پەرەسەندنی توندوتیژی بەدژی ژنان لە ئێران و کوردستان لە دووتۆی ئامارەكاندا
14:52 - 5 سەرماوەز 2714
پێناسە و پێشینە: هەموو ئەو كردەوە و هەڵسوكەوتە توندانەی كە بەرەوڕووی ژنان دەبنەوە، توندوتیژی دەوترێ.
ئەم جۆرە لە توندوتیژی بەدژی توێژێكی تایبەت لە كۆمەڵ رەچاو دەكرێت و رەگەز و قوربانیش بۆ خۆی بنەمای سەرەكیی توندوتیژییە. كۆڕی گشتیی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هەچەشنە توندوتیژییەك كە لەسەر بنەمای رەگەز بێت و ببێتە هۆی زیانی جەستەیی، جینسی، یان دەروونیی ژنان، لە چوارچێوەی توندوتیژی بەدژی ژنان پێناسەی كردووە.
ئێستا ئەم توندوتیژییە چ لەناو كۆمەڵگە و چ لە چوارچێوەی ژیانی تاكەكەسیدا بەڕێوە بچێت.
تونوتیژی لەوانەیە لەلایەن كەسانی هاوڕەگەز، ئەندامانی بنەماڵە و حكوومەتەوە جێبەجێ‌بكرێت.
كۆڕی گشتیی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی ١٩٩٩ رۆژی ٢٥ی نوڤامبری وەك \"رۆژی جیهانیی سڕینەوەی توندوتیژی بەدژی ژنان\" راگەیاند و داوای لە دەوڵەتان و ناوەند و رێكخراوە ناحكوومییەكان كرد هەتا لەم رۆژەدا بە وەڕێسختنی بەرنامەگەلێك یارمەتی بە وشیاریی ژنان لە بواری خەبات بەدژی توندوتیژی بدەن.
رێكخراوی توندوتیژی بەدژی ژنانی بە یەكێك لە گرنگترین كێشە و ئاستەنگ كە تەندروستیی كۆمەڵگە دەخاتە مەترسییەوە، لە قەڵەم داوە. حكومەتی ئیسلامیی ئێران جاڕەنامەی جیهانیی سڕینەوەی هەڵاواردن و تونوتیژی بەدژی ژنانی واژۆ كردووە، بەڵام بەم دوایانە لە تازەترین هەڵوێستیدا لە بەرانبەر بڕیارنامەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەمەڕ پێشگیری لە خێرا پێكهێنانی ژیانی هاوبەشی منداڵان دژكردەوەی نیشان داوە و قەبووڵی نەكردووە.
توندوتیژی بەدژی ژنان لە ماوەی ٣٥ ساڵ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیدا هێندە پشتگوێ‌خراوە كە تەنانەت ئامارێكی ورد و راستەقینە لەم بارەوە لە ئارادا نییە و رەوتی بە شاراوەیی مانەوەی توندوتیژی لەلایەك و رەوشی یاسا پڕ لە هەڵاواردنەكان بەدژی ژنانیش لەلایەكی دیكەوە، لە كۆمەڵگەی ئێراندا بوونەتە هۆی دیسان سەرهەڵدانەوەی توندوتیژی بەدژی ژنان و بە جۆرێك لەناو پێكهاتەی سیستەم و بنەماڵەدا ریشەی داكوتاوە و بەردەوام لە سووڕان دایە.
٦٦%ی ژنانی ئێران توندوتیژییان بەرانبەر كراوە
بەپێی ئامارە نافەرمییەكان ٦٦%ی ژنانی ئێرانی لە ماوەی ژیانیاندا رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە، ٥٠%ی ژنانی ئێرانی بە ناچاری و بەهۆی دابونەریت و زاڵبوونی كولتووری پیاوسالاری و سەركوتی سیستماتیكی حكومەتی توندوتیژی قەبووڵ دەكەن، بە جۆرێك رۆژانە بە شێوەی نێونجی ٤٤ حاڵەتی توندوتیژی بەدژی ژنان لە ئێران تۆمار دەكرێت و زۆر حاڵەتی دیكەش هەن كە بێدەنگیی لێدەكرێت و ناوەندە حكومەتییەكانی لێ‌ئاگادار ناكرێتەوە.
بەهۆی ئەوەی یاسا سزاییەكان لە ئێران و پێكهاتەی قەزایی و داد لەو وڵاتە لەسەر بنەمای شەریعەت و یاسا ئیسلامییەكان داڕێژراوە، ئەو مافە بە پیاو دەدات كە ئازار و ئەشكەنجەی ژن بدات و ئەمەش هۆكارێكی سەرەكییە بۆ پەرەسەندنی.
پەرەسەندنی ٢٠%ی توندوتیژی لە ئێران و لەسەرەوە بوونی ئامار بەو مانایەیە كە رەفتار و هەڵسوكەوتی توندوتیژی لەو وڵاتە خەریكە دەبێتە رەفتارێكی ئاسایی و نۆرماڵ و وەك خەساری كۆمەڵایەتی لێی ناڕوانرێ.
بەپێی توێژینەوەكانی رێكخراوی بێهزیستیی ئێران توندوتیژی لە وڵاتانی رۆژهەڵات و لەناو كەمایەتییە ئیتنیكییەكان زۆرترە، چونكە نەبوونی دەرەتانی پەرەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی، دەبێتە هۆی دواكەوتنی فەرهەنگی و روودانی توندوتیژیش روو لە زیادبوون دەكات.
ئامارەكان دەربڕی توندوتیژی لە كۆمەڵگەی كوردیی رۆژهەڵاتن
نەبوونی سیاسەتێكی مرۆییانە لەلایەن حكوومەتی ئێرانەوە بۆ بنبڕ كردنی دواكەوتوویی ئابووری و كۆمەڵایەتیی رۆژهەڵاتی كوردستان، رۆڵی سەرەكیی لە پەرەسەندنی توندوتیژیدا هەبووە، چونكە بە باوەڕی كارناسانی كۆمەڵایەتی، گرفت و ئاستەنگی ئابووری كە پەیوەندیی راستەوخۆی بە داهات و سەرچاوەی ژیانەوە هەیە، لە گرنگترین هۆكارەكانی رۆڵگێڕە لە پەرەدان بە توندوتیژی لەناو كۆمەڵگەدا.
بەپێی توێژینەوەیكی زانكۆیی دەروونناسان تەنیا لە پارێزگای سنە رێژەی توندوتیژی بەدژی ژنان لەناو بنەماڵەكان گەیشتۆتە ٨٨%.
ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، كە هەواڵ و رووداوەكانی کوردستانی ئێرانرووماڵ دەكات، لەم بارەوە كۆمەڵێك ئامار و داتای كۆكردۆتەوە كە لێرەدا ئاماژەیان پێدەدەین.
ئەمەی كە لێرەدا دەخرێتە روو، ئەو ئامار و بەڵگە و حاڵەتانەیە كە تونەدوتیژی بەدژی ژنان لەلایەن خۆیان (خۆكوژی) و توندوتیژی بەدژی ژنان (كوشتن) لە ٢٥ی نوامبری ٢٠١٣ هەتا ٢٥ی نوامبری ٢٠١٤ لە کوردستانی ئێرانروویان داوە.
هەڵبەتە هموو ئەو حاڵەتە خۆكوژی و كوژران و توندوتیژییانە لەخۆ ناگرێت ەلە شار و شارۆژكە و گوندەكانی رۆژهەڵات روویان داوە و نەبوونی سەرچاوەی باوەڕ پێكراو و پێشگیری لە رووماڵ كردنی هەواڵ و رووداوەكان لە شارەكان و هۆكاری دیكەی نەبوونی ئاماری ورد و دروست، نەبوونی ناوەندی ئاماری فەرمی و دامەزراوەی ناحكومی و سەربەخۆ و مەدەنییە لە رۆژهەڵاتی كوردستان.
ئاماری خۆكوژیی ژنان لە ناوچە جیاجیاكانی کوردستانی ئێرانلە ماوەی یەك ساڵی رابردوودا ٦٤ حاڵەت و ئاماری كوژراو و بریندارەكانیش ٣٨ حاڵەت بووە.
لە كۆی ئەو ٦٤ حاڵەتە خۆكوژییە ٦٠ حاڵەتی سەركەوتوو و ٤ حاڵەتیشی پێشی پێگیراوە.
لە خشتەی (١)دا جۆر و هۆكاری خۆكوژیی ژنان لە کوردستانی ئێرانلە ماوەی یەك ساڵدا دەخاتە روو:
![\"23309.jpg\"](\"{imagepath}/23309.jpg\")
بەپێی خشتەی یەك زۆربەی هۆكارەكانی خۆكوژیی ژنان دەگەڕێتەوە بۆ كێشە و ناكۆكیی بنەماڵەیی كە دەربڕی نەبوونی یاسایەكی پشتیوانی لە ژنان لەناو بنەماڵەیە. جیا لە هۆكاری بەشوودانی زۆرەملێ، پێشگیری لە پێكەوەنانی ژیانی هاوبەشی دڵخوازانە، رفانندن، وەرنەگیران لە ناوەندە حكومەتییەكان، خۆكوژی بەهۆی ئیعدامی كوڕ، دەركردنی لە قوتابخانە، بەشێكن لە هۆكارەكانی دیكەی خۆكوژیی ژنان و كچان لە رۆژهەڵاتی كوردستان.
لە كۆی ئاماری خۆكوژیی ژنان، ٢٩ حاڵەتیان ژنی مێرددار، ٢٢ حاڵەت سەڵت و ٣ حاڵەتیش جیابوونەتەوە و ١٠ حاڵەتی دیكەش دۆخی ژیانیان نادیار بووە.
ئەوەی كە خۆكوژیی ژنان لە ئێران زیاتر بەرجەستە دەكاتەوە، بەكارهێنانی شێوازی توندوتیژە بۆ كۆتایی هێنان بە ژیان. شێوازگەلێك كە دەربڕی تووڕەیی و سروشتی نەبوونی حاڵەتەكانە لەو كۆمەڵگەیە و بنەماڵە لەلایەك و كۆتایی هێنانی ژیانە لەلایەن حودی ژنانەوە بەهۆی نەبوونی پشتیوانی یاسایی و مەدەنی لە ژنان لەلایەكی دیكە كارەساتەكان قووڵتر دەكاتەوە.
ئاماری كوژران و بریندار بوونی ژنان لە ناوچە جیاجیاكانی کوردستانی ئێرانلە 25ی نوامبری ٢٠١٣ەوە هەتا ٢٥ی نوامبری ٢٠١٤ش ٣٨ حاڵەت بووە گە ٣٤ كەسیان كوژراون و ٤ كەسی دیكەشیان لە رێگەی كردەوەی توندوتیژەوە بە توندی بریندار بوون.
لە خشتەی (٢)دا شێوازی كوژران و بریندار بوون و هۆكارەكان و شوێنی كوژران و بریندار بوونی ژنان لە ناوچەكانی کوردستانی ئێرانلە ماوەی یەكساڵدا خراوەتە روو:
![\"23308.jpg\"](\"{imagepath}/23308.jpg\")
بەپێی خستەی (٢) لە ٣٨ حاڵەتی كوشتن و بریندار بوونی ژنان، تەنیا جۆری كوژران و بریندار بوونی ٢٠ كەسیان دەركەوتووە و جۆری كوژرانی ١٦ كەسیان نادیار بووە.
هەرچەند كە كوشتن لە جۆری خۆیدا بە كردارێكی توندوتیژ دێتە ئەژمار، بەڵام لە هەموو ئەو حاڵەتانەی كە جۆری كوشتن و بریندار كردن دیارە، شێوازی نامرۆڤانە و توندوتیژ بەكار هێنراوە كە ئەمەش بۆتە هۆی بەردەوامی و دووبارە سەرهەڵدانەوەی كرداری توندوتیژی لەناو كۆمەڵگە كە لەلایەن حكومەتەوە رەچاو دەكرێت.
نەبوونی بەدواداچوونی یاسایی لە پێوەندی لەگەڵ كوشتنی ژنان، رەفتاری كوشتن و توندوتیژی لەناو كۆمەڵ پەرە پێدەدات، هەروەك دەبینرێ‌هیچ چەنشە پەیگیری و بەدواداچوونێك تەنانەت لە ناوەند و ئاستە زانستییەكانیش رەچاو ناكرێت، بەرچاوترین نموونەش كوژرانی دوو كچە خوێندكاری كورد لە زانكۆی نازلووی ورمێ‌كە بێدەنگیی لێكرا و سەرپۆشی لەسەر دانرا.
كارناسان پێیان وایە شاردنەوە و نهێنی كاری لە رفتارە توندوتیژە بنەماڵەییەكان، هەروەها دۆخی ئەو یاسایانەی كە توندوتیژی بەرهەم دەهێنێتەوە، هەروەها قەیران و خەیارە قووڵە كۆمەڵایەتییەكان كە ۆكۆمەڵگەی ئێرانی تەنیوەتەوە، لە هۆكار و نموونەكانی پەرەسەندن و روو لە زیادبوونی توندتیژیی كۆمەڵگەی ئێرانن.
كۆمەڵناسان لەوباوەڕەدان یاساكانی ئێران بەرهەمهێنەری توندوتیژین و چالاكانی ژنان ئەو یاسایانەیان بە هۆكاری تەندوتیژی لەكۆمەڵگەدا لەقەڵەم داوە، هەر بۆیە لە كۆمەڵگەی ئێراندا تونودوتیژی یاساییەیاساكانی توندوتیژییان بە جۆرێك لە جۆرەكان كردۆتە فەرهەنگ و حكوومەتی ئێران نایهەوێ‌ئەو توندوتیژیانە لەناو ببات و بۆ لەناو بردنی پێویستە یاساكانی بگۆڕێ.
یاساكانی ئێران بەرهەمهێنەری توندوتیژی لەناو بنەماڵە و كۆمەڵگە دایە
بێ‌شك یاسای مەدەنی و یاساكانی سزای ئیسلامی هەڵاواردنێكی بەرچاو لەناو ژناندا دروست كردووە، هەر چەندە كارناسان لەو باوەڕەدان تونودوتیژی بەستراوەتە بە پیاوسالاری بەڵام یاسا و سیاسەتە هەڵاواردنەكان پەرە بە توندوتیژییەكان دەدات.
لەحاڵێكدا كە حكوومەتەكان دەبێ‌بۆ پێشگیری لە توندوتیژی پشتیوانی لەتاكەكان بكەن و حكوومەتی ئیسلامیی لەژێر ناوی یاسای پشتیوانی لەبنەماڵە رەوایی بە توندوتیژیەیكان دەبەخشێ‌و ژنان و منداڵانیشس قوربانی سەرەكیی ئەو سیاسەتەن.
بەوتەی كارناسان بێ‌بایەخی یاساكانی ئێران بە نیسبەت مەسەلەی ژنانەوە هەتا ٥ ساڵی داهاتوولەگەڵ كێشەی زۆر بەرچاو بەرەوڕە دەبێتەوە.
پژاندنی ئەسید بەشێوەی سیستماتیك بەرچاوترین نموونەی توندوتیژییە كە لەهەمبەر ژناندا گیراوەتە بەر چونكە پرسی پژاندنی ئەسید نیشانەی هەڵسوكەوتی توند لەگەڵ بێ‌حیجابی و لایەنێكی دیكەش دەرخەری هەڵسوكەوتی نامرۆیانەیە.
بەشاراوە مانەوەی توندوتیژییە بنەماڵەییەكان لەئێران
سەرەڕای پەرە سەندنی توندوتیژییەكان، بە شاراوە مانەوەشی یەكێكی دیكە لەو كارانەیە كە لەكۆمەڵگەی ئێراندا دەكرێ، فەرهەنگی نەریتخوازنە و شێوەی بیركردنەوەی پیاوسالارانە لەئێران توندوتیژییەكانی زۆر سروشتی كردووە و ژنانی ئێرانی هەتا ئەوكاتەی كە نەگەنە سەرەمەرگ ناڕەزایەتی دەرنابڕن و ژنان لەمافەكانی خۆیان هیچ ئاگادار نین.
لەلایەكی دیكەوە هۆكارێكی دیكەی بەشاراوە مانەوەی توندوتیژییە بنەماڵەییەكان نەبوونی یاسای پشتگیری لەژنانە نە یاسایەك بۆ سزا و نە یاسایەك بۆ شێوەی بەدواداچون بۆ كێشەكانی ژنان، بەوتەی چالاكانی مافەكانی ژنانلەئێران بە بەردەوامی ژنان دەچەوسێنەوە و سیاسەتی هەلاوردنیش بەڕێوە دەچێت.
كێشە ئابوورییەكان پێوەندییان بە چوونە سەری توندوتیژییەكانەوە هەیە
قەیرانی ئابووری ئێران رۆلێكی بەرچاوی لەچوونەسەری توندوتیژی لە بنەماڵە و لەناو كۆمەڵگەدا هەیە، توندوتیژییەكان تەنیا روو لەو كەسە نیە كە توندوتیژی بەرامبەر كراوە بەڵكوو سەرجەم كۆمەڵگەش دەگرێتەوە و رێكخراوی جیهانی تەندروستی لەمەڕ كەم كردنەوەی توندوتیژی داواوی لەڵاتن كردووە كە بەرنامەی تایبەتیان هەبێ‌و ئەو بەرنامانەش بەمانای دابین كردنی بودجە، فێركاریی و بردنە سەری زاسن و ئاگاهیی خەڵكە.
هەر بۆیە كەم كردنەوەی توندوتیژی بە دژی ژنان لەكۆمەڵگەی ئێران پێویستی بە گۆڕینی یاسا و فەرهەنگە.
ئەم جۆرە لە توندوتیژی بەدژی توێژێكی تایبەت لە كۆمەڵ رەچاو دەكرێت و رەگەز و قوربانیش بۆ خۆی بنەمای سەرەكیی توندوتیژییە. كۆڕی گشتیی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هەچەشنە توندوتیژییەك كە لەسەر بنەمای رەگەز بێت و ببێتە هۆی زیانی جەستەیی، جینسی، یان دەروونیی ژنان، لە چوارچێوەی توندوتیژی بەدژی ژنان پێناسەی كردووە.
ئێستا ئەم توندوتیژییە چ لەناو كۆمەڵگە و چ لە چوارچێوەی ژیانی تاكەكەسیدا بەڕێوە بچێت.
تونوتیژی لەوانەیە لەلایەن كەسانی هاوڕەگەز، ئەندامانی بنەماڵە و حكوومەتەوە جێبەجێ‌بكرێت.
كۆڕی گشتیی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی ١٩٩٩ رۆژی ٢٥ی نوڤامبری وەك \"رۆژی جیهانیی سڕینەوەی توندوتیژی بەدژی ژنان\" راگەیاند و داوای لە دەوڵەتان و ناوەند و رێكخراوە ناحكوومییەكان كرد هەتا لەم رۆژەدا بە وەڕێسختنی بەرنامەگەلێك یارمەتی بە وشیاریی ژنان لە بواری خەبات بەدژی توندوتیژی بدەن.
رێكخراوی توندوتیژی بەدژی ژنانی بە یەكێك لە گرنگترین كێشە و ئاستەنگ كە تەندروستیی كۆمەڵگە دەخاتە مەترسییەوە، لە قەڵەم داوە. حكومەتی ئیسلامیی ئێران جاڕەنامەی جیهانیی سڕینەوەی هەڵاواردن و تونوتیژی بەدژی ژنانی واژۆ كردووە، بەڵام بەم دوایانە لە تازەترین هەڵوێستیدا لە بەرانبەر بڕیارنامەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لەمەڕ پێشگیری لە خێرا پێكهێنانی ژیانی هاوبەشی منداڵان دژكردەوەی نیشان داوە و قەبووڵی نەكردووە.
توندوتیژی بەدژی ژنان لە ماوەی ٣٥ ساڵ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیدا هێندە پشتگوێ‌خراوە كە تەنانەت ئامارێكی ورد و راستەقینە لەم بارەوە لە ئارادا نییە و رەوتی بە شاراوەیی مانەوەی توندوتیژی لەلایەك و رەوشی یاسا پڕ لە هەڵاواردنەكان بەدژی ژنانیش لەلایەكی دیكەوە، لە كۆمەڵگەی ئێراندا بوونەتە هۆی دیسان سەرهەڵدانەوەی توندوتیژی بەدژی ژنان و بە جۆرێك لەناو پێكهاتەی سیستەم و بنەماڵەدا ریشەی داكوتاوە و بەردەوام لە سووڕان دایە.
٦٦%ی ژنانی ئێران توندوتیژییان بەرانبەر كراوە
بەپێی ئامارە نافەرمییەكان ٦٦%ی ژنانی ئێرانی لە ماوەی ژیانیاندا رووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە، ٥٠%ی ژنانی ئێرانی بە ناچاری و بەهۆی دابونەریت و زاڵبوونی كولتووری پیاوسالاری و سەركوتی سیستماتیكی حكومەتی توندوتیژی قەبووڵ دەكەن، بە جۆرێك رۆژانە بە شێوەی نێونجی ٤٤ حاڵەتی توندوتیژی بەدژی ژنان لە ئێران تۆمار دەكرێت و زۆر حاڵەتی دیكەش هەن كە بێدەنگیی لێدەكرێت و ناوەندە حكومەتییەكانی لێ‌ئاگادار ناكرێتەوە.
بەهۆی ئەوەی یاسا سزاییەكان لە ئێران و پێكهاتەی قەزایی و داد لەو وڵاتە لەسەر بنەمای شەریعەت و یاسا ئیسلامییەكان داڕێژراوە، ئەو مافە بە پیاو دەدات كە ئازار و ئەشكەنجەی ژن بدات و ئەمەش هۆكارێكی سەرەكییە بۆ پەرەسەندنی.
پەرەسەندنی ٢٠%ی توندوتیژی لە ئێران و لەسەرەوە بوونی ئامار بەو مانایەیە كە رەفتار و هەڵسوكەوتی توندوتیژی لەو وڵاتە خەریكە دەبێتە رەفتارێكی ئاسایی و نۆرماڵ و وەك خەساری كۆمەڵایەتی لێی ناڕوانرێ.
بەپێی توێژینەوەكانی رێكخراوی بێهزیستیی ئێران توندوتیژی لە وڵاتانی رۆژهەڵات و لەناو كەمایەتییە ئیتنیكییەكان زۆرترە، چونكە نەبوونی دەرەتانی پەرەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی، دەبێتە هۆی دواكەوتنی فەرهەنگی و روودانی توندوتیژیش روو لە زیادبوون دەكات.
ئامارەكان دەربڕی توندوتیژی لە كۆمەڵگەی كوردیی رۆژهەڵاتن
نەبوونی سیاسەتێكی مرۆییانە لەلایەن حكوومەتی ئێرانەوە بۆ بنبڕ كردنی دواكەوتوویی ئابووری و كۆمەڵایەتیی رۆژهەڵاتی كوردستان، رۆڵی سەرەكیی لە پەرەسەندنی توندوتیژیدا هەبووە، چونكە بە باوەڕی كارناسانی كۆمەڵایەتی، گرفت و ئاستەنگی ئابووری كە پەیوەندیی راستەوخۆی بە داهات و سەرچاوەی ژیانەوە هەیە، لە گرنگترین هۆكارەكانی رۆڵگێڕە لە پەرەدان بە توندوتیژی لەناو كۆمەڵگەدا.
بەپێی توێژینەوەیكی زانكۆیی دەروونناسان تەنیا لە پارێزگای سنە رێژەی توندوتیژی بەدژی ژنان لەناو بنەماڵەكان گەیشتۆتە ٨٨%.
ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، كە هەواڵ و رووداوەكانی کوردستانی ئێرانرووماڵ دەكات، لەم بارەوە كۆمەڵێك ئامار و داتای كۆكردۆتەوە كە لێرەدا ئاماژەیان پێدەدەین.
ئەمەی كە لێرەدا دەخرێتە روو، ئەو ئامار و بەڵگە و حاڵەتانەیە كە تونەدوتیژی بەدژی ژنان لەلایەن خۆیان (خۆكوژی) و توندوتیژی بەدژی ژنان (كوشتن) لە ٢٥ی نوامبری ٢٠١٣ هەتا ٢٥ی نوامبری ٢٠١٤ لە کوردستانی ئێرانروویان داوە.
هەڵبەتە هموو ئەو حاڵەتە خۆكوژی و كوژران و توندوتیژییانە لەخۆ ناگرێت ەلە شار و شارۆژكە و گوندەكانی رۆژهەڵات روویان داوە و نەبوونی سەرچاوەی باوەڕ پێكراو و پێشگیری لە رووماڵ كردنی هەواڵ و رووداوەكان لە شارەكان و هۆكاری دیكەی نەبوونی ئاماری ورد و دروست، نەبوونی ناوەندی ئاماری فەرمی و دامەزراوەی ناحكومی و سەربەخۆ و مەدەنییە لە رۆژهەڵاتی كوردستان.
ئاماری خۆكوژیی ژنان لە ناوچە جیاجیاكانی کوردستانی ئێرانلە ماوەی یەك ساڵی رابردوودا ٦٤ حاڵەت و ئاماری كوژراو و بریندارەكانیش ٣٨ حاڵەت بووە.
لە كۆی ئەو ٦٤ حاڵەتە خۆكوژییە ٦٠ حاڵەتی سەركەوتوو و ٤ حاڵەتیشی پێشی پێگیراوە.
لە خشتەی (١)دا جۆر و هۆكاری خۆكوژیی ژنان لە کوردستانی ئێرانلە ماوەی یەك ساڵدا دەخاتە روو:
بەپێی خشتەی یەك زۆربەی هۆكارەكانی خۆكوژیی ژنان دەگەڕێتەوە بۆ كێشە و ناكۆكیی بنەماڵەیی كە دەربڕی نەبوونی یاسایەكی پشتیوانی لە ژنان لەناو بنەماڵەیە. جیا لە هۆكاری بەشوودانی زۆرەملێ، پێشگیری لە پێكەوەنانی ژیانی هاوبەشی دڵخوازانە، رفانندن، وەرنەگیران لە ناوەندە حكومەتییەكان، خۆكوژی بەهۆی ئیعدامی كوڕ، دەركردنی لە قوتابخانە، بەشێكن لە هۆكارەكانی دیكەی خۆكوژیی ژنان و كچان لە رۆژهەڵاتی كوردستان.
لە كۆی ئاماری خۆكوژیی ژنان، ٢٩ حاڵەتیان ژنی مێرددار، ٢٢ حاڵەت سەڵت و ٣ حاڵەتیش جیابوونەتەوە و ١٠ حاڵەتی دیكەش دۆخی ژیانیان نادیار بووە.
ئەوەی كە خۆكوژیی ژنان لە ئێران زیاتر بەرجەستە دەكاتەوە، بەكارهێنانی شێوازی توندوتیژە بۆ كۆتایی هێنان بە ژیان. شێوازگەلێك كە دەربڕی تووڕەیی و سروشتی نەبوونی حاڵەتەكانە لەو كۆمەڵگەیە و بنەماڵە لەلایەك و كۆتایی هێنانی ژیانە لەلایەن حودی ژنانەوە بەهۆی نەبوونی پشتیوانی یاسایی و مەدەنی لە ژنان لەلایەكی دیكە كارەساتەكان قووڵتر دەكاتەوە.
ئاماری كوژران و بریندار بوونی ژنان لە ناوچە جیاجیاكانی کوردستانی ئێرانلە 25ی نوامبری ٢٠١٣ەوە هەتا ٢٥ی نوامبری ٢٠١٤ش ٣٨ حاڵەت بووە گە ٣٤ كەسیان كوژراون و ٤ كەسی دیكەشیان لە رێگەی كردەوەی توندوتیژەوە بە توندی بریندار بوون.
لە خشتەی (٢)دا شێوازی كوژران و بریندار بوون و هۆكارەكان و شوێنی كوژران و بریندار بوونی ژنان لە ناوچەكانی کوردستانی ئێرانلە ماوەی یەكساڵدا خراوەتە روو:
بەپێی خستەی (٢) لە ٣٨ حاڵەتی كوشتن و بریندار بوونی ژنان، تەنیا جۆری كوژران و بریندار بوونی ٢٠ كەسیان دەركەوتووە و جۆری كوژرانی ١٦ كەسیان نادیار بووە.
هەرچەند كە كوشتن لە جۆری خۆیدا بە كردارێكی توندوتیژ دێتە ئەژمار، بەڵام لە هەموو ئەو حاڵەتانەی كە جۆری كوشتن و بریندار كردن دیارە، شێوازی نامرۆڤانە و توندوتیژ بەكار هێنراوە كە ئەمەش بۆتە هۆی بەردەوامی و دووبارە سەرهەڵدانەوەی كرداری توندوتیژی لەناو كۆمەڵگە كە لەلایەن حكومەتەوە رەچاو دەكرێت.
نەبوونی بەدواداچوونی یاسایی لە پێوەندی لەگەڵ كوشتنی ژنان، رەفتاری كوشتن و توندوتیژی لەناو كۆمەڵ پەرە پێدەدات، هەروەك دەبینرێ‌هیچ چەنشە پەیگیری و بەدواداچوونێك تەنانەت لە ناوەند و ئاستە زانستییەكانیش رەچاو ناكرێت، بەرچاوترین نموونەش كوژرانی دوو كچە خوێندكاری كورد لە زانكۆی نازلووی ورمێ‌كە بێدەنگیی لێكرا و سەرپۆشی لەسەر دانرا.
كارناسان پێیان وایە شاردنەوە و نهێنی كاری لە رفتارە توندوتیژە بنەماڵەییەكان، هەروەها دۆخی ئەو یاسایانەی كە توندوتیژی بەرهەم دەهێنێتەوە، هەروەها قەیران و خەیارە قووڵە كۆمەڵایەتییەكان كە ۆكۆمەڵگەی ئێرانی تەنیوەتەوە، لە هۆكار و نموونەكانی پەرەسەندن و روو لە زیادبوونی توندتیژیی كۆمەڵگەی ئێرانن.
كۆمەڵناسان لەوباوەڕەدان یاساكانی ئێران بەرهەمهێنەری توندوتیژین و چالاكانی ژنان ئەو یاسایانەیان بە هۆكاری تەندوتیژی لەكۆمەڵگەدا لەقەڵەم داوە، هەر بۆیە لە كۆمەڵگەی ئێراندا تونودوتیژی یاساییەیاساكانی توندوتیژییان بە جۆرێك لە جۆرەكان كردۆتە فەرهەنگ و حكوومەتی ئێران نایهەوێ‌ئەو توندوتیژیانە لەناو ببات و بۆ لەناو بردنی پێویستە یاساكانی بگۆڕێ.
یاساكانی ئێران بەرهەمهێنەری توندوتیژی لەناو بنەماڵە و كۆمەڵگە دایە
بێ‌شك یاسای مەدەنی و یاساكانی سزای ئیسلامی هەڵاواردنێكی بەرچاو لەناو ژناندا دروست كردووە، هەر چەندە كارناسان لەو باوەڕەدان تونودوتیژی بەستراوەتە بە پیاوسالاری بەڵام یاسا و سیاسەتە هەڵاواردنەكان پەرە بە توندوتیژییەكان دەدات.
لەحاڵێكدا كە حكوومەتەكان دەبێ‌بۆ پێشگیری لە توندوتیژی پشتیوانی لەتاكەكان بكەن و حكوومەتی ئیسلامیی لەژێر ناوی یاسای پشتیوانی لەبنەماڵە رەوایی بە توندوتیژیەیكان دەبەخشێ‌و ژنان و منداڵانیشس قوربانی سەرەكیی ئەو سیاسەتەن.
بەوتەی كارناسان بێ‌بایەخی یاساكانی ئێران بە نیسبەت مەسەلەی ژنانەوە هەتا ٥ ساڵی داهاتوولەگەڵ كێشەی زۆر بەرچاو بەرەوڕە دەبێتەوە.
پژاندنی ئەسید بەشێوەی سیستماتیك بەرچاوترین نموونەی توندوتیژییە كە لەهەمبەر ژناندا گیراوەتە بەر چونكە پرسی پژاندنی ئەسید نیشانەی هەڵسوكەوتی توند لەگەڵ بێ‌حیجابی و لایەنێكی دیكەش دەرخەری هەڵسوكەوتی نامرۆیانەیە.
بەشاراوە مانەوەی توندوتیژییە بنەماڵەییەكان لەئێران
سەرەڕای پەرە سەندنی توندوتیژییەكان، بە شاراوە مانەوەشی یەكێكی دیكە لەو كارانەیە كە لەكۆمەڵگەی ئێراندا دەكرێ، فەرهەنگی نەریتخوازنە و شێوەی بیركردنەوەی پیاوسالارانە لەئێران توندوتیژییەكانی زۆر سروشتی كردووە و ژنانی ئێرانی هەتا ئەوكاتەی كە نەگەنە سەرەمەرگ ناڕەزایەتی دەرنابڕن و ژنان لەمافەكانی خۆیان هیچ ئاگادار نین.
لەلایەكی دیكەوە هۆكارێكی دیكەی بەشاراوە مانەوەی توندوتیژییە بنەماڵەییەكان نەبوونی یاسای پشتگیری لەژنانە نە یاسایەك بۆ سزا و نە یاسایەك بۆ شێوەی بەدواداچون بۆ كێشەكانی ژنان، بەوتەی چالاكانی مافەكانی ژنانلەئێران بە بەردەوامی ژنان دەچەوسێنەوە و سیاسەتی هەلاوردنیش بەڕێوە دەچێت.
كێشە ئابوورییەكان پێوەندییان بە چوونە سەری توندوتیژییەكانەوە هەیە
قەیرانی ئابووری ئێران رۆلێكی بەرچاوی لەچوونەسەری توندوتیژی لە بنەماڵە و لەناو كۆمەڵگەدا هەیە، توندوتیژییەكان تەنیا روو لەو كەسە نیە كە توندوتیژی بەرامبەر كراوە بەڵكوو سەرجەم كۆمەڵگەش دەگرێتەوە و رێكخراوی جیهانی تەندروستی لەمەڕ كەم كردنەوەی توندوتیژی داواوی لەڵاتن كردووە كە بەرنامەی تایبەتیان هەبێ‌و ئەو بەرنامانەش بەمانای دابین كردنی بودجە، فێركاریی و بردنە سەری زاسن و ئاگاهیی خەڵكە.
هەر بۆیە كەم كردنەوەی توندوتیژی بە دژی ژنان لەكۆمەڵگەی ئێران پێویستی بە گۆڕینی یاسا و فەرهەنگە.
