مەسعوود بابایی: زمانی كوردی لە رووی شوناسی سیاسییەوە مایەی ئاڵۆزیە، بەڵام لەباری فەرهەنگییەوە دەوڵەمەندە
12:21 - 1 رەشەمه 2711
زمانی زگماگی كە پێی دەوترێ زمانی دایك، دەبێ بڵێین گەشەیەكی سروشتی هەیە كە هەر لە سەرەتای ژیانی منداڵییەوە دەست پێدەكات و هەموو ئاخێوەرێك یەكەم پێوەندی و كاریگەرییەك كە وەری دەگرێت، كاریگەریی دەوروبەریەتی.
بە بۆنەی 2ی رەشەممە (21ی فێوریە) رۆژی جیهانیی زمانی زگماگی، ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، زنجیرە وتووێژێكی لەگەڵ كۆمەڵێك مامۆستای زمان و شارەزای ئەو بوارە پێكهێناوە كەلە ئاڵقەی دووەمدا چەند پرسیارێكمان ئاراستەی مەسعوود بابایی نووسەر و شارەزای زمان كرد.
كوردپا: پێوەندیی شوناسی فەرهەنگی، سیاسی و مێژوویی لەگەڵ زمان چۆن دەبینی و ئەم پرسە لەمەڕ كورد بەتایبەتی هەتا چەندە گرێدراوە؟
مەسعوود بابایی: مرۆڤ بەگشتی لە ژینگەیەكدا دەژی كە ژینگەیەكە كە مەریفەت و ناسینی ئەو مرۆڤە بە نیسبەت شوێنەوە لە رێگای پۆلێن بەندیی زمانەوە فۆرم و قەوارە دەگرێت. ئەم پێوەندییە پێوەندییەكە كە راستەوخۆ پێوەندیی بە چەمكەكانەوە هەیە، واتە هەر چەمكێك لە هەر ئاستێكی زانستیدا بێت، واتە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ئاستەكانی دیكە. یانی ئەم چەمكانە لە رێگای زمانەوە دروست دەبن و زمان خۆی ئەم فەزا چەمكیە دەخولقێنێ، یانی زمان دێت فەزاكان جیا و پۆلێن بەندی دەكات و هەموو ئەو وێنا و تێگەیشتنانەی كەلە جیهانی بەرهەستدا هەن، لە جیهانی زەینیدا رەنگ دەدەنەوە و خۆیان چەمكێك بەناوی چەمكی شوناس دروست دەكەن. پێوەندییەكانی هەر لقێك لە زانست و بەتایبەت زانستە كۆمەڵایەتییەكان لە رێگای زمانەوە دێنە دەربڕین، واتە زانست لە رێگای زمانەوە واتای پێ دەبەخشرێ. ئەم لێكدانەوەیە لە هەموو ئاستەكاندا رەنگ دەداتەوە، بۆیە هەموو بوراەكانی ژیانی مرۆڤدا شوناس دروست بكات، جا ئەم شوناسە پارچە پارچە دەبێت یان یان بە شێوەی جیاجیا پۆلێن دەكرێت، مەسەلەیەكی دیكەیە، بەڵام پێكهاتەی هەموو مرۆڤێك لە رێگای ئەو چەمك سازییەوە (پانتایی زمان) شوناس ساز دەكات.
كوردپا: پێت وایە سیستمی پەروەردە و بارهێنان لەناو ئەو نەتەوانەی كە بە شێوەی دوو زمانی منداڵان بار دەهێنن، یان ئیزنیان نیە بە زمانی زگماگی (دایكی)ی خۆیان بخوێنن، چۆن دەبینی و ئەم پرسە بەتایبەت بۆ ئێران كە وڵاتێكی فرە نەتەوەیە چۆنە؟
مەسعوود بابایی: بە نیسبەت زمانی زگماگی كە پێی دەوترێ زمانی دایك، دەبێ بڵێین گەشەیەكی سروشتی هەیە كە هەر لە سەرەتای ژیانی منداڵییەوە دەست پێدەكات و هەموو ئاخێوەرێك یەكەم پێوەندی و كاریگەرییەك كە وەری دەگرێت، كاریگەریی دەوروبەریەتی. واتە یەكەم پەرەوەردەی ئینسان سروشت و ژینگەی دەورووبەری خۆیەتی و دووەمین پەروەردە دەگاتە بنەماڵە. بەرلە هەموو شتێك فێربوون و بردنە سەری زانیاریی خۆی، هەست و سۆزكانی و تەنانەت هەموو دیاردانەی دەوروبەری كاریگەریی راستەوخۆیان هەیە لەسەر فێر بوونی ئەو، كەوابوو ئەگەر مرۆڤیش لە ژینگەیەكی خێزانیدا پەروەردە نەبێت و تەنیا لە سروشتدا بە شێوەیەكی تەنیاش بژیت، لانیكەم لە دەورووبەری خۆی شت فێر دەبێت، تەنانەت ئەگەر لاسایی كردنەوەش بێت. كاتێك دواتر دێتە ناو ژینگەیەكەوە كە زمانێك هەیە كە پێی دەوترێ زمانی دایك، لەم قۆناغەدا مرۆڤ ژینگەكەی خۆی لە رێگای كۆدە زمانییەكانەوە دەناسێتەوە، یەكەم ئاشنایی مرۆڤ لە سەردەمی مناڵییەوە لە رێگەی ژینگەی دەورووبەر و لە رێگەی ئەو كۆدە زمانیانەوە كە كۆدی زمانی دایكە شت فێر دەبیت و پەروەردە دەكرێت. واتە ئەو زمانە لەگەڵ ئەو دیاردە سروشتیانەدا جۆرێك تێهەڵكێش كراون كە رەنگی زمانی دیكە لە رێگای نەتەوەیەكی دیكە یان زمانێكی داسەپاوی دیكە نەتوانێت بە تەواوی كاریگەریی لەسەر ئەو سروشت و ژینگەیە بێت كە ئەو مرۆڤەی تێدا دەژیت. كەوابوو گرینگیی زمان هەم لە ئاستی سروشتی و هەم لە رێگای پەروەردەی خێزانەوە گرینگییەكی حاشا هەڵنەگرە، یانی كاتێك ئەم زمانە لەناو پەروەردەی خێزانیدا پەرەی پێ دەدرێت، لەبەر ئەوەی كە یەكەم جار دایك پێوەندیی لەگەڵ منداڵ هەیە، كاتێك لە دایكەوە دەگوازرێتەوە بۆ منداڵ، سۆز و هەست و جیهانبینیی تایبەت دەگوازرێتەوە بۆ منداڵەكە كە زۆر جیاوازە لەگەڵ ئەو زمانە داسەپاوەی كەلە دەورووبەر وەری دەگرێت كە رەنگە منداڵ لێشی تێ نەگات. بۆیە پەروەردە بە زمانی دایكی لە رووی دەروونناسی، لە رووی ئاستی فكری و زانستی، لە رووی فێر بوون و وەرگرتنەوە زۆر خێراترە لە فێر بوون بە زمانێكی دیكە هەتا فێر بوونی زمانێكی تر، لەبەر ئەوەی كە كۆدە زمانییەكانی دایك زۆر ئاشناترن بە نیسبەت زمانەكانی دیكە كە بەسەریدا دەسەپێن.
كوردپا: زمانی كوردی سەرەڕای نەبوونی زمانی پێوەر و هاوبەش و بوونی ئەو هەموو زاراوە و دیالێكتە بەرفراوان و لێك جیاوازەی كە هەیەتی بە چ لەونێ دەتوانێ لە قەیرانەكان دەرباز بێت و لەناو ئاڵۆزی و رەوتی بەجیهانی بوون و پێوەندییە خێراكان و تێكنۆلۆژیی ئەمرۆدا خۆی سەقامگیر و جێگیر بكات
مەسعوود بابایی: ئێمە لەم بارەوە دەتوانین هێما بە دوو شت بكەین، كە دوو خاڵی زۆر سەرەكین: ئێمە دەتوانین زمانی دایك بە هەمان زمانی نەتەوایەتی بزانین و ئەم زمانە نەتەوایەتیش بەسەر چەندین زاراوە و دیالێكی جیاواز و شێوەزاردا بەپێی ناوچە جوغرافییایەكان دابەش كراوە و گۆڕانكارییان بەسەردا دێت. لەنێو ئەم زمانە نەتەوایەتییەدا پارچە پارچە بوونێك هەیە و ئەم مەسەلەیەش لە رووی شوناسی سیاسییەوە مایەی ئاڵۆزیە، بەڵام لە رووی \"لێك تیكی\"ی زمانەوە واتە باری فەرهەنگیی زمانەوە نیشانەی دەوڵەمەندییە. دەبێ ئاگادار بێن زمان لە ئاستی شوناسی سیاسیدا زۆر جیاوازترە لە ئاستی فەرهەنگیدا. دەوڵەمەندیی زمانێك بە دیالێكت و شێوە زارەكانیەوەیە، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەم شێوە زارانە كە مایەی دەوڵەمەندین، زۆر جاریش دەبنە هۆی سەرلێشێواوی و ئاڵۆزی و لێكترازانی شیرازە. بۆیە دەبی ئاستەكان لێكتر جیا بكەینەوە، بەڕاستی لە ئاستی شوناسی سیاسیدا ئاڵۆزیی زمان و پارچە پارچە بوونی زمان جیگای نیگەرانیە، بەڵام لە ئاستی فەرهەنگیی زماندا نیشانەی دەوڵەمەندیی پێوە دیارە. كەوابوو دەبێ ئاستەكان دابەش بكەین، بۆیە لە هەموو وڵاتانی دونیا لە ئاستی شوناسی سیاسی و كاروباری ئیداریی و بە گشتی حكوومەت داریدا زمانێك هەیە بەناوی زمانی فەرمی، یان زمانی یەكگرتوو كە شێوەزارێك لەسەری ساغ دەبنەوە و دەكرێتە بنەما كەلە ئەنجامدا زمانێكی دەوڵەمەند و یەكگرتوو ساز دەكەن كە سیمای ئەو نەتەوەیەی پێوە دیارە. بەڵام لە ئاستی فەرهەنگیدا حاڵەتەكە بە تەواوەتی جیاوازە، بۆیە دەبێ قۆناغە بەندی بكرێت كە ئاستی زاراوە لە كوێیە و ئاستی زمانی یەكگرتوو لە كوێ دایه.
ـ مەسعوود بابایی لەدایك بووی 1355ی شارۆچكەی نەوسوودی سەر بە شاری پاوە.
ـ لیسانسی زمانی كوردی لە زانكۆی سەلاحەدین وەرگرتووە.
ـ هەتا ئێستا جیا لە لێكۆڵینەوە لە بواری زمانی كوردی چەندین بەرهەمی زانستی و فكریی لە زمانی فارسییەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی وەك:
1 ـ پێكهاتە و راڤەی دەق، 2 ـ حەقیقەت و جوانی، 3 ـ ئافراندن و ئازادی 4 ـ جەجاڵ یان دژە مەسیح، 5 ـ نیچە و مەسیحیەت و...
بە بۆنەی 2ی رەشەممە (21ی فێوریە) رۆژی جیهانیی زمانی زگماگی، ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، زنجیرە وتووێژێكی لەگەڵ كۆمەڵێك مامۆستای زمان و شارەزای ئەو بوارە پێكهێناوە كەلە ئاڵقەی دووەمدا چەند پرسیارێكمان ئاراستەی مەسعوود بابایی نووسەر و شارەزای زمان كرد.
كوردپا: پێوەندیی شوناسی فەرهەنگی، سیاسی و مێژوویی لەگەڵ زمان چۆن دەبینی و ئەم پرسە لەمەڕ كورد بەتایبەتی هەتا چەندە گرێدراوە؟
مەسعوود بابایی: مرۆڤ بەگشتی لە ژینگەیەكدا دەژی كە ژینگەیەكە كە مەریفەت و ناسینی ئەو مرۆڤە بە نیسبەت شوێنەوە لە رێگای پۆلێن بەندیی زمانەوە فۆرم و قەوارە دەگرێت. ئەم پێوەندییە پێوەندییەكە كە راستەوخۆ پێوەندیی بە چەمكەكانەوە هەیە، واتە هەر چەمكێك لە هەر ئاستێكی زانستیدا بێت، واتە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ئاستەكانی دیكە. یانی ئەم چەمكانە لە رێگای زمانەوە دروست دەبن و زمان خۆی ئەم فەزا چەمكیە دەخولقێنێ، یانی زمان دێت فەزاكان جیا و پۆلێن بەندی دەكات و هەموو ئەو وێنا و تێگەیشتنانەی كەلە جیهانی بەرهەستدا هەن، لە جیهانی زەینیدا رەنگ دەدەنەوە و خۆیان چەمكێك بەناوی چەمكی شوناس دروست دەكەن. پێوەندییەكانی هەر لقێك لە زانست و بەتایبەت زانستە كۆمەڵایەتییەكان لە رێگای زمانەوە دێنە دەربڕین، واتە زانست لە رێگای زمانەوە واتای پێ دەبەخشرێ. ئەم لێكدانەوەیە لە هەموو ئاستەكاندا رەنگ دەداتەوە، بۆیە هەموو بوراەكانی ژیانی مرۆڤدا شوناس دروست بكات، جا ئەم شوناسە پارچە پارچە دەبێت یان یان بە شێوەی جیاجیا پۆلێن دەكرێت، مەسەلەیەكی دیكەیە، بەڵام پێكهاتەی هەموو مرۆڤێك لە رێگای ئەو چەمك سازییەوە (پانتایی زمان) شوناس ساز دەكات.
كوردپا: پێت وایە سیستمی پەروەردە و بارهێنان لەناو ئەو نەتەوانەی كە بە شێوەی دوو زمانی منداڵان بار دەهێنن، یان ئیزنیان نیە بە زمانی زگماگی (دایكی)ی خۆیان بخوێنن، چۆن دەبینی و ئەم پرسە بەتایبەت بۆ ئێران كە وڵاتێكی فرە نەتەوەیە چۆنە؟
مەسعوود بابایی: بە نیسبەت زمانی زگماگی كە پێی دەوترێ زمانی دایك، دەبێ بڵێین گەشەیەكی سروشتی هەیە كە هەر لە سەرەتای ژیانی منداڵییەوە دەست پێدەكات و هەموو ئاخێوەرێك یەكەم پێوەندی و كاریگەرییەك كە وەری دەگرێت، كاریگەریی دەوروبەریەتی. واتە یەكەم پەرەوەردەی ئینسان سروشت و ژینگەی دەورووبەری خۆیەتی و دووەمین پەروەردە دەگاتە بنەماڵە. بەرلە هەموو شتێك فێربوون و بردنە سەری زانیاریی خۆی، هەست و سۆزكانی و تەنانەت هەموو دیاردانەی دەوروبەری كاریگەریی راستەوخۆیان هەیە لەسەر فێر بوونی ئەو، كەوابوو ئەگەر مرۆڤیش لە ژینگەیەكی خێزانیدا پەروەردە نەبێت و تەنیا لە سروشتدا بە شێوەیەكی تەنیاش بژیت، لانیكەم لە دەورووبەری خۆی شت فێر دەبێت، تەنانەت ئەگەر لاسایی كردنەوەش بێت. كاتێك دواتر دێتە ناو ژینگەیەكەوە كە زمانێك هەیە كە پێی دەوترێ زمانی دایك، لەم قۆناغەدا مرۆڤ ژینگەكەی خۆی لە رێگای كۆدە زمانییەكانەوە دەناسێتەوە، یەكەم ئاشنایی مرۆڤ لە سەردەمی مناڵییەوە لە رێگەی ژینگەی دەورووبەر و لە رێگەی ئەو كۆدە زمانیانەوە كە كۆدی زمانی دایكە شت فێر دەبیت و پەروەردە دەكرێت. واتە ئەو زمانە لەگەڵ ئەو دیاردە سروشتیانەدا جۆرێك تێهەڵكێش كراون كە رەنگی زمانی دیكە لە رێگای نەتەوەیەكی دیكە یان زمانێكی داسەپاوی دیكە نەتوانێت بە تەواوی كاریگەریی لەسەر ئەو سروشت و ژینگەیە بێت كە ئەو مرۆڤەی تێدا دەژیت. كەوابوو گرینگیی زمان هەم لە ئاستی سروشتی و هەم لە رێگای پەروەردەی خێزانەوە گرینگییەكی حاشا هەڵنەگرە، یانی كاتێك ئەم زمانە لەناو پەروەردەی خێزانیدا پەرەی پێ دەدرێت، لەبەر ئەوەی كە یەكەم جار دایك پێوەندیی لەگەڵ منداڵ هەیە، كاتێك لە دایكەوە دەگوازرێتەوە بۆ منداڵ، سۆز و هەست و جیهانبینیی تایبەت دەگوازرێتەوە بۆ منداڵەكە كە زۆر جیاوازە لەگەڵ ئەو زمانە داسەپاوەی كەلە دەورووبەر وەری دەگرێت كە رەنگە منداڵ لێشی تێ نەگات. بۆیە پەروەردە بە زمانی دایكی لە رووی دەروونناسی، لە رووی ئاستی فكری و زانستی، لە رووی فێر بوون و وەرگرتنەوە زۆر خێراترە لە فێر بوون بە زمانێكی دیكە هەتا فێر بوونی زمانێكی تر، لەبەر ئەوەی كە كۆدە زمانییەكانی دایك زۆر ئاشناترن بە نیسبەت زمانەكانی دیكە كە بەسەریدا دەسەپێن.
كوردپا: زمانی كوردی سەرەڕای نەبوونی زمانی پێوەر و هاوبەش و بوونی ئەو هەموو زاراوە و دیالێكتە بەرفراوان و لێك جیاوازەی كە هەیەتی بە چ لەونێ دەتوانێ لە قەیرانەكان دەرباز بێت و لەناو ئاڵۆزی و رەوتی بەجیهانی بوون و پێوەندییە خێراكان و تێكنۆلۆژیی ئەمرۆدا خۆی سەقامگیر و جێگیر بكات
مەسعوود بابایی: ئێمە لەم بارەوە دەتوانین هێما بە دوو شت بكەین، كە دوو خاڵی زۆر سەرەكین: ئێمە دەتوانین زمانی دایك بە هەمان زمانی نەتەوایەتی بزانین و ئەم زمانە نەتەوایەتیش بەسەر چەندین زاراوە و دیالێكی جیاواز و شێوەزاردا بەپێی ناوچە جوغرافییایەكان دابەش كراوە و گۆڕانكارییان بەسەردا دێت. لەنێو ئەم زمانە نەتەوایەتییەدا پارچە پارچە بوونێك هەیە و ئەم مەسەلەیەش لە رووی شوناسی سیاسییەوە مایەی ئاڵۆزیە، بەڵام لە رووی \"لێك تیكی\"ی زمانەوە واتە باری فەرهەنگیی زمانەوە نیشانەی دەوڵەمەندییە. دەبێ ئاگادار بێن زمان لە ئاستی شوناسی سیاسیدا زۆر جیاوازترە لە ئاستی فەرهەنگیدا. دەوڵەمەندیی زمانێك بە دیالێكت و شێوە زارەكانیەوەیە، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەم شێوە زارانە كە مایەی دەوڵەمەندین، زۆر جاریش دەبنە هۆی سەرلێشێواوی و ئاڵۆزی و لێكترازانی شیرازە. بۆیە دەبی ئاستەكان لێكتر جیا بكەینەوە، بەڕاستی لە ئاستی شوناسی سیاسیدا ئاڵۆزیی زمان و پارچە پارچە بوونی زمان جیگای نیگەرانیە، بەڵام لە ئاستی فەرهەنگیی زماندا نیشانەی دەوڵەمەندیی پێوە دیارە. كەوابوو دەبێ ئاستەكان دابەش بكەین، بۆیە لە هەموو وڵاتانی دونیا لە ئاستی شوناسی سیاسی و كاروباری ئیداریی و بە گشتی حكوومەت داریدا زمانێك هەیە بەناوی زمانی فەرمی، یان زمانی یەكگرتوو كە شێوەزارێك لەسەری ساغ دەبنەوە و دەكرێتە بنەما كەلە ئەنجامدا زمانێكی دەوڵەمەند و یەكگرتوو ساز دەكەن كە سیمای ئەو نەتەوەیەی پێوە دیارە. بەڵام لە ئاستی فەرهەنگیدا حاڵەتەكە بە تەواوەتی جیاوازە، بۆیە دەبێ قۆناغە بەندی بكرێت كە ئاستی زاراوە لە كوێیە و ئاستی زمانی یەكگرتوو لە كوێ دایه.
ـ مەسعوود بابایی لەدایك بووی 1355ی شارۆچكەی نەوسوودی سەر بە شاری پاوە.
ـ لیسانسی زمانی كوردی لە زانكۆی سەلاحەدین وەرگرتووە.
ـ هەتا ئێستا جیا لە لێكۆڵینەوە لە بواری زمانی كوردی چەندین بەرهەمی زانستی و فكریی لە زمانی فارسییەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی وەك:
1 ـ پێكهاتە و راڤەی دەق، 2 ـ حەقیقەت و جوانی، 3 ـ ئافراندن و ئازادی 4 ـ جەجاڵ یان دژە مەسیح، 5 ـ نیچە و مەسیحیەت و...
