گرینگی و رۆڵی راگەیەنەكان لە چاخی ئەمڕۆدا
16:08 - 19 رەزبەر 2711
گرینگی، رۆڵ و پێگەی راگەیەنەكان لە جیهانی هاوچەرخدا لە هیچكەس شاراوە نیە. راگەیەنەكان هێندە بە قووڵایی لە هەناو و تان و پۆی ژیانی مرۆدا رەگیان داكوتاوە كە ئەمڕۆكە ژیانی مرۆڤەكان بە تەواوەتی پێیانەوە بەستراوەتەوە. زۆرێك لە خەڵك لە رێگای راگەیەنەكانەوە واتا بە ژیانی خۆیان دەبەخشن.
وای دابنێن كە ئەگەر بێت و لە دونیای ئەمڕۆدا راگەیەنەكان نەبن، ئەوكات ئاخۆ چ روو دەدات؟ ئەگەر وا بێت هەمیسان لە نێوان مرۆڤ و سنوورە جوغرافیاییەكاندا مەودای زۆر بەرفراوان دێنەوە ئاراوە و دونیاری زانست، زانیاری، كولتوور و تەنكنۆلۆژیا هەزراران فرسەخ بۆ دواوە دەگەڕێنەوە.
راگەیەنەكان ئیدی بوونەتە بەشێك لە پێداویستیە سەرەكیەكانی ئەمڕۆی مرۆڤ. ئەگەر لە چاخەكانی پێشوودا مرۆڤەكان پێویستان بە ئاو و هەوا بوو، ئەمڕۆكە تەنیا ئاو و نان ناتوانێ نیازە سەرەكیەكانیان دابین بكات. بۆیە بەبێ هیچ گومانێك دەكرێ بڵێین ئەمڕۆكە راگەیەنەكان وەك بەشێك لە پێداویستییە سەرەكیەكانی مرۆڤ دێنە ئەژمار.
گرینگیی راگەیەنەكان لە دونیاری ئەمڕۆدا بۆ چارەسەریی برسیەتی و تینوویەتیی رۆح و جەستە و هزر كەمتر لە ئاو و خۆاك نین. چونكە راگەیەنەكان بوونەتە خۆراكی فكری مرۆڤی ئەمڕۆ. لەلایەكی دیكەشەوە راگەیەنەكان بنیاتنەری راستی و واقیعیەتەكانی كۆمەڵگای جیهانین و فۆرم و قەوارەی پێ دەبەخشن. راگەیەنەكان لە دونیای ئەمڕۆدا فەزای زەین و غەیرە واقیعی بۆ ئەم دونیایە دەگوازنەوە و ئیدی بیر لە كەرەسەكانی دیكەی گوێزەرەوەی راستییەكانی كۆمەڵگا ناكەنەوە، چونكە بۆ خۆیان رەخسێنەر و بنیاتنەری واقییەتن و لەگەڵ رەوتی فراژوو (تكامل)ی مرڤدا پێوەندیی راستەوخۆ و چڕوپڕیان هەیە. مرۆڤ فراژوو و پێشكەوتنی خۆی هاوكات لەگەڵ راگەیەن و دەزگاكانی پێوەندی و زانیاری دەست پێكرد. مرۆڤ هەرچەند پێشكەوتنی زیاتری بەدەستهێنا، شانبەشانی ئامرازەكانی پێوەندی گشتی و تەكنۆلۆژی گۆڕانیان بەسەردا هات و ئەم رەوتەش ئێستا و لە داهاتووشدا هاوشانی گوورانی ( كامل ) كۆمەڵگای مرۆیی لە هەڵكشان دایە. ئەو كۆمەڵگایانەی كە دەیانهەوێ دەستیان بە پێشكەوتنی شارستانیەت و تەكنۆلۆژی رابگات، دەبێ لەسەر راگەیەنەكان سەرمایەگوزاری بكەن و بۆ بەرەو پێش بردن و گەیشتن بە ئامانجەكانیان لە ئامرازە نوێیەكانی راگەیەنەكان ئەوپەڕی كەڵك وەربگرن. شارەزایی، پسپۆڕی و بوونی پلان و بەرنامەی ستراتیژی و تۆكمە بۆ دەزگاكانی راگەیاندن بە مەبەستی سەلامەتیی كۆمەڵكا یەكێك لە خاڵە سەرەكیەكانە، چونكە راگەیەنەكان چەندە لەباری پێشكەوتنی كۆمەڵكاوە كاریگەرییان هەیە، ئەگەر بێت و خراپ بەكار بهێنرێن، هێندەش لە بەلاڕێدا بردن، دواخستن و ئالۆِزیی كۆمەڵگا كاریگەریان هەیە.
ئەگەر وڵاتانی پێشنەكەوتوو بیانەوێ لە رێگای راگەیاندنەوە بۆ داهاتووی خۆیان كارێكی گرینگ ئەنجام بدەن، دەبێ لە ئەزموون و كاری وڵاتانی دەوڵەمەند و خاوەن ئەزموون لەباری راگەیەنەوە بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجە گەورەكانیان كەڵك وەربگرن. بۆ پوختە و فراژوو كردنی كۆمەڵگاكان، دەبێ ژینگەی مرۆیی گۆڕانی بەسەردا بێت، راگەیەنەكان دەتوانن ئەو ئاڵوگۆڕە پێك بێنن. هەتا كاتێك ژینگەی چەقیو و وەستاو نەگۆڕدرێ و پێشكەوتن بەدەست نەهێنێ، پێشكەوتن و گۆڕانكاریی گشتیی ئەو ژینگە ئینسانیەش ناڕەخسێ. بۆیە دەتوانین بڵێین راگەیەنەكان بنیاتنەر و میعماری ژینگەی مرۆیین. ئەو كۆمەڵگا و ژینگەیەی كە بنیاتنەرەكەی راگەیاندن بێت، كۆمەڵێكی یەكدەست، نەجم و وەستاو نیە، بەڵكوو كۆمەڵگایەكی ئەكتیڤ و هەمەچەشنە و جڵەوی لە دەستی ئیرادەی ئاوەز و زەینی مرۆڤی داهێنەر دایە. ئەو وێنایەی كە راگەیاندن وەكوو دەسەڵاتی چوارەمی دێمۆكراسی لە كۆمەڵگا دەینەخشێنێ، وێنایەك نییە كە خێرا لەبیر بچێتەوە و بخرێتە خانەی فەرامۆشییەوە، بەڵكوو كاریگەرییەكەی هێندە قووڵ و بیچمدارە كە تاك هیچكات فەرامۆشی ناكات و رەهەند و لایەنی جیاوازی لێ دەبێتەوە.
راگەیاندن نەوەیەك پەروەردە دەكات، كە كونجكۆل، وریا، بەگومان و پرسیار خولقێنە، راگەیەنەكان بەدرێژایی تەمەنیان گەشەپێدەری كۆمەڵگای مرۆیی بوون و هەرواش دەمێننەوە، چونكە توێژینەوە زانستی و دەرونناسییەكان و هەروەها ئەزمووەكانیش دەریان خستووە كە راگەیەنەكان لە گەشە و پێشكەوتنی كۆمەڵگای ئینسانیدا رۆڵێكی گرینگ و كاریگەریان گێڕاوە، بە مەرجێك كە ناورۆكی راگەیەنەكان لەگەڵ هەلومەرجی كۆمەڵایەتی، فەرهەنگی، ئابووری و سیاسیی كۆمەڵگاكاندا بگونجێ. كاریگەریی راگەیەنەكان هێندە بەهێز و بەربڵاوە كە دەتوانێ سیستمە حكوومەتیەكان بەرز بكاتەوە یان لاواز و تەنانەت لێكیان هەڵوەشێنێ، هەر بەم هۆیەیە كە وەكوو دەسەڵاتی چوارەمی دێمۆكراسیی وڵات ناودێر كراوە.
نەتەوەی كوردیش وەكوو نەتەوە و وڵاتانی دیكەی جیهان لەم هەلومەرجەدا هەرچەند نەیتوانیوە لە چوارچێوەی سیستم و قەوارەیەكی سیاسیی یەكپارچە و فەرمیدا لە راگەیاندن بە مەبەستی پێشكەوتن و گەشە كردنی كۆمەڵگاكەی كەڵك وەربگرێ، بەڵام لە كاروان و شەپۆلی بەرینی بەجیهانی بوون و بەتایبەت دونیای پڕ كاریگەری راگەیاندن بەجێ نەماوە و ناوبەناو و لە قۆناغە جیاجیاكاندا بەپێی هەلومەرج و دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لەو دەرفەتە كەڵكی وەرگرتووە، بەڵام لە 15 ساڵ لەمەوبەرەوە كوردیش تێكەڵ بەم رەوتە بووە و خۆی لە دونیای راگەیاندنی دەنگ و رەنگدا بینیەوە و بە شێوەیەكی بەربڵاو خۆی داوەتە دەم شەپۆلەكانیەوە، بەخۆشییەوە ئەزموونی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانیش رێخۆشكەر بووە بۆ ئەم دەرفەتە و ئێستا بە شێوەیەكی بەرفراوان لە هەرێمی كوردستان بەتایەبتی و كۆمەڵگای كوردی بەگشتی لە راگەیاندنی دەنگ و رەنگ، بیستن، رادیۆ و تەلەفیزیۆن، رۆژنامە و نامیلكە و گۆڤار و دەزگاكانی چاپ و بڵاوكردنەوە بەكار دەهێنێ و لە گشت گرینگتر دونیای بەرفراوانی ئینتێرنێت، سەتەلایت و دیجیتاڵ كە ئێستا لە بواری راگەیاندندا لە پلەی یەكەم دان، لە كوردستان كەش و دۆخێكی وایان خولقاندووە كەنزیك بە نیوەی حەشیمەتی كۆمەڵگا سەرقاڵ و خەریكی بەكارهێنانی ئەو ئامرازانەن و هەموو سنوور و مەوداكان بەرتەسك بوونەتەوە و ئەوەی كە پتر لە گشت جێگای دڵخۆشییە ژنان و كچان كەلە كۆمەڵگای نەریتیی كوردستاندا هەمیشە چەوساونەتەوە و بێبەش كراون، لە پانتایی راگەیاندنی كوردیدا رۆڵ و حزوورێكی بەرفراوانیان هەیە، كە ئەمە خۆی سیمایەكی دێمۆكراتێك و جۆرێك لە كرانەوەی كۆمەڵگای كوردیە بە رووی دونیای مەجازیدا و رۆژ لە دوای رۆژیش راگەیاندنی كوردی لە پەرە سەندن دایە كە ئەمە نیشانەی بەرەپێشچوونی كۆمەڵگای كوردیە.
وای دابنێن كە ئەگەر بێت و لە دونیای ئەمڕۆدا راگەیەنەكان نەبن، ئەوكات ئاخۆ چ روو دەدات؟ ئەگەر وا بێت هەمیسان لە نێوان مرۆڤ و سنوورە جوغرافیاییەكاندا مەودای زۆر بەرفراوان دێنەوە ئاراوە و دونیاری زانست، زانیاری، كولتوور و تەنكنۆلۆژیا هەزراران فرسەخ بۆ دواوە دەگەڕێنەوە.
راگەیەنەكان ئیدی بوونەتە بەشێك لە پێداویستیە سەرەكیەكانی ئەمڕۆی مرۆڤ. ئەگەر لە چاخەكانی پێشوودا مرۆڤەكان پێویستان بە ئاو و هەوا بوو، ئەمڕۆكە تەنیا ئاو و نان ناتوانێ نیازە سەرەكیەكانیان دابین بكات. بۆیە بەبێ هیچ گومانێك دەكرێ بڵێین ئەمڕۆكە راگەیەنەكان وەك بەشێك لە پێداویستییە سەرەكیەكانی مرۆڤ دێنە ئەژمار.
گرینگیی راگەیەنەكان لە دونیاری ئەمڕۆدا بۆ چارەسەریی برسیەتی و تینوویەتیی رۆح و جەستە و هزر كەمتر لە ئاو و خۆاك نین. چونكە راگەیەنەكان بوونەتە خۆراكی فكری مرۆڤی ئەمڕۆ. لەلایەكی دیكەشەوە راگەیەنەكان بنیاتنەری راستی و واقیعیەتەكانی كۆمەڵگای جیهانین و فۆرم و قەوارەی پێ دەبەخشن. راگەیەنەكان لە دونیای ئەمڕۆدا فەزای زەین و غەیرە واقیعی بۆ ئەم دونیایە دەگوازنەوە و ئیدی بیر لە كەرەسەكانی دیكەی گوێزەرەوەی راستییەكانی كۆمەڵگا ناكەنەوە، چونكە بۆ خۆیان رەخسێنەر و بنیاتنەری واقییەتن و لەگەڵ رەوتی فراژوو (تكامل)ی مرڤدا پێوەندیی راستەوخۆ و چڕوپڕیان هەیە. مرۆڤ فراژوو و پێشكەوتنی خۆی هاوكات لەگەڵ راگەیەن و دەزگاكانی پێوەندی و زانیاری دەست پێكرد. مرۆڤ هەرچەند پێشكەوتنی زیاتری بەدەستهێنا، شانبەشانی ئامرازەكانی پێوەندی گشتی و تەكنۆلۆژی گۆڕانیان بەسەردا هات و ئەم رەوتەش ئێستا و لە داهاتووشدا هاوشانی گوورانی ( كامل ) كۆمەڵگای مرۆیی لە هەڵكشان دایە. ئەو كۆمەڵگایانەی كە دەیانهەوێ دەستیان بە پێشكەوتنی شارستانیەت و تەكنۆلۆژی رابگات، دەبێ لەسەر راگەیەنەكان سەرمایەگوزاری بكەن و بۆ بەرەو پێش بردن و گەیشتن بە ئامانجەكانیان لە ئامرازە نوێیەكانی راگەیەنەكان ئەوپەڕی كەڵك وەربگرن. شارەزایی، پسپۆڕی و بوونی پلان و بەرنامەی ستراتیژی و تۆكمە بۆ دەزگاكانی راگەیاندن بە مەبەستی سەلامەتیی كۆمەڵكا یەكێك لە خاڵە سەرەكیەكانە، چونكە راگەیەنەكان چەندە لەباری پێشكەوتنی كۆمەڵكاوە كاریگەرییان هەیە، ئەگەر بێت و خراپ بەكار بهێنرێن، هێندەش لە بەلاڕێدا بردن، دواخستن و ئالۆِزیی كۆمەڵگا كاریگەریان هەیە.
ئەگەر وڵاتانی پێشنەكەوتوو بیانەوێ لە رێگای راگەیاندنەوە بۆ داهاتووی خۆیان كارێكی گرینگ ئەنجام بدەن، دەبێ لە ئەزموون و كاری وڵاتانی دەوڵەمەند و خاوەن ئەزموون لەباری راگەیەنەوە بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجە گەورەكانیان كەڵك وەربگرن. بۆ پوختە و فراژوو كردنی كۆمەڵگاكان، دەبێ ژینگەی مرۆیی گۆڕانی بەسەردا بێت، راگەیەنەكان دەتوانن ئەو ئاڵوگۆڕە پێك بێنن. هەتا كاتێك ژینگەی چەقیو و وەستاو نەگۆڕدرێ و پێشكەوتن بەدەست نەهێنێ، پێشكەوتن و گۆڕانكاریی گشتیی ئەو ژینگە ئینسانیەش ناڕەخسێ. بۆیە دەتوانین بڵێین راگەیەنەكان بنیاتنەر و میعماری ژینگەی مرۆیین. ئەو كۆمەڵگا و ژینگەیەی كە بنیاتنەرەكەی راگەیاندن بێت، كۆمەڵێكی یەكدەست، نەجم و وەستاو نیە، بەڵكوو كۆمەڵگایەكی ئەكتیڤ و هەمەچەشنە و جڵەوی لە دەستی ئیرادەی ئاوەز و زەینی مرۆڤی داهێنەر دایە. ئەو وێنایەی كە راگەیاندن وەكوو دەسەڵاتی چوارەمی دێمۆكراسی لە كۆمەڵگا دەینەخشێنێ، وێنایەك نییە كە خێرا لەبیر بچێتەوە و بخرێتە خانەی فەرامۆشییەوە، بەڵكوو كاریگەرییەكەی هێندە قووڵ و بیچمدارە كە تاك هیچكات فەرامۆشی ناكات و رەهەند و لایەنی جیاوازی لێ دەبێتەوە.
راگەیاندن نەوەیەك پەروەردە دەكات، كە كونجكۆل، وریا، بەگومان و پرسیار خولقێنە، راگەیەنەكان بەدرێژایی تەمەنیان گەشەپێدەری كۆمەڵگای مرۆیی بوون و هەرواش دەمێننەوە، چونكە توێژینەوە زانستی و دەرونناسییەكان و هەروەها ئەزمووەكانیش دەریان خستووە كە راگەیەنەكان لە گەشە و پێشكەوتنی كۆمەڵگای ئینسانیدا رۆڵێكی گرینگ و كاریگەریان گێڕاوە، بە مەرجێك كە ناورۆكی راگەیەنەكان لەگەڵ هەلومەرجی كۆمەڵایەتی، فەرهەنگی، ئابووری و سیاسیی كۆمەڵگاكاندا بگونجێ. كاریگەریی راگەیەنەكان هێندە بەهێز و بەربڵاوە كە دەتوانێ سیستمە حكوومەتیەكان بەرز بكاتەوە یان لاواز و تەنانەت لێكیان هەڵوەشێنێ، هەر بەم هۆیەیە كە وەكوو دەسەڵاتی چوارەمی دێمۆكراسیی وڵات ناودێر كراوە.
نەتەوەی كوردیش وەكوو نەتەوە و وڵاتانی دیكەی جیهان لەم هەلومەرجەدا هەرچەند نەیتوانیوە لە چوارچێوەی سیستم و قەوارەیەكی سیاسیی یەكپارچە و فەرمیدا لە راگەیاندن بە مەبەستی پێشكەوتن و گەشە كردنی كۆمەڵگاكەی كەڵك وەربگرێ، بەڵام لە كاروان و شەپۆلی بەرینی بەجیهانی بوون و بەتایبەت دونیای پڕ كاریگەری راگەیاندن بەجێ نەماوە و ناوبەناو و لە قۆناغە جیاجیاكاندا بەپێی هەلومەرج و دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لەو دەرفەتە كەڵكی وەرگرتووە، بەڵام لە 15 ساڵ لەمەوبەرەوە كوردیش تێكەڵ بەم رەوتە بووە و خۆی لە دونیای راگەیاندنی دەنگ و رەنگدا بینیەوە و بە شێوەیەكی بەربڵاو خۆی داوەتە دەم شەپۆلەكانیەوە، بەخۆشییەوە ئەزموونی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانیش رێخۆشكەر بووە بۆ ئەم دەرفەتە و ئێستا بە شێوەیەكی بەرفراوان لە هەرێمی كوردستان بەتایەبتی و كۆمەڵگای كوردی بەگشتی لە راگەیاندنی دەنگ و رەنگ، بیستن، رادیۆ و تەلەفیزیۆن، رۆژنامە و نامیلكە و گۆڤار و دەزگاكانی چاپ و بڵاوكردنەوە بەكار دەهێنێ و لە گشت گرینگتر دونیای بەرفراوانی ئینتێرنێت، سەتەلایت و دیجیتاڵ كە ئێستا لە بواری راگەیاندندا لە پلەی یەكەم دان، لە كوردستان كەش و دۆخێكی وایان خولقاندووە كەنزیك بە نیوەی حەشیمەتی كۆمەڵگا سەرقاڵ و خەریكی بەكارهێنانی ئەو ئامرازانەن و هەموو سنوور و مەوداكان بەرتەسك بوونەتەوە و ئەوەی كە پتر لە گشت جێگای دڵخۆشییە ژنان و كچان كەلە كۆمەڵگای نەریتیی كوردستاندا هەمیشە چەوساونەتەوە و بێبەش كراون، لە پانتایی راگەیاندنی كوردیدا رۆڵ و حزوورێكی بەرفراوانیان هەیە، كە ئەمە خۆی سیمایەكی دێمۆكراتێك و جۆرێك لە كرانەوەی كۆمەڵگای كوردیە بە رووی دونیای مەجازیدا و رۆژ لە دوای رۆژیش راگەیاندنی كوردی لە پەرە سەندن دایە كە ئەمە نیشانەی بەرەپێشچوونی كۆمەڵگای كوردیە.
