كوشتار و ئێعدام لە دوێنێ و ئەمڕۆی كوردستاندا
16:14 - 19 رەزبەر 2711
ئێعدام و ئەستاندنەوەی گیانی مرۆڤەكان، ئەشكەنجە، كۆمەڵكوژی، راوەدوونان، رفاندن و سەركوتی خەڵكی كوردستان دیاردەیەكی نوێ و تازە نیە لە كوردستاندا، بەڵكوو وەكوو سیاسەتێكی سەخت ئەفزاری بەردەوام لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە بەرامبەر نەتەوەی كورد پەیڕەو كراوە، ئاكامەكەی گەشە نەسەندوویی، شەڕ، نائەمنی، تێكدانی ژێرخانی ئابووری و بە گشتی كۆمەڵگای كوردستانیان لە هەموو بیاڤەكانی (بنەماڵە، كۆمەڵگا، سیستمی سیاسی و كۆمەڵایەتی)دا رووبەڕووی قەیران كردۆتەوە.
كوردپا: ئەم راپۆرتە تیشك دەخاتە سەر مێژووی سەركوتی نەتەوەی كورد لە كوردستانی ئێران و بەپێی ئەو ئامارانەی كە تۆمار كراون و لەلایەن چالاكانی سیاسی و مەدەنی كوردستانەوە بڵاو كراوەتەوە. مێژووی سیاسیی كورد لە ئێران لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا بە سەختترین بارودۆخدا تێپەڕیوە و لە سەردەمی حكوومەتی پەهلەوی و دەسەڵاتی بیست ساڵەی رەزاشا، بە كەڵك وەرگرتن لە سیاسەتی نەتەوەسازی و هێنانەئارای پرۆسەی نەتەوەسازی لەسەر بنەمای دەوڵەت ـ نەتەوە، نەتەوەكانی ئێران، بزووتنەوەكانی كورد، توركمەنسەحرا، ئەهواز و ئازەربایجان و ... بە توندی كەوتنەبەر سیاسەتە توندوتیژەكانی دەوڵەت و سەركوت كران. گۆڕینی ناوی شار و گوندەكان و قەدەغە كردنی جلوبەرگی نەتەوەیی نەتەوەكان، یەكەم هەنگاو بۆ هاوشێوەكردن و ئاسمیلەكردنی گەلی كورد بوو. هەزران كەس راگوێزرانە شارەكانی دیكەی ئێران و ئاوارە كران، زۆربەی چالاكانی سیاسی و رێبەرانی سیاسی كەوتنە بەندیخانەكانی قەسر و ... هتدەوە. لە نێوان ساڵەكانی 1934 ـ 1940، 120 كەس ئێعدام كران، ساڵی 1939 شارەكانی كوردستان وەك سەقز، بانە، سەردەشت، مەریوان، مەهاباد، نەغەدە، بۆكان و هەروەها كرماشان، ئیلام، سەرپێڵ و ... لە پەراوێز خران و ساباتی هەژاری و نەخوێندەواری باڵی بەسەر كوردستاندا كێشا. ساڵی 1935 حەشیمەتێكی زۆر لە هۆزەكانی \"گەڵباخی\"، \"جەلالی\" ، \"پیران\" رەوانەی \"سوڵتان ئاوای كرمان و شیراز كران\". لە سێدارەدانی پێشەوا قازی محەمەد، دامەزرێنەری یەكەمین كۆماری دێموكراتی كوردستان، ساڵی1963 لە شاڵاوێكی دڕندانەدا زیاتر لە 200 ئەندامی پارتی دێمۆكراتی كوردستانیان كەلەپچە كرد و خستنیانە بەندیخانە و بڕیاری بەندكردنی درێژخایەن و هەتا هەتایی، 15 ساڵ و ... و كوشتنی هەندێكیانیان دەركرد. ساڵی 1968 بە هێرشی سەربازی بۆ سەر خەباتگێڕانی كوردستان دەیان كەسیان كوشت و تەرمی چەندین كەسیان، بۆ نموونە تەرمی ئیسماعیلی شەریفزادەیان لە شەقامەكانی مەهاباد و سنە لە پشت ماشین، گێڕا.
دەوری دووهەمی سەركوت و كوشتن لە كوردستان بە سەركەوتنی شۆڕشی 1357 و هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی دەستی پێكرد كە ئەمجارە شەڕ لە كوردستان بەرین بۆوە. روانگەی زاڵ بەسەر هۆكارەكانی هەڵگیرسانی شەڕ لە كوردستان دوو لایەنی هەیە، یەكەم: روانگەی دەوڵەتی بە مەبەستی سەركوتی دژە شۆڕشەكان و ئاژاوەگێڕەكان و هەروەها جیایی خوازان لە كوردستان بوو، روانگەیەك بۆ رەوایی دان بە شەڕ لە كوردستاندا، دووهەم: روانگەی بەرگریی رەوا، كەلە ئەنجامی بێ ئاكام مانی وتووێژەكان لەگەڵ دەوڵەت و هێرشی كۆماری ئیسلامی بۆ سەر خەڵكی كوردستان و لەم پێناوەدا ئایەتوڵڵا خومەینی لە رێكەوتی 28/5/58 فتوای جیهادی دژ بە نەتەوەی كورد و بە پێویست و بە رەوا زانینی رشتنی خوێنی كوردەكانی دەركرد كە بەم كارە جیا لە دەستوری حكومەتی، رەوایی و رەنگ و بۆنی ئایینیشی پێبەخشێ و بەتایبەتی بە ناردنی خەڵخاڵی بۆ كوردستان رەوشی كوردستانی رووبەڕووی مەترسییەكی گەورە كردەوە. خەڵخاڵی لە دەسپێكی گەیشتنی خۆی، سەرەتا لە پاوە 11 كەس و پاش ئەوەش لە سنە دەیان كەس لە لاوانی خوێندەواری كوردی بە جوخەكانی مەرگ سپارد. هەر لە هەمان كاتدا كەسێكی وەك \"تاڵەقانی\" لە وتارەكانی نوێژی هەینی تاران دا رایگەیاند:\" كە ئەگەر كوردەكان هەروا لەسەر داخوازییەكانیان سوور بن، ئەمن بۆ خۆم چەك لەشان و بە سواری تانك رێگای ئەو هەرێمە دەگرمەبەر\". دوای قەتڵ و بڕی خەڵكی قاڕنێ و قەڵاتان و بەڕێوەبردنی فتوای رۆحوڵڵا خومەینی لەمەڕ كوشتاری خەڵكی كوردستانی ئێران و (كۆمەڵكوژیی دەیان گوند لە ناوچەكانی كرماشان، نەغەدە، مەهاباد و ورمێ)، بۆ نموونە كارەساتی قاڕنێ و قەڵاتان بەم چەشنە بوو:
كاتژمێر 1ی پاش نێوەڕۆی 11ی خەرمانانی ساڵی 1358ی هەتاوی، گوندی \"قاڕنێ\" لە 10 كیلۆمیتری شاری نەغەدە كە لەسەر رێگای نەغەدە ـ پیرانشار هەڵكەوتووە، لە سێ كاتژمێردا لەلایەن هێزە ئەمنییەتی و پاسدارەكانی كۆماری ئیسلامی كەوتە بەر دەستڕێژی رێژیم و 68 كەس لە دانیشتوانی بێتاوانی گوندی قاڕنێ قەڵاچۆكران و زۆربەی هەرە زۆری قوربانییان ژنان و پیر و منداڵان بە تایبەت منداڵانی ساوا بوون. جینایەتی قاڕنێ وەك جینایەتێك لە سەردەستی دەست و پێوەنتدییەكانی دەسەڵات بەدەستانی كۆماری ئیسلامی خولقا و بەرهەمی رەوشێكی لەبار بوو كە كورد دوای سەركەوتنی شۆڕشی 1357 بەدەستی هێنابوو كە حكوومەت بەمەبەستی سەركوت و داپڵۆسینی بزاڤی نەتەوەیی گەلی كورد لە كوردستانی ئێران و هەوڵەكانی ئەم بزاڤە بۆ سەقامگیر و جێگیر بوونی سیستمێكی دێموكراتیك و بەدەستهێنانی مافی چارەنووس، لەلایەن حكومەتەوە كەوتە بەر شاڵاوی قەڵاچۆ و رەشەكوژییەوە.
(حەمزە) دەڵێ: رۆژی 11ی خەرمانان، هەر چوار دەوری گوندیان دایەبەر تۆپباران و گەمارۆیان دا، كاتژمێر یەكی پاش نێوەڕۆ كۆمەڵێك نزیك بە 100 كەسێك بوون لەگەڵ كەسێ بەناوی \"قادری\" بەسەر و سیمای موجاهیدینی پاسدار، رژانە نێو ماڵەكان و هەر كەسێكیان دەدی دەیان كوشت و سەریان دەبڕی. مەلای ئاوایی بە قورئانێكەوە چووە لایان و سوێندی خوارد كە خەڵكی ئەم دێیە هیچ تاوانێكیان نیە. هێرشبەران مەلای ئاواییان دەستبەجێ كوشت و سەرەكەیان لەگەڵ خۆیان برد و هێشتا سەری مەلاكە نەدۆزراوەتەوە.\" لەمەڕ ئەو چەكانەی كە كەڵكی لێ وەرگیراوە پیرەپیاوێك بەناو \"سەید ئەحمەد\" دەڵی: \"هێندێكیان بە چەكی گەرم كوشت و هێندێكیان بە چەقۆ و كارد سەریان بڕین، هێندێكیان بە تایبەت منداڵان لەژێر لەقە‌و پۆتین دا تاساند.\" سەید ئەحمەد دەڵێ: \"من ئەو رۆژە لە نەغەدە بووم، كاتێك هاتمەوە قاڕنێ، جەهەنمێكم بینی.\"
هەیئەتی نوێنەرایەتی خەڵكی كورد ئەم رەشەكوژییەی مەحكوم كرد و راگەیاندراوێكی بڵاوكردەوە: \"هاونیشتمانانی شۆڕشگێڕ و خەڵكی خەباتگێڕی كورد هێشتا كارەساتی قاڕنێ لەبیر نەچۆتەوە كە لە یەكێك لە گوندەكانی نیشتمانەكەمان نزیك شنۆ جینایەتێكی رەشەكوژیی دیكە خوڵقا. ژاندارمەكان، پاسدارەكان و بەكرێگیراوانی \"معبودی\" هێرشیان كردە سەر گوندی \"قەڵاتان\"و بە شێوەیەكی دڕندانە خەڵكی سڤیلیان قەتڵ و عام كرد. جیا لە شەهیدبوونی 3 پێشمەرگە 17 كەس لە گوندنشینەكان شەهید و 20 كەسی دیكەش بریندار بوون. هەئیەتی نوێنەرایەتی كورد وێڕای پرسە و سەرەخۆشی لە بنەماڵەكانی \"شەهیدانی قەڵاتان\" و هەموو خەڵكی كورد و هاودەردی لەگەڵ بریندارانی ئەم جینایەتە سامناكە و كوشت و بڕی خەڵكی مەحكوم دەكا و لە پێشمەرگە قارەمانەكانی خەڵكی شار و گوندەكانی كورستان داوا دەكا كە یەكگرتوو و وشیار بن و بەنەفس بەرزی و پاشەڕۆژبینی پیلانە شەڕخوازەكانیان پوچەڵ بكەنەوە\" (كیهان،10/1/1359)
نامەی سەرئاوەڵای كۆمەڵەی مافناسانی ئێران لەمەڕ رووداوەكانی كوردستان بۆ سەرۆك وەزیر موهەندیس بازرگان:\" ... ئاگادارن كەلە ناوچە كوردنشینەكان لە ئوستانەكانی ئازەربایجانی رۆژئاوا‌و كوردستان و كرماشان راپۆرتگەلێكی دڵتەزێن لە پێوەندی لەگەڵ دەستدرێژی بۆ سەر ئازادی و مافە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتییان دەكرێ. بە تایبەت كارەساتی گوندی \"قاڕنێ\" كە هێمای توند‌وتیژی و تۆڵە ئەستاندنەوەی دژە مرۆییانەیە كە دەبێ بكەوێتەبەر لێ پرسینەوەیەكی جیددی ... ئەركی مرۆیی و نەتەوەیی هەموو ئێمەیە كە لە هەمبەر ئەم كارەساتەدا راوەستین و پێش بەبەرین بوونەوەی داوێنی ئەم ناكۆكییانە بگرین.... (رۆژنامەی ئیتلاعات ، 21ی رەزبەری 1358، ل 2) \"
هەر لەو سەروبەندەدا بە فەرماندەیی ئاخوند مەلاحەسەنی، لە ئەنجامی بەرەوپێشبردنی جەنایەتەكانیدا، هێرشی كردە سەر گوندەكانی دەورووبەری نەغەدە كە بەم شێوەیە كوژراوەكان تۆمار كراون:
ـ كوشتنی بە كۆمەڵی گوندی قەڵاتان 13كەس، سۆفیان سەر بە پیرانشار، لە رێكەوتی 12 كەس، پاییزئاوا سەر بە نەغەدە، 12 كەس، كوشتنی بە كۆمەڵی كرێكارانی كوورەخانەی سارۆقامیش 18 كەس، قەرەگول 18 كەس، سەوزی سەر بە مەهاباد 9 كەس، گوندەكانی دیلانچەرخ و حەلەبی هو كوێكان و كەریزەی و شكاكان و یونسیلان سەر بە نەغەدە زیاتر لە 40 كەس، گوندەكانی دیمەسوور و جافرائاواو مەرجان ئاوای سەر بە مەهاباد 9 كەس، گوندەكانی هەلەقووش و گێجە لە ناوچەی سۆمای ورمێ 13 كەس، گوندەكانی چەقەڵ مستەفا و خەلیفەلیان و گۆڕخانەی سەر بە نەغەدە 21 كەس، گوندەكانی جوبرییل ئاواو گوندە وێڵە و دواوی شنۆ 6 كەس،
ئێعدام و تیرباران كردنی چالاكانی سیاسی و خەڵكی سێڤیلی كوردستان بە شێوەیەكی بەرین دەستی پێكرد، \"لە نێوان ساڵەكانی 1358 ـ 1370، 832 كەس لە كوردستان تیرباران كران و لەم ژمارەیە 399 كەسیان لایەنگر و ئەندامی حیزبی دێموكرات و 209 كەسیان لایەنگری رێكخراوی كۆمەڵە بوون و 182 كەسیان خەڵكی سێڤیل و یان شوناسی سیاسیان دیاری نەكراو نەبووە كە دەتوانین بەرچاوترین‌یان لە سێدارەدانی 59 لاوی مەهابادی ناو ببەین كە لە رێكەوتی 12/3/1363دا، ئێعدام كران. بە پێی ئاماری رێكخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی لە ساڵی 1979 ـ 1991، 50هەزاركەس لە كوردی كوردستانی ئێران كوژراون، كە لەو كاتەوە هەتا ئێستا بە دەیان و سەدان كەس لە كوردستاندا ئێعدام و بێسەر و شوێن كراون. شایانی باسە كە زۆرترین ئێعدامەكان لە نێوان ساڵەكانی 1360 ـ 1367دا بووە كە تاریكترین ساڵەكانی مێژووی سیاسی ئێران و كوردستان بوو.
حكوومەتی ئێران تەنیا لە ناوخۆی وڵات لەم شێوەكارە كەڵكی وەرنەگرت، بەڵكو لە دەرەوەی وڵاتێش بە سەدان كەس لە ئازادیخوازانی كوردی لە وڵاتی جۆراوجۆردا كوشت. بۆ نموونە لە ساڵی1989دا لە ڤییەن، پێتەختی ئوتریش، بە ناوی وتووێژ بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد، قاسملوو، سكرتێری ئەوكاتی حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران، عەبدوڵڵای قادری و د. فازل ڕەسووڵی یان تیرۆركرد. هەروەها لە 26ی خەرمانان (17ی سیپتامبری 1992)دا لە بەرلین، د. سادق شەرەفكەندی، سكرتێری ئەوكاتی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران و سێ كەس لە هاوڕێیەكانی بە ناوەكانی فەتاح عەبدولی، هومایون ئەردەڵان و حوسێن نووری دێهكوردی تیرۆر كران. تیرۆری گوماناویی \"مەلا محەممەد رەبیعی\" ئیمام جومعەی سونەی شاری كرماشان لە ساڵی 1375ی هەتاوی نموونەیەكی تری درێژەی رەوتی پێشێلكاریی مافی مرۆڤ و كوشتنی كەسایەتییە ئایینی و سیاسییەكانی كوردستان بووە.
لەم پێوەندییەدا گوشار بۆ سەر چالاكانی سیاسی و زۆربوونی رێژەی گیراوان و زیندانیانی سیاسی، زۆرترین ئێعدامەكان لە كوردستاندان و تاوانی سەرەكییان چالاكی سیاسییە، كە لەوانە دەتوانین ئاماژە بە ناوی بەشێك لەو ئێعدامكراوانە بكەین:
ئیبراهیم لوتفوڵڵاهی، ئێحسان فەتاحیان، فەرزاد كەمانگەر ، عەلی حەیدەریان، فەرهاد وەكێڵی، شیرین عەلەم هوولی، َفەسیح یاسەمەنی، فەرهاد تارم، حوسێن خزری ئێعدام كراون و هەروەها لوقمان مورادی، زانیار مورادی، عەبدوڵڵا سەروەریان، حەسەن تاڵعی، عەزیز محەممەد زادە، سەید سامی حوسێنی، سەید جەماڵ محەممەدی، ئەنوەر رۆستەمی، روستەم ئەركیا، موستەفا سەلیمی، شێركۆ مەعارفی، رەشید ئاخكەندی، حەبیبوڵڵا گوڵپەری پوور، زەینەب جەلالیان، حەبیبوڵڵا لەتیفی و محەەمەد ئەمین ئاگووشی مەحكووم بە ئێعدامن.
بە پێی ئەم باروودۆخەی كە كوردستان و خەڵكی كوردستانی تێدایە، بەو بەرەنجامە دەگەین كە خەڵكی كوردستان لە سەرەتاییترین مافەكان كە مافی ژیان كردنە بێبەشن و گەشە نەسەندوویی باڵی بەسەر كوردستاندا كێشاوە كە هەموو بەرهەمی سیاسەتی هەڵاواردن بەرامبەر خەڵك بووە و هۆكارەكانی پێشێل كردنی مافی ژیان وەك: كوشتار، ئەشكەنجە، بێ سەروشوێن كردن، بێكاری و گەشە نەسەندوویی، راگوێزانی بە كۆمەڵ، ئێعدامی ناڕەوا و دادگایی كردنی نادادپەروەرانە، رووخاندنی خانوبەرە، رێزدانەنان بۆ ژیانی فەرهەنگی، رفاندن و بارمتە گیری، گرتن و قۆڵبەست كردن، هەڕەشە و زیندانی، كاول كردنی سەرچاوە سروشتییەكان و هەزاران هۆكاری دیكە، ژیانی لە خەڵكی تاڵ كردوە. ئەوە لە حاڵێك دایە كە داواكاریی خەڵكی كوردستان و بزووتنەوەی سیاسییەكەی بەڕێوەبردن و مودیرییەتی سیاسی، ئابووری ، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگین كە دەبنە قوربانيی روانگە و بۆچوونی هەڵاواردنی دەسەڵاتداران.
كوردپا: ئەم راپۆرتە تیشك دەخاتە سەر مێژووی سەركوتی نەتەوەی كورد لە كوردستانی ئێران و بەپێی ئەو ئامارانەی كە تۆمار كراون و لەلایەن چالاكانی سیاسی و مەدەنی كوردستانەوە بڵاو كراوەتەوە. مێژووی سیاسیی كورد لە ئێران لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا بە سەختترین بارودۆخدا تێپەڕیوە و لە سەردەمی حكوومەتی پەهلەوی و دەسەڵاتی بیست ساڵەی رەزاشا، بە كەڵك وەرگرتن لە سیاسەتی نەتەوەسازی و هێنانەئارای پرۆسەی نەتەوەسازی لەسەر بنەمای دەوڵەت ـ نەتەوە، نەتەوەكانی ئێران، بزووتنەوەكانی كورد، توركمەنسەحرا، ئەهواز و ئازەربایجان و ... بە توندی كەوتنەبەر سیاسەتە توندوتیژەكانی دەوڵەت و سەركوت كران. گۆڕینی ناوی شار و گوندەكان و قەدەغە كردنی جلوبەرگی نەتەوەیی نەتەوەكان، یەكەم هەنگاو بۆ هاوشێوەكردن و ئاسمیلەكردنی گەلی كورد بوو. هەزران كەس راگوێزرانە شارەكانی دیكەی ئێران و ئاوارە كران، زۆربەی چالاكانی سیاسی و رێبەرانی سیاسی كەوتنە بەندیخانەكانی قەسر و ... هتدەوە. لە نێوان ساڵەكانی 1934 ـ 1940، 120 كەس ئێعدام كران، ساڵی 1939 شارەكانی كوردستان وەك سەقز، بانە، سەردەشت، مەریوان، مەهاباد، نەغەدە، بۆكان و هەروەها كرماشان، ئیلام، سەرپێڵ و ... لە پەراوێز خران و ساباتی هەژاری و نەخوێندەواری باڵی بەسەر كوردستاندا كێشا. ساڵی 1935 حەشیمەتێكی زۆر لە هۆزەكانی \"گەڵباخی\"، \"جەلالی\" ، \"پیران\" رەوانەی \"سوڵتان ئاوای كرمان و شیراز كران\". لە سێدارەدانی پێشەوا قازی محەمەد، دامەزرێنەری یەكەمین كۆماری دێموكراتی كوردستان، ساڵی1963 لە شاڵاوێكی دڕندانەدا زیاتر لە 200 ئەندامی پارتی دێمۆكراتی كوردستانیان كەلەپچە كرد و خستنیانە بەندیخانە و بڕیاری بەندكردنی درێژخایەن و هەتا هەتایی، 15 ساڵ و ... و كوشتنی هەندێكیانیان دەركرد. ساڵی 1968 بە هێرشی سەربازی بۆ سەر خەباتگێڕانی كوردستان دەیان كەسیان كوشت و تەرمی چەندین كەسیان، بۆ نموونە تەرمی ئیسماعیلی شەریفزادەیان لە شەقامەكانی مەهاباد و سنە لە پشت ماشین، گێڕا.
دەوری دووهەمی سەركوت و كوشتن لە كوردستان بە سەركەوتنی شۆڕشی 1357 و هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامی دەستی پێكرد كە ئەمجارە شەڕ لە كوردستان بەرین بۆوە. روانگەی زاڵ بەسەر هۆكارەكانی هەڵگیرسانی شەڕ لە كوردستان دوو لایەنی هەیە، یەكەم: روانگەی دەوڵەتی بە مەبەستی سەركوتی دژە شۆڕشەكان و ئاژاوەگێڕەكان و هەروەها جیایی خوازان لە كوردستان بوو، روانگەیەك بۆ رەوایی دان بە شەڕ لە كوردستاندا، دووهەم: روانگەی بەرگریی رەوا، كەلە ئەنجامی بێ ئاكام مانی وتووێژەكان لەگەڵ دەوڵەت و هێرشی كۆماری ئیسلامی بۆ سەر خەڵكی كوردستان و لەم پێناوەدا ئایەتوڵڵا خومەینی لە رێكەوتی 28/5/58 فتوای جیهادی دژ بە نەتەوەی كورد و بە پێویست و بە رەوا زانینی رشتنی خوێنی كوردەكانی دەركرد كە بەم كارە جیا لە دەستوری حكومەتی، رەوایی و رەنگ و بۆنی ئایینیشی پێبەخشێ و بەتایبەتی بە ناردنی خەڵخاڵی بۆ كوردستان رەوشی كوردستانی رووبەڕووی مەترسییەكی گەورە كردەوە. خەڵخاڵی لە دەسپێكی گەیشتنی خۆی، سەرەتا لە پاوە 11 كەس و پاش ئەوەش لە سنە دەیان كەس لە لاوانی خوێندەواری كوردی بە جوخەكانی مەرگ سپارد. هەر لە هەمان كاتدا كەسێكی وەك \"تاڵەقانی\" لە وتارەكانی نوێژی هەینی تاران دا رایگەیاند:\" كە ئەگەر كوردەكان هەروا لەسەر داخوازییەكانیان سوور بن، ئەمن بۆ خۆم چەك لەشان و بە سواری تانك رێگای ئەو هەرێمە دەگرمەبەر\". دوای قەتڵ و بڕی خەڵكی قاڕنێ و قەڵاتان و بەڕێوەبردنی فتوای رۆحوڵڵا خومەینی لەمەڕ كوشتاری خەڵكی كوردستانی ئێران و (كۆمەڵكوژیی دەیان گوند لە ناوچەكانی كرماشان، نەغەدە، مەهاباد و ورمێ)، بۆ نموونە كارەساتی قاڕنێ و قەڵاتان بەم چەشنە بوو:
كاتژمێر 1ی پاش نێوەڕۆی 11ی خەرمانانی ساڵی 1358ی هەتاوی، گوندی \"قاڕنێ\" لە 10 كیلۆمیتری شاری نەغەدە كە لەسەر رێگای نەغەدە ـ پیرانشار هەڵكەوتووە، لە سێ كاتژمێردا لەلایەن هێزە ئەمنییەتی و پاسدارەكانی كۆماری ئیسلامی كەوتە بەر دەستڕێژی رێژیم و 68 كەس لە دانیشتوانی بێتاوانی گوندی قاڕنێ قەڵاچۆكران و زۆربەی هەرە زۆری قوربانییان ژنان و پیر و منداڵان بە تایبەت منداڵانی ساوا بوون. جینایەتی قاڕنێ وەك جینایەتێك لە سەردەستی دەست و پێوەنتدییەكانی دەسەڵات بەدەستانی كۆماری ئیسلامی خولقا و بەرهەمی رەوشێكی لەبار بوو كە كورد دوای سەركەوتنی شۆڕشی 1357 بەدەستی هێنابوو كە حكوومەت بەمەبەستی سەركوت و داپڵۆسینی بزاڤی نەتەوەیی گەلی كورد لە كوردستانی ئێران و هەوڵەكانی ئەم بزاڤە بۆ سەقامگیر و جێگیر بوونی سیستمێكی دێموكراتیك و بەدەستهێنانی مافی چارەنووس، لەلایەن حكومەتەوە كەوتە بەر شاڵاوی قەڵاچۆ و رەشەكوژییەوە.
(حەمزە) دەڵێ: رۆژی 11ی خەرمانان، هەر چوار دەوری گوندیان دایەبەر تۆپباران و گەمارۆیان دا، كاتژمێر یەكی پاش نێوەڕۆ كۆمەڵێك نزیك بە 100 كەسێك بوون لەگەڵ كەسێ بەناوی \"قادری\" بەسەر و سیمای موجاهیدینی پاسدار، رژانە نێو ماڵەكان و هەر كەسێكیان دەدی دەیان كوشت و سەریان دەبڕی. مەلای ئاوایی بە قورئانێكەوە چووە لایان و سوێندی خوارد كە خەڵكی ئەم دێیە هیچ تاوانێكیان نیە. هێرشبەران مەلای ئاواییان دەستبەجێ كوشت و سەرەكەیان لەگەڵ خۆیان برد و هێشتا سەری مەلاكە نەدۆزراوەتەوە.\" لەمەڕ ئەو چەكانەی كە كەڵكی لێ وەرگیراوە پیرەپیاوێك بەناو \"سەید ئەحمەد\" دەڵی: \"هێندێكیان بە چەكی گەرم كوشت و هێندێكیان بە چەقۆ و كارد سەریان بڕین، هێندێكیان بە تایبەت منداڵان لەژێر لەقە‌و پۆتین دا تاساند.\" سەید ئەحمەد دەڵێ: \"من ئەو رۆژە لە نەغەدە بووم، كاتێك هاتمەوە قاڕنێ، جەهەنمێكم بینی.\"
هەیئەتی نوێنەرایەتی خەڵكی كورد ئەم رەشەكوژییەی مەحكوم كرد و راگەیاندراوێكی بڵاوكردەوە: \"هاونیشتمانانی شۆڕشگێڕ و خەڵكی خەباتگێڕی كورد هێشتا كارەساتی قاڕنێ لەبیر نەچۆتەوە كە لە یەكێك لە گوندەكانی نیشتمانەكەمان نزیك شنۆ جینایەتێكی رەشەكوژیی دیكە خوڵقا. ژاندارمەكان، پاسدارەكان و بەكرێگیراوانی \"معبودی\" هێرشیان كردە سەر گوندی \"قەڵاتان\"و بە شێوەیەكی دڕندانە خەڵكی سڤیلیان قەتڵ و عام كرد. جیا لە شەهیدبوونی 3 پێشمەرگە 17 كەس لە گوندنشینەكان شەهید و 20 كەسی دیكەش بریندار بوون. هەئیەتی نوێنەرایەتی كورد وێڕای پرسە و سەرەخۆشی لە بنەماڵەكانی \"شەهیدانی قەڵاتان\" و هەموو خەڵكی كورد و هاودەردی لەگەڵ بریندارانی ئەم جینایەتە سامناكە و كوشت و بڕی خەڵكی مەحكوم دەكا و لە پێشمەرگە قارەمانەكانی خەڵكی شار و گوندەكانی كورستان داوا دەكا كە یەكگرتوو و وشیار بن و بەنەفس بەرزی و پاشەڕۆژبینی پیلانە شەڕخوازەكانیان پوچەڵ بكەنەوە\" (كیهان،10/1/1359)
نامەی سەرئاوەڵای كۆمەڵەی مافناسانی ئێران لەمەڕ رووداوەكانی كوردستان بۆ سەرۆك وەزیر موهەندیس بازرگان:\" ... ئاگادارن كەلە ناوچە كوردنشینەكان لە ئوستانەكانی ئازەربایجانی رۆژئاوا‌و كوردستان و كرماشان راپۆرتگەلێكی دڵتەزێن لە پێوەندی لەگەڵ دەستدرێژی بۆ سەر ئازادی و مافە بنەڕەتییەكانی هاووڵاتییان دەكرێ. بە تایبەت كارەساتی گوندی \"قاڕنێ\" كە هێمای توند‌وتیژی و تۆڵە ئەستاندنەوەی دژە مرۆییانەیە كە دەبێ بكەوێتەبەر لێ پرسینەوەیەكی جیددی ... ئەركی مرۆیی و نەتەوەیی هەموو ئێمەیە كە لە هەمبەر ئەم كارەساتەدا راوەستین و پێش بەبەرین بوونەوەی داوێنی ئەم ناكۆكییانە بگرین.... (رۆژنامەی ئیتلاعات ، 21ی رەزبەری 1358، ل 2) \"
هەر لەو سەروبەندەدا بە فەرماندەیی ئاخوند مەلاحەسەنی، لە ئەنجامی بەرەوپێشبردنی جەنایەتەكانیدا، هێرشی كردە سەر گوندەكانی دەورووبەری نەغەدە كە بەم شێوەیە كوژراوەكان تۆمار كراون:
ـ كوشتنی بە كۆمەڵی گوندی قەڵاتان 13كەس، سۆفیان سەر بە پیرانشار، لە رێكەوتی 12 كەس، پاییزئاوا سەر بە نەغەدە، 12 كەس، كوشتنی بە كۆمەڵی كرێكارانی كوورەخانەی سارۆقامیش 18 كەس، قەرەگول 18 كەس، سەوزی سەر بە مەهاباد 9 كەس، گوندەكانی دیلانچەرخ و حەلەبی هو كوێكان و كەریزەی و شكاكان و یونسیلان سەر بە نەغەدە زیاتر لە 40 كەس، گوندەكانی دیمەسوور و جافرائاواو مەرجان ئاوای سەر بە مەهاباد 9 كەس، گوندەكانی هەلەقووش و گێجە لە ناوچەی سۆمای ورمێ 13 كەس، گوندەكانی چەقەڵ مستەفا و خەلیفەلیان و گۆڕخانەی سەر بە نەغەدە 21 كەس، گوندەكانی جوبرییل ئاواو گوندە وێڵە و دواوی شنۆ 6 كەس،
ئێعدام و تیرباران كردنی چالاكانی سیاسی و خەڵكی سێڤیلی كوردستان بە شێوەیەكی بەرین دەستی پێكرد، \"لە نێوان ساڵەكانی 1358 ـ 1370، 832 كەس لە كوردستان تیرباران كران و لەم ژمارەیە 399 كەسیان لایەنگر و ئەندامی حیزبی دێموكرات و 209 كەسیان لایەنگری رێكخراوی كۆمەڵە بوون و 182 كەسیان خەڵكی سێڤیل و یان شوناسی سیاسیان دیاری نەكراو نەبووە كە دەتوانین بەرچاوترین‌یان لە سێدارەدانی 59 لاوی مەهابادی ناو ببەین كە لە رێكەوتی 12/3/1363دا، ئێعدام كران. بە پێی ئاماری رێكخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی لە ساڵی 1979 ـ 1991، 50هەزاركەس لە كوردی كوردستانی ئێران كوژراون، كە لەو كاتەوە هەتا ئێستا بە دەیان و سەدان كەس لە كوردستاندا ئێعدام و بێسەر و شوێن كراون. شایانی باسە كە زۆرترین ئێعدامەكان لە نێوان ساڵەكانی 1360 ـ 1367دا بووە كە تاریكترین ساڵەكانی مێژووی سیاسی ئێران و كوردستان بوو.
حكوومەتی ئێران تەنیا لە ناوخۆی وڵات لەم شێوەكارە كەڵكی وەرنەگرت، بەڵكو لە دەرەوەی وڵاتێش بە سەدان كەس لە ئازادیخوازانی كوردی لە وڵاتی جۆراوجۆردا كوشت. بۆ نموونە لە ساڵی1989دا لە ڤییەن، پێتەختی ئوتریش، بە ناوی وتووێژ بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد، قاسملوو، سكرتێری ئەوكاتی حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران، عەبدوڵڵای قادری و د. فازل ڕەسووڵی یان تیرۆركرد. هەروەها لە 26ی خەرمانان (17ی سیپتامبری 1992)دا لە بەرلین، د. سادق شەرەفكەندی، سكرتێری ئەوكاتی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران و سێ كەس لە هاوڕێیەكانی بە ناوەكانی فەتاح عەبدولی، هومایون ئەردەڵان و حوسێن نووری دێهكوردی تیرۆر كران. تیرۆری گوماناویی \"مەلا محەممەد رەبیعی\" ئیمام جومعەی سونەی شاری كرماشان لە ساڵی 1375ی هەتاوی نموونەیەكی تری درێژەی رەوتی پێشێلكاریی مافی مرۆڤ و كوشتنی كەسایەتییە ئایینی و سیاسییەكانی كوردستان بووە.
لەم پێوەندییەدا گوشار بۆ سەر چالاكانی سیاسی و زۆربوونی رێژەی گیراوان و زیندانیانی سیاسی، زۆرترین ئێعدامەكان لە كوردستاندان و تاوانی سەرەكییان چالاكی سیاسییە، كە لەوانە دەتوانین ئاماژە بە ناوی بەشێك لەو ئێعدامكراوانە بكەین:
ئیبراهیم لوتفوڵڵاهی، ئێحسان فەتاحیان، فەرزاد كەمانگەر ، عەلی حەیدەریان، فەرهاد وەكێڵی، شیرین عەلەم هوولی، َفەسیح یاسەمەنی، فەرهاد تارم، حوسێن خزری ئێعدام كراون و هەروەها لوقمان مورادی، زانیار مورادی، عەبدوڵڵا سەروەریان، حەسەن تاڵعی، عەزیز محەممەد زادە، سەید سامی حوسێنی، سەید جەماڵ محەممەدی، ئەنوەر رۆستەمی، روستەم ئەركیا، موستەفا سەلیمی، شێركۆ مەعارفی، رەشید ئاخكەندی، حەبیبوڵڵا گوڵپەری پوور، زەینەب جەلالیان، حەبیبوڵڵا لەتیفی و محەەمەد ئەمین ئاگووشی مەحكووم بە ئێعدامن.
بە پێی ئەم باروودۆخەی كە كوردستان و خەڵكی كوردستانی تێدایە، بەو بەرەنجامە دەگەین كە خەڵكی كوردستان لە سەرەتاییترین مافەكان كە مافی ژیان كردنە بێبەشن و گەشە نەسەندوویی باڵی بەسەر كوردستاندا كێشاوە كە هەموو بەرهەمی سیاسەتی هەڵاواردن بەرامبەر خەڵك بووە و هۆكارەكانی پێشێل كردنی مافی ژیان وەك: كوشتار، ئەشكەنجە، بێ سەروشوێن كردن، بێكاری و گەشە نەسەندوویی، راگوێزانی بە كۆمەڵ، ئێعدامی ناڕەوا و دادگایی كردنی نادادپەروەرانە، رووخاندنی خانوبەرە، رێزدانەنان بۆ ژیانی فەرهەنگی، رفاندن و بارمتە گیری، گرتن و قۆڵبەست كردن، هەڕەشە و زیندانی، كاول كردنی سەرچاوە سروشتییەكان و هەزاران هۆكاری دیكە، ژیانی لە خەڵكی تاڵ كردوە. ئەوە لە حاڵێك دایە كە داواكاریی خەڵكی كوردستان و بزووتنەوەی سیاسییەكەی بەڕێوەبردن و مودیرییەتی سیاسی، ئابووری ، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگین كە دەبنە قوربانيی روانگە و بۆچوونی هەڵاواردنی دەسەڵاتداران.
