ئیرەج میسداقی: لەسێدارەدان، پارامیترێکی گرینگ بۆ مانەوەی ژیانی سیاسیی حکوومەتی ئیسلامیی ئێرانە
16:37 - 10 گەلاوێژ 2714
بەپێی ئاماری ناوەندەکانی داکۆکیکاری مافی مرۆڤ لە سەرەتای ئینقلابەوە هەتا مانگی رەزبەری ساڵی ١٣٦٧ لانیکەم ٧١٣ زیندانیی سیاسی لە ٢٠ زیندانی کوردستاناتدا لەسێدارە دران، کەلە کۆی رێژەیە پشکی زیندانیانی کرماشان، سنە، ورمێ و ئیلام بە ریز ٢٠٦، ١٦٣، ١٣١ و ٤٥ کەس بوون.
هەڵبەت ئەم رێژەیە لە زیندانیانی لەسێدارە دراو ئەندامی حیزبە کوردییەکانی دێمۆکرات و کۆمەڵە نەبوون، بەڵام بێگومان زۆربەی ئەو زیندانیانە کورد بوون.
سەبارەت بە لەسێدارەدانی زیندانیانی سیاسی دەیەی ٦٠ی زایینی لە حکوموەتی ئیسلامیی ئێراندا، ئاژانسی هەواڵدەریی کوردپا، لەگەڵ ئیرەج میسداقی، یەکێک لە زیندانیانی سیاسیی پێشوو (دەیەی ٦٠ هەتا ٧٠ی هەتاوی) و یەکێک لە دەربازبوانی کوشتاری زیندانیان دیمانەیەکی پێکهێناوەو ئاوڕلە چۆنیەتیی لەسێدارەدانی کوردەکان ئەدرێتەوە:
كوردپا: لە سیستەمی زاڵ بەسەر ئێراندا، لەسێدارەدانی زیندانیی سیاسی چ لە رابردوو و چ لە ئێستادا، ئاخۆ پڕۆژەیەكی كاتی بووە كە بەپێی هەڵسەنگاندنی بارودۆخی ناوخۆیی و دەرەوە جێبەجێ كراوە و یان هەر لە سەرەتای بەدەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامییەوە\" پڕۆسەیەكی\" بەردەوام و هەمیشەیی بووە؟
ئیرەج مێسداقی: زۆر بە بوێری و دڵنیاییەوە دەتوانم بڵێم هەر دووی ئەوانە بووە، دیارە ئێعدام بەشێك لەسیاسەتی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە. سەركەوتنی كۆماری ئیسلامی لەسەر بنەمای درۆشمی \" ئەلنەسر بالرعب\" (سەركەوتن لە دروست كردنی ترس و تیرۆر)دا خۆی بینیوەتەوە. ئەو نیزامە سیاسییە لە یەكەمین رۆژەكانی بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات بە ئێعدام كردنی بەرپرسانی پاشایاتی، ئێعدامەكان لەكوردستان و هەروەها توركەمەن سەحرا و شوێنەكانی دیكە ترس و توقاندنی دروست كرد.
بەربڵاوی ئەو ئێعدامانە دوای ٣٠ی جۆزەردانی ١٣٦٠ زۆر لایەنی گرتەوە و بەرینتر بوویەوە و لەو كاتەدا ئێعدامەكان گەیشتە ترۆپكی خۆی. بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین ئێعدام لە كۆماری ئیسلامیدا زیاتر بە مەبەستی چارەسەر كردنی قەیرانە ناوخۆییەكانیش كەڵكی لێ وەردەگیرێت. ئێعدام لە سیستەمی كۆماری ئیبسلامیدا وەكوو ئەوە وایە كە كەسێك نەخۆش تووشی \"تا(تب)\" هاتبێ و ئەوە نیشانەی قەیرانی ناوخۆییە كە كۆماری ئیسلامیی دیهەوێ پەردە پۆشی بكات. نیزامی زاڵ بەسەر ئێراندا لەساڵەكانی ٦٠دا لەئێعدام بە مەبەستی جێگیركردنی دەسەڵاتی خۆی و دروشمی \" ئەلنەسر و بالرعب\" كەڵكی وەرگرت. كاتێك كە گرووپە سیاسییەكانی سەركوت كرد و كاتێك كە هەتا رادەیەك مەترسیی رووخانی تێپەڕ كرد و بەشێوەیەك لەشێوەكان دەسەڵاتی جێگر كرد، ئێعدامەكانیشی كەم كردەوە.
لەسێدارەدانەكان هیچكات كۆتاییان پێ نایەت، سێدارە بەشێك لەسیاسەتی دەسەڵاتی زاڵ بە سەر ئێراندایە بەڵام ئێستا وەكوو ساڵەكانی ٦٠ بەڕیچوە ناچێت، كوشت و كوشتار هەیە، بۆ چی؟ چونكە نیزامی كۆماری ئیسلامیی لەگەڵ شكست بەرەوڕوو بۆتەوە و لەراستیدا وڵامدەری ویستەكانی خەڵك نییە، هێز و وزەیەكی زۆر لەكۆمەڵگەدا هەیە و هەر بۆیەشە سیاسەتی ئێعدامی گرتۆتە بەر، ئێعدام دەكات هەتا ئەو هێز وزەیە لەكۆمەڵگە بگرێت و بۆیە وا دەكات هەتا خەڵكی لەویست و داواكانیان پاشگەز بكاتەوە.
لە بزووتنەوەی ساڵی ٨٨دا كاتێك كە خەڵكی دێنەوە گۆڕەپانەكە و خۆپیشاندان وەرێ دەخەن، ئەوانە دێن كەسانێك لەسێدارە دەدەن كە لەراستیدا هیچ رۆڵێكیان لەو خۆپیشاندانانەدا نەبووە، وەكوو كەمانگەر و هاوڕێیانی، وەكوو ئەو زیندانیە كوردانەی كە لەسێدارە دران و یان دواتر ئەو كەسانەی كە پێشتر دەستبەسەر كرابوون وەكوو ئەنجومەنی پاشایەتی و لایەنگرانی موجاهدین. بە هەر حاڵ كەسانێك كە كەمترین پێوەندییان بە ئەو مەسەلەوە هەبوو، ئێعدام كران. هەر بۆیە لەسێدارەدان لە ناو سیستەمی كۆماری ئیسلامیدا دەگەڕێتەوە بۆ چارەسەریی قەیران و كێشەكان و بەشێكی دیكەشی وەكوو سیاسەتێكی لێهاتووە كە لەناو نیزامدا پەیڕەوی لێ دەكرێ.
كوردپا: ئێوە دەسپێكی ئێعدامەكانتان لە دەیەی ٦٠ هەتا ٦٧ لەقەڵەم داوە، چەند كەس لە زیندانیانی سیاسی لەلایەن دەزگا قەزاییەكانەوە بە مەرگ مەحكووم كران؟
ئیرەج مێسداقی: لە دەیەی شەستدا ئێعدام هەبووە، كوشت و كوشتارەكانی هاوینی ساڵی ٦٧ پڕۆژەیەكی تایبەت بوو كە هەتا رەزبەری ئەو ساڵە درێژەی هەبوو. دیارە ئێعدامەكان لە ١٣ی خەرمانانی ٦٧ كۆتایی پێهات، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە كە لەئێران ئێعدام بە تەواوەتی رابگیرێ. ئێمە لەساڵەكانی دواییشدا شایەتی سێدارە بووین لە ساڵەكانی ٦٧،٦٨ ، ٦٩، ٧٠ تەنانهەت ئەو كەسانەی كە پێشتر دەستبەسەر كرابوون كەسانێكی وەكوو فاتمە مودەرەسی كە ئەندامی توودە بوو لەساڵی ٦٨دا ئێعدام كرا، ئێعدامەكانی دەیەی شەست درێژەی هەبوو، بەڵام چونكە لە كوشتاری ٦٧دا زیندانەكان پۆڵ ببوون، خەڵكانێكی كەم ئێعدام دەكران.
لە كوشتاری ٦٧دا كە ئایەتوڵڵامونتەزەریش ئاشكرای كردبوو، كەمتر لە چوار هەزار كەس ئێعدام كران و بەڵگەكانیش سەلمێنەری ئەو رێژەیەن، بەڵام لەمەڕ رێژەی سەرجەم ئێعدامەكانی دەیەی شەست ئامارێكی راست و دروست لەبەر دەستدا نیە، بەڵام من دەتوانم بڵێم سەرجەم زیندانیانی ئێعدام كراوی دەیەی شەست كەمتر لە بیست هەزار كەس بووە.
به‌رپرسانی سیاسیی و قه‌زایی كوشتاره‌کانی دەیەی ٦٠
![\"21218.jpg\"](\"{imagepath}/21218.jpg\")
كوردپا: لەو سەدەمەدا چ ناوەند یان گرووپێك رۆڵێیان لەئێعدامكردنی زیندانیانی سیاسیدا هەبووە و ئەمڕۆكەش ئەو رۆڵەی جارانیان هەیە؟
ئیرەج مێسداقی: ئێعدامەكان لەكۆماری ئیسلامیی بە پێی شوێنەكان جیاوازی هەیە. لەبەشێك سپای پاسداران لە دەستبەسەركردن و لێپرسینەوە و رەوانە كردنیان بۆ دادگا رۆَلێكی یەكلاكەرەوەی هەبوو. كۆمیتەی ئینقلابی ئیسلامیی لەو كاتەدا رۆڵێكی گرینگی لە سەركوت، دەستبەسەركردندا لە ئەستۆ بوو و دواتر كۆمیتەكە هەڵوەشایەوە و لەگەڵ هێزی ئینتزامی تێكەڵ كرا. \"دادستانی ئینقلاب\"یش لەتاران و شارەكانی دیكە دەستی لە ئێعدامی زیندانیانی سیاسیدا هەبوو و دواتریش كە وەزارەتی ئیتلاعات پێكهات ئەركەكە زیاتر ئەو وەئەستۆی گرت.
ئەگەر بمانهەوێ باس لەگرووپە سیاسییەكانیش بكەین، حیزبی مۆئتەلەفەی ئیسلامیی كە لە پێكهێنەرانی دادستانی تارانیش بوون، رۆڵییان لە كوشتارەكاندا هەبووە و لەلایەكی دیكەوە رێكخراوی موجاهدینی ئینقلابی ئیسلامیی كە لەپێكهێنەرانی حیفازەت ئیتلاعاتی سوپای پاسداران بوون رۆڵێكی بەرچاویان لە زەربەلێدان بە گرووپە سیاسیەكانی دژبەر و كوشتار زیندانیاندا گێڕاوە.
ئەمڕۆكە بەشێك لەو هێزانە لەژێر ناوی رێفۆرمخوازی حكوومەتی چالاكی دەكەن، بەشێكی دیكەش لەناوەند و دەزگا حكوومەتییەكاندا كار دەكەن و بەشێكی دیكەش وەكوو رەخنەگری نیزام لەزیندانەكان دان. یەبارەت بەو كەسانە بە بەردەوامی قسە كراوە و دواتر سازمانی موجاهیدینی ئینقلابی ئیسلامی و حیزبی موشارەكەتی ئیسلامی پێكهات، ئەو انە لە سەركوت، كوشتار و ئەشكەنجەكاندا رۆڵێیان هەبووە.
لەلایەكی دیكەوە رووحانیەتیش دەستی لەكوشتارەكاندا هەبووە، رووحانیەت پشتیوانی ئەو جنایەتانە بوون و هەمیش فتوا و حوكمیان داوە. كۆمەڵگی مودەڕسینی حەوزەی علمیەی قوم و كۆمەڵگەی رووحانیەتی موبارزیش لە كوشتار و جنایەتەكاندا بەرپرسیارن.
كوردپا: سەبارەت بە ئامار و رێژەی ئێعدامی زیندانیانی سیاسیی سەر بە حیزب ە رەوتە ناسیۆنالیستەكان لەناوچە كوردنشینەكان چ زانیاری و بەڵگەیەك هەیە؟
ئیرەج مێسداقی: لە سەرەتای ئینقلابەوە كوردەكان زۆرترین كەس بوون كە ئێعدام كران لەراستیدا خەڵكی كوردستان زولمێكی زۆریان لێكرا، چونكە هەم سوننی مەزهەب بوون و هەم میوانداریەتی رەوت و حیزبە سیاسییەكانیان كرد.
سەرجەم گرووپە سیاسیەكان لە بەشكانی دیكەی ئێران نەیادەتوانێ كاری سیاسیی و چالاكی ئەنجام بدەن و روویان لە كوردستان دەكرد و كوردستان وەكوو شوێنی دوورخستنەوە و پەناگای بۆ سەرجەم هێزە سیاسییەكان لێهاتبوو. هەر بۆیە كوردەكان زیاتر لە هاووڵاتیانی دیكە لەژێر گوشاردا بوون و ئێعدامەكانیش هەر ئەو كاتە بوو كە پەرەی سەند.
رەوتە سیاسیەیكانی كوردستان زۆر چالاك بوون، خەباتی چەكدارییان دەكرد و زۆر لە لێكتر نزیك بوون، كوردەكان زیاتر لە خەڵكانی‌تر ئێعدام كران، خەڵكانێكی عەرەبی زۆر ئێعدام كراون یان چاوەڕێی جێبەجێ كردنی حوكمەكانیان، بەڵام هێشتا بە رادەی كوردەكان ئێعدام نەكراون، ئێستاش كوردەكان لەسێدارە دەدرێن. لە ١٧ ساڵی رابردوودا ( ٧٦ هەتا ئێستا) تەنیا شەش زیندانی موجاهدین ئێعدام كراون ئەمە لەحاڵیچكدایە لەو ماوەیەدا زۆر لەو رێژەیە زیاتر لەكوردەكان ئێعدام كراون، ئەمە لەحاڵێكدایە كە موجاهیدین سازمانێكی سەراسەرییە و تەنانەت لە ناوچەبەلووچەكانیش چالاكی هەبووە.
هەر بۆیە ئەمڕكە نیزامی كۆماری ئیسلامیی زیاتر هەوڵەكانی لەسەر زیندانیانی سیاسیی چڕتر كردۆتەوە. لەپێنج ساڵی رابردوودا لانی كەم ١٦ هەتا ١٧ كوردی سیاسیی ئێعدام كراون و لانی كەم شەست زیندانی سیاسیش حوكمی ئێعدامیان هەیە، هەر لەو ماوەیەدا چوار زیندانی سیاسیی عەرەبیش ئێعدام كراون. ئەمڕكە زۆربەی ئێعدامەكان لەنێو عەرەب، بەلووچ و كوردەكاندا روو دەدات.
كوردپا: ئێوە بە بەردەوامی پێداگریتان لەسەر دروستكردنی دێكۆمێنت و رووداوەكانی ناو زیندان هەیە، سەرەڕای تێپەڕینی ٢٥ ساڵ لەو رووداوە، چێداگری ئێوە بۆ چی دەگەڕێتەوە؟
ئیرەج مێسداقی: دیارە ئەوە بەشێك لەمێژووی ئێمەیە و دەبێتە بێتە بەر باس، و ئەگەر ئێمە بە دوای دادپەروەرین پێویستە ئەو رووداوە بە دیكۆمێنتاری بكرێن. ئەگەر ئێمە دەمانهەوێ جەنایەتكاران وبكەرانی ئەو كارەساتە لە داهاتوو دادگایی بكرێن پێویستە پەیەڕەكانی مێژوو هەڵبدێنەوە و پێویستە ئەو شتەی رووی داوە بە نووسراوە بیانپارێزین و لە هەمووی گرینگتر هێنانەبەر باسی ئەو رووداوانە، پێش بە روودانی كارەساتەكانی لەو چەشنە دەگرێ و جارێكی رێگە نادات جەنایەتكاران هەوڵی لەو چەشنە بدەن و دەكرێ هەموو ئەوانە یارمەتیدەر بن بۆ باشتر كردنی بارودۆخی مافی مرۆڤ لەئێراندا، هەر بۆیە ئەركی ئێمەیە كە مێژووی خۆمان بنووسینەوە و دەنگە بێدەنگەكان، وەدەنگ بێنینەوە، ئەكری ئێمەیە كە زوڵم و زۆرییەكانی رابردوو بهێنینە بەر باس و نەوەی ئەمڕۆ و داهاتووی لێ ئاگادار بكەینەوە.
كوردپا: هێندێ لەخاوەنڕایان ئێعدامی زیندانیانی سیاسیی بە قەیرانی ناوخۆیی سەرچاوەگرتوو لە شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران دەزانن، ئایا دۆخی ئێستای حكوومەتی ئیسلامیی ئێران دەتوانێ سناریۆكانی سەرەتای ئینقلاب جێبەجێ بكات؟
ئیرەج مێسداقی: بەڕای من هیچكات مێژوو دووپات نابێتەوە، ئەمرۆ نیزامی كۆماری ئیسلامیی هیچ پێشكەوتنێكی سەبارەت بە مافی مرۆڤ بەخۆیەوە نەبینیوە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا بە هۆی بوونی دونیای مەجازی و راگەیەنە سەربەخۆكان پێشێڵكاریەیكانی كەمتر كردۆتەوە.
ئێوە چاو لێ بكەن ئەمڕۆ ئەگەر كەسێك لە ئەسیستان و بەلووچێستان یان كوردستان و هەر شوێنێكی دیكە كە دەستبەسەر دەكرێ هەموو خەڵك لێی ئاگادارن، كاتێك دەخرێتە ژێر فشارەوە و حوكم دەدرێ خەڵكیش لێی ئاگادارن، هەر بۆیە ئەو كەمپەینانەی كە پێكدێن هەموو كارێگەرن و نیزام دەخەنە ژێر فشارەوە، بە هەوڵی چالاكانی بوار كۆمەڵایەتی دووپات بوونەوەی مێژوو زۆر ئەستەم بوون و من بە دووری دەبینم كە رابردووی كۆماری ئیسلامیی دووپات ببێتەوە.
لەبزووتنەوەی ساڵی ٨٨دا كۆماری ئیسلامی تینووی نیشان دانی توندوتیژی و توقاندن بوو و پێویستی بەوە بوو كە لەناو خۆپیشاندەراندا خەڵكی دەستبەسەر و دواتر بیانكووژێ.
لە ٣٠ی جۆزەرداندا ئەو كارەی كردبوو، لەساڵی ٦٠دا ئەو كارەی كردبوو و لەو كاتەدا بێ ئەوەی تاوانەكان بسەلمێندرێ، خەڵكی دەكوشت، بەڵام لە ساڵی ٨٨دا نەیتوانی و دواتر فەرزاد كەمانگەر و هاوڕێیانی لەسێدارە دا كە پێشتر ەستبەسەر كرابوون.
كوردپا: ناوەندەكانی مافی مرۆڤ و راگەیەنە سەربەخۆكانی وەكوو ئاژانسی كوردپا لە چ رێگەیەكەوە دەتوانن پشتیوانی لەزیندانیانی سیاسیی بكەن و پێشێڵكارییەكان بە دیكۆمێنتاری بكەن؟
ئیرەج مێسداقی: ئەو كارەی كە دەیكەن پشتیوانییە لە زیندانیان، بەڵام تەنیا ئەو كارانە وڵامدەر نین و پێویستە لە گۆشەنیگای تازەوە ئەو مەسەلانە بوەرووژێنین. دەبێ كارێك بكەین سەرنجی بیرورای گشتیی بۆ پرسی زیندانیان و مافی مرۆڤ رابكێشین و كێشەی بنەماڵەی زیندانیان بخەیەنە روو، دیارە زۆر ئەستەمە سەرنجی خەڵكانێكی هەژار، بێكار، تووشبوو بە لەشفرۆشی، موعتاد و ... بۆ لای ئەو پرسە رابكێشین، بەڵام ئەوە نابێتە هۆی ئێمە لە هەوڵ و چالاكییەكانمان پاشگەز ببینەوە و دەبێ ئەوەش بزانین فشارەكانی ئێمە دەبێتە هۆی فشاری كەمتری حكوومەت بۆ سەر زیندانیان، ئەگەر فشارەكان نەبوونایە ئێستا بە دڵنیایەیوە زانیار و لوقمان مورادی ئێعدام كرابوون.
ئێمە دەبێ هەوڵی زیاتر بدەین و راستیەكان نشارینەوە و لەقاویان بدەین، بە رادەی پێویست كۆماری ئیسلامیی جەنایەتی كردرووە و لەكوشتاردا تێوەگلاوە و پێویست بە گەورەكردنی رووداوەكان ناكات و لەسەرمان پێویستە رووداوەكان وەكوو خۆی بهێنینە بەر باس و كاری دێكۆمێنتاریان لەسەر بكەین و وەكوو كەرەسەی سیاسیی كەڵكیان لێ وەرنەگرین.
هەڵبەت ئەم رێژەیە لە زیندانیانی لەسێدارە دراو ئەندامی حیزبە کوردییەکانی دێمۆکرات و کۆمەڵە نەبوون، بەڵام بێگومان زۆربەی ئەو زیندانیانە کورد بوون.
سەبارەت بە لەسێدارەدانی زیندانیانی سیاسی دەیەی ٦٠ی زایینی لە حکوموەتی ئیسلامیی ئێراندا، ئاژانسی هەواڵدەریی کوردپا، لەگەڵ ئیرەج میسداقی، یەکێک لە زیندانیانی سیاسیی پێشوو (دەیەی ٦٠ هەتا ٧٠ی هەتاوی) و یەکێک لە دەربازبوانی کوشتاری زیندانیان دیمانەیەکی پێکهێناوەو ئاوڕلە چۆنیەتیی لەسێدارەدانی کوردەکان ئەدرێتەوە:
كوردپا: لە سیستەمی زاڵ بەسەر ئێراندا، لەسێدارەدانی زیندانیی سیاسی چ لە رابردوو و چ لە ئێستادا، ئاخۆ پڕۆژەیەكی كاتی بووە كە بەپێی هەڵسەنگاندنی بارودۆخی ناوخۆیی و دەرەوە جێبەجێ كراوە و یان هەر لە سەرەتای بەدەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامییەوە\" پڕۆسەیەكی\" بەردەوام و هەمیشەیی بووە؟
ئیرەج مێسداقی: زۆر بە بوێری و دڵنیاییەوە دەتوانم بڵێم هەر دووی ئەوانە بووە، دیارە ئێعدام بەشێك لەسیاسەتی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە. سەركەوتنی كۆماری ئیسلامی لەسەر بنەمای درۆشمی \" ئەلنەسر بالرعب\" (سەركەوتن لە دروست كردنی ترس و تیرۆر)دا خۆی بینیوەتەوە. ئەو نیزامە سیاسییە لە یەكەمین رۆژەكانی بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات بە ئێعدام كردنی بەرپرسانی پاشایاتی، ئێعدامەكان لەكوردستان و هەروەها توركەمەن سەحرا و شوێنەكانی دیكە ترس و توقاندنی دروست كرد.
بەربڵاوی ئەو ئێعدامانە دوای ٣٠ی جۆزەردانی ١٣٦٠ زۆر لایەنی گرتەوە و بەرینتر بوویەوە و لەو كاتەدا ئێعدامەكان گەیشتە ترۆپكی خۆی. بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین ئێعدام لە كۆماری ئیسلامیدا زیاتر بە مەبەستی چارەسەر كردنی قەیرانە ناوخۆییەكانیش كەڵكی لێ وەردەگیرێت. ئێعدام لە سیستەمی كۆماری ئیبسلامیدا وەكوو ئەوە وایە كە كەسێك نەخۆش تووشی \"تا(تب)\" هاتبێ و ئەوە نیشانەی قەیرانی ناوخۆییە كە كۆماری ئیسلامیی دیهەوێ پەردە پۆشی بكات. نیزامی زاڵ بەسەر ئێراندا لەساڵەكانی ٦٠دا لەئێعدام بە مەبەستی جێگیركردنی دەسەڵاتی خۆی و دروشمی \" ئەلنەسر و بالرعب\" كەڵكی وەرگرت. كاتێك كە گرووپە سیاسییەكانی سەركوت كرد و كاتێك كە هەتا رادەیەك مەترسیی رووخانی تێپەڕ كرد و بەشێوەیەك لەشێوەكان دەسەڵاتی جێگر كرد، ئێعدامەكانیشی كەم كردەوە.
لەسێدارەدانەكان هیچكات كۆتاییان پێ نایەت، سێدارە بەشێك لەسیاسەتی دەسەڵاتی زاڵ بە سەر ئێراندایە بەڵام ئێستا وەكوو ساڵەكانی ٦٠ بەڕیچوە ناچێت، كوشت و كوشتار هەیە، بۆ چی؟ چونكە نیزامی كۆماری ئیسلامیی لەگەڵ شكست بەرەوڕوو بۆتەوە و لەراستیدا وڵامدەری ویستەكانی خەڵك نییە، هێز و وزەیەكی زۆر لەكۆمەڵگەدا هەیە و هەر بۆیەشە سیاسەتی ئێعدامی گرتۆتە بەر، ئێعدام دەكات هەتا ئەو هێز وزەیە لەكۆمەڵگە بگرێت و بۆیە وا دەكات هەتا خەڵكی لەویست و داواكانیان پاشگەز بكاتەوە.
لە بزووتنەوەی ساڵی ٨٨دا كاتێك كە خەڵكی دێنەوە گۆڕەپانەكە و خۆپیشاندان وەرێ دەخەن، ئەوانە دێن كەسانێك لەسێدارە دەدەن كە لەراستیدا هیچ رۆڵێكیان لەو خۆپیشاندانانەدا نەبووە، وەكوو كەمانگەر و هاوڕێیانی، وەكوو ئەو زیندانیە كوردانەی كە لەسێدارە دران و یان دواتر ئەو كەسانەی كە پێشتر دەستبەسەر كرابوون وەكوو ئەنجومەنی پاشایەتی و لایەنگرانی موجاهدین. بە هەر حاڵ كەسانێك كە كەمترین پێوەندییان بە ئەو مەسەلەوە هەبوو، ئێعدام كران. هەر بۆیە لەسێدارەدان لە ناو سیستەمی كۆماری ئیسلامیدا دەگەڕێتەوە بۆ چارەسەریی قەیران و كێشەكان و بەشێكی دیكەشی وەكوو سیاسەتێكی لێهاتووە كە لەناو نیزامدا پەیڕەوی لێ دەكرێ.
كوردپا: ئێوە دەسپێكی ئێعدامەكانتان لە دەیەی ٦٠ هەتا ٦٧ لەقەڵەم داوە، چەند كەس لە زیندانیانی سیاسی لەلایەن دەزگا قەزاییەكانەوە بە مەرگ مەحكووم كران؟
ئیرەج مێسداقی: لە دەیەی شەستدا ئێعدام هەبووە، كوشت و كوشتارەكانی هاوینی ساڵی ٦٧ پڕۆژەیەكی تایبەت بوو كە هەتا رەزبەری ئەو ساڵە درێژەی هەبوو. دیارە ئێعدامەكان لە ١٣ی خەرمانانی ٦٧ كۆتایی پێهات، بەڵام ئەوە بەو مانایە نیە كە لەئێران ئێعدام بە تەواوەتی رابگیرێ. ئێمە لەساڵەكانی دواییشدا شایەتی سێدارە بووین لە ساڵەكانی ٦٧،٦٨ ، ٦٩، ٧٠ تەنانهەت ئەو كەسانەی كە پێشتر دەستبەسەر كرابوون كەسانێكی وەكوو فاتمە مودەرەسی كە ئەندامی توودە بوو لەساڵی ٦٨دا ئێعدام كرا، ئێعدامەكانی دەیەی شەست درێژەی هەبوو، بەڵام چونكە لە كوشتاری ٦٧دا زیندانەكان پۆڵ ببوون، خەڵكانێكی كەم ئێعدام دەكران.
لە كوشتاری ٦٧دا كە ئایەتوڵڵامونتەزەریش ئاشكرای كردبوو، كەمتر لە چوار هەزار كەس ئێعدام كران و بەڵگەكانیش سەلمێنەری ئەو رێژەیەن، بەڵام لەمەڕ رێژەی سەرجەم ئێعدامەكانی دەیەی شەست ئامارێكی راست و دروست لەبەر دەستدا نیە، بەڵام من دەتوانم بڵێم سەرجەم زیندانیانی ئێعدام كراوی دەیەی شەست كەمتر لە بیست هەزار كەس بووە.
به‌رپرسانی سیاسیی و قه‌زایی كوشتاره‌کانی دەیەی ٦٠
كوردپا: لەو سەدەمەدا چ ناوەند یان گرووپێك رۆڵێیان لەئێعدامكردنی زیندانیانی سیاسیدا هەبووە و ئەمڕۆكەش ئەو رۆڵەی جارانیان هەیە؟
ئیرەج مێسداقی: ئێعدامەكان لەكۆماری ئیسلامیی بە پێی شوێنەكان جیاوازی هەیە. لەبەشێك سپای پاسداران لە دەستبەسەركردن و لێپرسینەوە و رەوانە كردنیان بۆ دادگا رۆَلێكی یەكلاكەرەوەی هەبوو. كۆمیتەی ئینقلابی ئیسلامیی لەو كاتەدا رۆڵێكی گرینگی لە سەركوت، دەستبەسەركردندا لە ئەستۆ بوو و دواتر كۆمیتەكە هەڵوەشایەوە و لەگەڵ هێزی ئینتزامی تێكەڵ كرا. \"دادستانی ئینقلاب\"یش لەتاران و شارەكانی دیكە دەستی لە ئێعدامی زیندانیانی سیاسیدا هەبوو و دواتریش كە وەزارەتی ئیتلاعات پێكهات ئەركەكە زیاتر ئەو وەئەستۆی گرت.
ئەگەر بمانهەوێ باس لەگرووپە سیاسییەكانیش بكەین، حیزبی مۆئتەلەفەی ئیسلامیی كە لە پێكهێنەرانی دادستانی تارانیش بوون، رۆڵییان لە كوشتارەكاندا هەبووە و لەلایەكی دیكەوە رێكخراوی موجاهدینی ئینقلابی ئیسلامیی كە لەپێكهێنەرانی حیفازەت ئیتلاعاتی سوپای پاسداران بوون رۆڵێكی بەرچاویان لە زەربەلێدان بە گرووپە سیاسیەكانی دژبەر و كوشتار زیندانیاندا گێڕاوە.
ئەمڕۆكە بەشێك لەو هێزانە لەژێر ناوی رێفۆرمخوازی حكوومەتی چالاكی دەكەن، بەشێكی دیكەش لەناوەند و دەزگا حكوومەتییەكاندا كار دەكەن و بەشێكی دیكەش وەكوو رەخنەگری نیزام لەزیندانەكان دان. یەبارەت بەو كەسانە بە بەردەوامی قسە كراوە و دواتر سازمانی موجاهیدینی ئینقلابی ئیسلامی و حیزبی موشارەكەتی ئیسلامی پێكهات، ئەو انە لە سەركوت، كوشتار و ئەشكەنجەكاندا رۆڵێیان هەبووە.
لەلایەكی دیكەوە رووحانیەتیش دەستی لەكوشتارەكاندا هەبووە، رووحانیەت پشتیوانی ئەو جنایەتانە بوون و هەمیش فتوا و حوكمیان داوە. كۆمەڵگی مودەڕسینی حەوزەی علمیەی قوم و كۆمەڵگەی رووحانیەتی موبارزیش لە كوشتار و جنایەتەكاندا بەرپرسیارن.
كوردپا: سەبارەت بە ئامار و رێژەی ئێعدامی زیندانیانی سیاسیی سەر بە حیزب ە رەوتە ناسیۆنالیستەكان لەناوچە كوردنشینەكان چ زانیاری و بەڵگەیەك هەیە؟
ئیرەج مێسداقی: لە سەرەتای ئینقلابەوە كوردەكان زۆرترین كەس بوون كە ئێعدام كران لەراستیدا خەڵكی كوردستان زولمێكی زۆریان لێكرا، چونكە هەم سوننی مەزهەب بوون و هەم میوانداریەتی رەوت و حیزبە سیاسییەكانیان كرد.
سەرجەم گرووپە سیاسیەكان لە بەشكانی دیكەی ئێران نەیادەتوانێ كاری سیاسیی و چالاكی ئەنجام بدەن و روویان لە كوردستان دەكرد و كوردستان وەكوو شوێنی دوورخستنەوە و پەناگای بۆ سەرجەم هێزە سیاسییەكان لێهاتبوو. هەر بۆیە كوردەكان زیاتر لە هاووڵاتیانی دیكە لەژێر گوشاردا بوون و ئێعدامەكانیش هەر ئەو كاتە بوو كە پەرەی سەند.
رەوتە سیاسیەیكانی كوردستان زۆر چالاك بوون، خەباتی چەكدارییان دەكرد و زۆر لە لێكتر نزیك بوون، كوردەكان زیاتر لە خەڵكانی‌تر ئێعدام كران، خەڵكانێكی عەرەبی زۆر ئێعدام كراون یان چاوەڕێی جێبەجێ كردنی حوكمەكانیان، بەڵام هێشتا بە رادەی كوردەكان ئێعدام نەكراون، ئێستاش كوردەكان لەسێدارە دەدرێن. لە ١٧ ساڵی رابردوودا ( ٧٦ هەتا ئێستا) تەنیا شەش زیندانی موجاهدین ئێعدام كراون ئەمە لەحاڵیچكدایە لەو ماوەیەدا زۆر لەو رێژەیە زیاتر لەكوردەكان ئێعدام كراون، ئەمە لەحاڵێكدایە كە موجاهیدین سازمانێكی سەراسەرییە و تەنانەت لە ناوچەبەلووچەكانیش چالاكی هەبووە.
هەر بۆیە ئەمڕكە نیزامی كۆماری ئیسلامیی زیاتر هەوڵەكانی لەسەر زیندانیانی سیاسیی چڕتر كردۆتەوە. لەپێنج ساڵی رابردوودا لانی كەم ١٦ هەتا ١٧ كوردی سیاسیی ئێعدام كراون و لانی كەم شەست زیندانی سیاسیش حوكمی ئێعدامیان هەیە، هەر لەو ماوەیەدا چوار زیندانی سیاسیی عەرەبیش ئێعدام كراون. ئەمڕكە زۆربەی ئێعدامەكان لەنێو عەرەب، بەلووچ و كوردەكاندا روو دەدات.
كوردپا: ئێوە بە بەردەوامی پێداگریتان لەسەر دروستكردنی دێكۆمێنت و رووداوەكانی ناو زیندان هەیە، سەرەڕای تێپەڕینی ٢٥ ساڵ لەو رووداوە، چێداگری ئێوە بۆ چی دەگەڕێتەوە؟
ئیرەج مێسداقی: دیارە ئەوە بەشێك لەمێژووی ئێمەیە و دەبێتە بێتە بەر باس، و ئەگەر ئێمە بە دوای دادپەروەرین پێویستە ئەو رووداوە بە دیكۆمێنتاری بكرێن. ئەگەر ئێمە دەمانهەوێ جەنایەتكاران وبكەرانی ئەو كارەساتە لە داهاتوو دادگایی بكرێن پێویستە پەیەڕەكانی مێژوو هەڵبدێنەوە و پێویستە ئەو شتەی رووی داوە بە نووسراوە بیانپارێزین و لە هەمووی گرینگتر هێنانەبەر باسی ئەو رووداوانە، پێش بە روودانی كارەساتەكانی لەو چەشنە دەگرێ و جارێكی رێگە نادات جەنایەتكاران هەوڵی لەو چەشنە بدەن و دەكرێ هەموو ئەوانە یارمەتیدەر بن بۆ باشتر كردنی بارودۆخی مافی مرۆڤ لەئێراندا، هەر بۆیە ئەركی ئێمەیە كە مێژووی خۆمان بنووسینەوە و دەنگە بێدەنگەكان، وەدەنگ بێنینەوە، ئەكری ئێمەیە كە زوڵم و زۆرییەكانی رابردوو بهێنینە بەر باس و نەوەی ئەمڕۆ و داهاتووی لێ ئاگادار بكەینەوە.
كوردپا: هێندێ لەخاوەنڕایان ئێعدامی زیندانیانی سیاسیی بە قەیرانی ناوخۆیی سەرچاوەگرتوو لە شەڕی هەشت ساڵەی نێوان عێراق و ئێران دەزانن، ئایا دۆخی ئێستای حكوومەتی ئیسلامیی ئێران دەتوانێ سناریۆكانی سەرەتای ئینقلاب جێبەجێ بكات؟
ئیرەج مێسداقی: بەڕای من هیچكات مێژوو دووپات نابێتەوە، ئەمرۆ نیزامی كۆماری ئیسلامیی هیچ پێشكەوتنێكی سەبارەت بە مافی مرۆڤ بەخۆیەوە نەبینیوە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا بە هۆی بوونی دونیای مەجازی و راگەیەنە سەربەخۆكان پێشێڵكاریەیكانی كەمتر كردۆتەوە.
ئێوە چاو لێ بكەن ئەمڕۆ ئەگەر كەسێك لە ئەسیستان و بەلووچێستان یان كوردستان و هەر شوێنێكی دیكە كە دەستبەسەر دەكرێ هەموو خەڵك لێی ئاگادارن، كاتێك دەخرێتە ژێر فشارەوە و حوكم دەدرێ خەڵكیش لێی ئاگادارن، هەر بۆیە ئەو كەمپەینانەی كە پێكدێن هەموو كارێگەرن و نیزام دەخەنە ژێر فشارەوە، بە هەوڵی چالاكانی بوار كۆمەڵایەتی دووپات بوونەوەی مێژوو زۆر ئەستەم بوون و من بە دووری دەبینم كە رابردووی كۆماری ئیسلامیی دووپات ببێتەوە.
لەبزووتنەوەی ساڵی ٨٨دا كۆماری ئیسلامی تینووی نیشان دانی توندوتیژی و توقاندن بوو و پێویستی بەوە بوو كە لەناو خۆپیشاندەراندا خەڵكی دەستبەسەر و دواتر بیانكووژێ.
لە ٣٠ی جۆزەرداندا ئەو كارەی كردبوو، لەساڵی ٦٠دا ئەو كارەی كردبوو و لەو كاتەدا بێ ئەوەی تاوانەكان بسەلمێندرێ، خەڵكی دەكوشت، بەڵام لە ساڵی ٨٨دا نەیتوانی و دواتر فەرزاد كەمانگەر و هاوڕێیانی لەسێدارە دا كە پێشتر ەستبەسەر كرابوون.
كوردپا: ناوەندەكانی مافی مرۆڤ و راگەیەنە سەربەخۆكانی وەكوو ئاژانسی كوردپا لە چ رێگەیەكەوە دەتوانن پشتیوانی لەزیندانیانی سیاسیی بكەن و پێشێڵكارییەكان بە دیكۆمێنتاری بكەن؟
ئیرەج مێسداقی: ئەو كارەی كە دەیكەن پشتیوانییە لە زیندانیان، بەڵام تەنیا ئەو كارانە وڵامدەر نین و پێویستە لە گۆشەنیگای تازەوە ئەو مەسەلانە بوەرووژێنین. دەبێ كارێك بكەین سەرنجی بیرورای گشتیی بۆ پرسی زیندانیان و مافی مرۆڤ رابكێشین و كێشەی بنەماڵەی زیندانیان بخەیەنە روو، دیارە زۆر ئەستەمە سەرنجی خەڵكانێكی هەژار، بێكار، تووشبوو بە لەشفرۆشی، موعتاد و ... بۆ لای ئەو پرسە رابكێشین، بەڵام ئەوە نابێتە هۆی ئێمە لە هەوڵ و چالاكییەكانمان پاشگەز ببینەوە و دەبێ ئەوەش بزانین فشارەكانی ئێمە دەبێتە هۆی فشاری كەمتری حكوومەت بۆ سەر زیندانیان، ئەگەر فشارەكان نەبوونایە ئێستا بە دڵنیایەیوە زانیار و لوقمان مورادی ئێعدام كرابوون.
ئێمە دەبێ هەوڵی زیاتر بدەین و راستیەكان نشارینەوە و لەقاویان بدەین، بە رادەی پێویست كۆماری ئیسلامیی جەنایەتی كردرووە و لەكوشتاردا تێوەگلاوە و پێویست بە گەورەكردنی رووداوەكان ناكات و لەسەرمان پێویستە رووداوەكان وەكوو خۆی بهێنینە بەر باس و كاری دێكۆمێنتاریان لەسەر بكەین و وەكوو كەرەسەی سیاسیی كەڵكیان لێ وەرنەگرین.
