قەیران و خەسارە كۆمەڵاتییەكان، بوونەتە هەڕەشەیەك بۆ سەر كۆمەڵگای ئێران
21:50 - 21 رەزبەر 2711
لە یەك مانگی رابردوودا لە شارەكانی، خومەینی شەهر، تاران، مەشهەد و كاشمەر و.. بە شێوەیەكی بەربڵاو چەندین دیاردە و خەساری كۆمەڵایەتی وەكوو، دەستدرێژی بەكۆمەڵی جینسی، كوشتنی وەرزشڤانان و بنەماڵەی لایەنگرانی حكوومەت، ئیعدام و شەلاقی تاوانباران لەسەر شەقام و بەچاوی خەڵكەوە پەرەیان سەند.
هەرچەند ئەو دیاردانە لە ئێران ریشەیین و زۆر لەمێژە لە ئێران روو دەدەن، بەڵام پەرەسەندنیان و روودانی ئەو دیاردانە لەناو توێژی لاو لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا و بەتایبەت لە ماوەی یەك مانگی دواییدا بە چەشنێك پڕ مەترسی بووە كە مەجلیسی ئێران رۆژی سێشەممە 4ی گەلاوێژی 1390، وەزیرانی ناوخۆ و دادگوستەری، دادستانی گشتیی وڵات و بەرپرسانی دەزگای قەزایی، هێزی ئینتزامی و چەندین ناوەندی دیكەی پێوەندیداری بانگهێشتی مەجلیس كرد و كۆبوونەوەی تایبەتی لەسەر گیرا پەرەسەندنی ئەو دیاردانەیان بە هەڕەشە و مەترسیدار بۆ سەر كۆمەڵگای ئێران وەسف كرد.
لە كاردانەوە بەو رووداوانەی ئێران روانگە و بۆچوونی جۆراوجۆر لەلایەن كارناسان و بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی و نوێنەرانی مەجلیسەوە خرایە روو. لە حاڵێكدا كە هێندێكیان هۆكارە سیاسەی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ئەمنەیتییەكان بە كاریگەر و شوێندانەر دەزانن، كۆمەڵێكی دیكەش لەو باوەڕەدان لاوازیی ناوەندە نیزامی و ئەمنیەتییەكان و پارێزەرانی ئەمنیەتی ناوخۆیی هۆكاری تەشەنە سەندنی دیاردە كۆمەڵایەتییەكانن و خوازیاری ئەوە بوون ناوەندە پێوەندیدارەكان بۆ بەرەنگاربوونەوە رەفتاری توندتر و جیدی تر بگرنە پێش.
ئیسماعیل ئەحمەدی موقەدەم فەرماندەی هێزی ئینتزامیی كۆماری ئیسلامی، :بوونی هێزە بێگانەكانی لە ناوچە و هەروەها لاوازی و كەمتەرخەمیی بەرپرسانی پێشووی وڵات و هەروەها سەرهەڵدانی رووداوەكانی ساڵی 1388ی بە گرینگترین هۆكاری زیادبوونی دیاردە و خەسارە كۆمەڵایەتییەكانی ئەم دوایانەی ئێران وەسف كردووە.
وەزیرەكانی ناوخۆ و دادگوستەری:\" دەست و پێوەندییە دەرەكییەكانیان بە هۆكاری نارائارمی و پشێوییە ناوخۆییەكانی ئێران وەسف كردووە و راییانگەیاند: دوژمنەكانی نیزام، واتە ئیسرائیل و ئەمریكا، وڵاتی ئێرانیان كردۆتە ئامانج و بە تەمان شێواندنی ئەمنیەتی ئێرانن\".
لە بەرامبەردا كۆمەڵناس، دەروونناس و پسپۆڕانی كۆمەڵایەتی روانگە و بۆچوونی دیكەیان لەمەڕ هۆكارەكانی سەرهەڵدانی قەیران و خەسارە كۆمەڵایەتییەكانی ئێران دەزانن.
لەم پێوەندییەدا دوكتور ناسر سیمایی، دەروونناس و مامۆستای زانكۆ لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی كوردپا وتی:\" لە شارە گەورەكانی ئێراندا رێژەی تاوان و خەسارە كۆمەڵایەتییەكان روو لە زیاد بوونن، ئەمەش لە ئەنجامی توێژینەوە دەرونناسی و كۆمەڵایەتییەكانی تاواندا لەناو جوگرافیای شارە گەروەكان دەركەوتووە و خۆی هۆكاری سەرەكیی ئەمانە نەگونجانی مرۆڤە لەگەڵ ژینگەی خۆی، راستیە كەی ئەوەیە كە ژیان لە شاری گەورەی پیشەسازیدا چونكە ێكدادان و ئاڵۆزیی زۆری تێدایە و دەرفەتەكان كورتن و مەوداكان بەرینن و هاتوچۆكان زۆر زۆر دەبنەوە بەتایبەت تیكنۆلۆژی نوێ كارێكی كردووە كە مرۆڤ لە زۆر بواردا هەست بە كەم بوون دەكات.
دوكتور سیمایی لە درێژەدا ئاماژەی بەكاریگەرییە دەروونییەكانی شەر كرد و وتی:\" ئەوەی تایبەت بە ئێرانی ئێستا بێت دەتوانین یڵێین كە هۆكارێكی سەرەكی تر هەیە و ئەویش ئەوەیە پاشماوە دەرونییەكانی شەڕی نێوان ئێران و عێراق، ئەو هەموو شەڕ و توندوتیژیەی كە لە كۆمەڵگا بەكار هێنراون، ئەو هەمو ئێعدامانەی ساڵی 67، ئەو هەموو ئێعدامەی كە ئێستا لە دوای 34 ساڵ درێژەی ئێعدام لە ئێراندا بەرز بۆتەوە ئەمانە لە ناهۆشیاریی هەندێ مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێ كە پەروەردەی دەرونیی بەتاڵ و لاوازیان هەیە لە ئەسڵدا ختیلكەیان دەدا بۆ كار و تاوانی زۆر گەورە، بۆ تەقینەوە، تاوانێك كە كەسەكە هەست دەكات بەو كارەی خۆی كۆمەڵگا دەتەقێتەوە، بایەخەكان دەڕووخێ و هەمووی پووچ دەكاتەوە.
دوكتور سیمایی بۆ زیاتر روون بوونەوەی باسەكە ئاماژەی بە هێندێ نموونە كرد و وتی:\" ئەو تاوانانەی كۆمەڵگای ئێستای ئێران ریشەیین و رابردووی خۆیان هەیە، بۆ نموونە كاتی خۆی سەربازەكانی فەرانسە كەلە ئەلجەزایر ئەشكەنجەی خەڵكیان داوە، یان سەربازەكانی ئەمریكا كە گوندەكانی ویتنامیان دەسووتاند دوایی دەچونەوە كۆمەڵگای خۆیان تاوانی زۆر گەورەیان دەكرد. لە ئەسڵدا ئێرانیش تووشی ئەوە هاتووە، كاتی خۆی له مەیدانی شەڕدا دیلە عێراقییەكانیان دەكوشت، موجاهیدینیان دەكوشت و دەست و لاق و پەنجەیان دەبڕین، ئەمانە هەموو لەناو هێزە نیزامییەكانی ئێراندا رویان داوە، بە ميلیۆنان سەرباز ئەم شتانەیان دیوە و كردوویانە ئەوانە دواتر خۆیان بۆ كۆنترۆڵ ناكرێ و كۆمەڵگاش ئەوانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێ، ئەوانە دواتریش كاریگەری دادانێن لەسەر هاوتەمەن و دراوسێكانی خۆیان و بەم شێوەیە تاوانی زەق و بەرجەستە رێژەی بەرز دەبێتەوە\".
سیمایی دەروونناس و شارەزای قەیرانە كۆمەڵایەتییەكان لە پێوەندی لەگەڵ شێوازی پێشگیری و بەرەنگاربوونەوەی دیاردە، زیان و خەسارە كۆمەڵایەتەكانی ئێستای ئێران ئاماژەی بە چەن خاڵ كرد و وتی:\" رێگای پیشگیری رێگایەكی ئەكادیمی و پسپۆڕییە كە پسپۆرانی پێشگیری لە زیانە كۆمەڵایەتیەكان كەلە ئێراندا ژمارەشیان كەم نیە، لانیكەم لە ئێران دا 20 تا 30 كەسمان هەیە كە بەڕاستی بۆچوون و روانگەی زانسییان پێیە بۆ باسكردن، ئەوان هێندێ دوكتور و پسۆڕی رێكخراوی بێهزیستی وڵاتن كە بەداخەوە لە مەودایەكی كورتدا نەبێ لە ماوەی 8 یا 9 ساڵ لەمەوپێش هیچكامیان گوێیان بۆ رانەگیراوە بۆ پلانی حكوومەتی و پلانی بەرگری لە زیانە كۆمەڵایەتیەكان، ئێران ئەوەندە پسپۆڕی دەرونناسیی تاوان، كۆمەڵاناسیی تاوان و دەرونناسیی قەیران، كۆمەڵناسی قەیرانی هەیە كە ئەگەر بیت و گوێیان بۆ رابگیرایە دەیانتوانی سەوودمەند بن، بەڵام ئێستا ئەوانە بە گشتی یان كۆچیان كردوە بۆ دەرەوەی وڵات، یان پێیان خۆش نیە بە هیچ شێوەیەك كار بۆ ئەو سیستمە یان وەزارەتە پێوەندیدیارەكان بكەن، یان ئەو وەزارەتانەی كە ئێستا هەن، پێیان خۆش نیە بە هیچ شێوەیك گوێ بۆ قسەی ئەوان راگرن، چونكە قسەكانیان ئەكادیمین و بۆچونەكانیان جیاوازە\".
سیمایی، لە كۆتاییدا جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە:\" رێگای بەرگری لەو تاوانانە زیادكردنی توندوتیژی نیە، بەڵكوو خراپترین رێگا ئەوەیە و شكست خواردووترین رێگاش هەر سەركوت و توندوتیژییە، یانی لێدان و كوشتن و گرتن و حاشا لێكردن و شاردنەوەیە، جاری وا هەیە دەیشارنەوە دەلێن: نا ئاماری ئەو تاوانانە هێندە زیادی نەكردوە، بەڵكو خەڵك راگەیەنە بانییەكان وا دەڵێن. یان دەبینین بە ئاشكرا دەستدرێژیی بەكۆمەڵ و كوشتن و جینایەت و مرۆڤ رفاندن برەویان پەیدا كردووە، ئەوانە جیالەوەی كە رێژەیان كەم نابێتەوە، بەڵكوو رێژەیان بەرزتر دەبێتەوە و ئەگەر بێت و لە كاتی خۆیدا نەتوانی پێشی پێ بگرێ دواتر ناتوانی كۆنترۆڵی بكەی و ناڕاستەوخۆ پەرەت پێداوە. كاتی خۆی هەر وەك چۆن كە خەڵخاڵی چالاكانی سیاسیی ئێعدام دەكرد و دیتمان چۆن هەستی نەتەوەیی و بەرەنگاری زۆر زیادی كرد، ئێستاش هەرچی رێژەی سەركوت و تۆقاندن و سێدارە و پەتهەڵخستن زیاد بكات، ئاستی تاوان و قەیرانی كۆمەڵایەتی زیادتر دەبێت و كۆمەڵگا بەرەو هەڵدێر دەبات و دەبینین رۆژ لە دوای رۆژ تاوان و خەسارە ترسناكە كۆمەڵایەتییەكان توێژی لاوان و مێرمنداڵانیش دەگریتەوە\".
هەرچەند ئەو دیاردانە لە ئێران ریشەیین و زۆر لەمێژە لە ئێران روو دەدەن، بەڵام پەرەسەندنیان و روودانی ئەو دیاردانە لەناو توێژی لاو لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا و بەتایبەت لە ماوەی یەك مانگی دواییدا بە چەشنێك پڕ مەترسی بووە كە مەجلیسی ئێران رۆژی سێشەممە 4ی گەلاوێژی 1390، وەزیرانی ناوخۆ و دادگوستەری، دادستانی گشتیی وڵات و بەرپرسانی دەزگای قەزایی، هێزی ئینتزامی و چەندین ناوەندی دیكەی پێوەندیداری بانگهێشتی مەجلیس كرد و كۆبوونەوەی تایبەتی لەسەر گیرا پەرەسەندنی ئەو دیاردانەیان بە هەڕەشە و مەترسیدار بۆ سەر كۆمەڵگای ئێران وەسف كرد.
لە كاردانەوە بەو رووداوانەی ئێران روانگە و بۆچوونی جۆراوجۆر لەلایەن كارناسان و بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی و نوێنەرانی مەجلیسەوە خرایە روو. لە حاڵێكدا كە هێندێكیان هۆكارە سیاسەی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ئەمنەیتییەكان بە كاریگەر و شوێندانەر دەزانن، كۆمەڵێكی دیكەش لەو باوەڕەدان لاوازیی ناوەندە نیزامی و ئەمنیەتییەكان و پارێزەرانی ئەمنیەتی ناوخۆیی هۆكاری تەشەنە سەندنی دیاردە كۆمەڵایەتییەكانن و خوازیاری ئەوە بوون ناوەندە پێوەندیدارەكان بۆ بەرەنگاربوونەوە رەفتاری توندتر و جیدی تر بگرنە پێش.
ئیسماعیل ئەحمەدی موقەدەم فەرماندەی هێزی ئینتزامیی كۆماری ئیسلامی، :بوونی هێزە بێگانەكانی لە ناوچە و هەروەها لاوازی و كەمتەرخەمیی بەرپرسانی پێشووی وڵات و هەروەها سەرهەڵدانی رووداوەكانی ساڵی 1388ی بە گرینگترین هۆكاری زیادبوونی دیاردە و خەسارە كۆمەڵایەتییەكانی ئەم دوایانەی ئێران وەسف كردووە.
وەزیرەكانی ناوخۆ و دادگوستەری:\" دەست و پێوەندییە دەرەكییەكانیان بە هۆكاری نارائارمی و پشێوییە ناوخۆییەكانی ئێران وەسف كردووە و راییانگەیاند: دوژمنەكانی نیزام، واتە ئیسرائیل و ئەمریكا، وڵاتی ئێرانیان كردۆتە ئامانج و بە تەمان شێواندنی ئەمنیەتی ئێرانن\".
لە بەرامبەردا كۆمەڵناس، دەروونناس و پسپۆڕانی كۆمەڵایەتی روانگە و بۆچوونی دیكەیان لەمەڕ هۆكارەكانی سەرهەڵدانی قەیران و خەسارە كۆمەڵایەتییەكانی ئێران دەزانن.
لەم پێوەندییەدا دوكتور ناسر سیمایی، دەروونناس و مامۆستای زانكۆ لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی كوردپا وتی:\" لە شارە گەورەكانی ئێراندا رێژەی تاوان و خەسارە كۆمەڵایەتییەكان روو لە زیاد بوونن، ئەمەش لە ئەنجامی توێژینەوە دەرونناسی و كۆمەڵایەتییەكانی تاواندا لەناو جوگرافیای شارە گەروەكان دەركەوتووە و خۆی هۆكاری سەرەكیی ئەمانە نەگونجانی مرۆڤە لەگەڵ ژینگەی خۆی، راستیە كەی ئەوەیە كە ژیان لە شاری گەورەی پیشەسازیدا چونكە ێكدادان و ئاڵۆزیی زۆری تێدایە و دەرفەتەكان كورتن و مەوداكان بەرینن و هاتوچۆكان زۆر زۆر دەبنەوە بەتایبەت تیكنۆلۆژی نوێ كارێكی كردووە كە مرۆڤ لە زۆر بواردا هەست بە كەم بوون دەكات.
دوكتور سیمایی لە درێژەدا ئاماژەی بەكاریگەرییە دەروونییەكانی شەر كرد و وتی:\" ئەوەی تایبەت بە ئێرانی ئێستا بێت دەتوانین یڵێین كە هۆكارێكی سەرەكی تر هەیە و ئەویش ئەوەیە پاشماوە دەرونییەكانی شەڕی نێوان ئێران و عێراق، ئەو هەموو شەڕ و توندوتیژیەی كە لە كۆمەڵگا بەكار هێنراون، ئەو هەمو ئێعدامانەی ساڵی 67، ئەو هەموو ئێعدامەی كە ئێستا لە دوای 34 ساڵ درێژەی ئێعدام لە ئێراندا بەرز بۆتەوە ئەمانە لە ناهۆشیاریی هەندێ مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێ كە پەروەردەی دەرونیی بەتاڵ و لاوازیان هەیە لە ئەسڵدا ختیلكەیان دەدا بۆ كار و تاوانی زۆر گەورە، بۆ تەقینەوە، تاوانێك كە كەسەكە هەست دەكات بەو كارەی خۆی كۆمەڵگا دەتەقێتەوە، بایەخەكان دەڕووخێ و هەمووی پووچ دەكاتەوە.
دوكتور سیمایی بۆ زیاتر روون بوونەوەی باسەكە ئاماژەی بە هێندێ نموونە كرد و وتی:\" ئەو تاوانانەی كۆمەڵگای ئێستای ئێران ریشەیین و رابردووی خۆیان هەیە، بۆ نموونە كاتی خۆی سەربازەكانی فەرانسە كەلە ئەلجەزایر ئەشكەنجەی خەڵكیان داوە، یان سەربازەكانی ئەمریكا كە گوندەكانی ویتنامیان دەسووتاند دوایی دەچونەوە كۆمەڵگای خۆیان تاوانی زۆر گەورەیان دەكرد. لە ئەسڵدا ئێرانیش تووشی ئەوە هاتووە، كاتی خۆی له مەیدانی شەڕدا دیلە عێراقییەكانیان دەكوشت، موجاهیدینیان دەكوشت و دەست و لاق و پەنجەیان دەبڕین، ئەمانە هەموو لەناو هێزە نیزامییەكانی ئێراندا رویان داوە، بە ميلیۆنان سەرباز ئەم شتانەیان دیوە و كردوویانە ئەوانە دواتر خۆیان بۆ كۆنترۆڵ ناكرێ و كۆمەڵگاش ئەوانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێ، ئەوانە دواتریش كاریگەری دادانێن لەسەر هاوتەمەن و دراوسێكانی خۆیان و بەم شێوەیە تاوانی زەق و بەرجەستە رێژەی بەرز دەبێتەوە\".
سیمایی دەروونناس و شارەزای قەیرانە كۆمەڵایەتییەكان لە پێوەندی لەگەڵ شێوازی پێشگیری و بەرەنگاربوونەوەی دیاردە، زیان و خەسارە كۆمەڵایەتەكانی ئێستای ئێران ئاماژەی بە چەن خاڵ كرد و وتی:\" رێگای پیشگیری رێگایەكی ئەكادیمی و پسپۆڕییە كە پسپۆرانی پێشگیری لە زیانە كۆمەڵایەتیەكان كەلە ئێراندا ژمارەشیان كەم نیە، لانیكەم لە ئێران دا 20 تا 30 كەسمان هەیە كە بەڕاستی بۆچوون و روانگەی زانسییان پێیە بۆ باسكردن، ئەوان هێندێ دوكتور و پسۆڕی رێكخراوی بێهزیستی وڵاتن كە بەداخەوە لە مەودایەكی كورتدا نەبێ لە ماوەی 8 یا 9 ساڵ لەمەوپێش هیچكامیان گوێیان بۆ رانەگیراوە بۆ پلانی حكوومەتی و پلانی بەرگری لە زیانە كۆمەڵایەتیەكان، ئێران ئەوەندە پسپۆڕی دەرونناسیی تاوان، كۆمەڵاناسیی تاوان و دەرونناسیی قەیران، كۆمەڵناسی قەیرانی هەیە كە ئەگەر بیت و گوێیان بۆ رابگیرایە دەیانتوانی سەوودمەند بن، بەڵام ئێستا ئەوانە بە گشتی یان كۆچیان كردوە بۆ دەرەوەی وڵات، یان پێیان خۆش نیە بە هیچ شێوەیەك كار بۆ ئەو سیستمە یان وەزارەتە پێوەندیدیارەكان بكەن، یان ئەو وەزارەتانەی كە ئێستا هەن، پێیان خۆش نیە بە هیچ شێوەیك گوێ بۆ قسەی ئەوان راگرن، چونكە قسەكانیان ئەكادیمین و بۆچونەكانیان جیاوازە\".
سیمایی، لە كۆتاییدا جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە:\" رێگای بەرگری لەو تاوانانە زیادكردنی توندوتیژی نیە، بەڵكوو خراپترین رێگا ئەوەیە و شكست خواردووترین رێگاش هەر سەركوت و توندوتیژییە، یانی لێدان و كوشتن و گرتن و حاشا لێكردن و شاردنەوەیە، جاری وا هەیە دەیشارنەوە دەلێن: نا ئاماری ئەو تاوانانە هێندە زیادی نەكردوە، بەڵكو خەڵك راگەیەنە بانییەكان وا دەڵێن. یان دەبینین بە ئاشكرا دەستدرێژیی بەكۆمەڵ و كوشتن و جینایەت و مرۆڤ رفاندن برەویان پەیدا كردووە، ئەوانە جیالەوەی كە رێژەیان كەم نابێتەوە، بەڵكوو رێژەیان بەرزتر دەبێتەوە و ئەگەر بێت و لە كاتی خۆیدا نەتوانی پێشی پێ بگرێ دواتر ناتوانی كۆنترۆڵی بكەی و ناڕاستەوخۆ پەرەت پێداوە. كاتی خۆی هەر وەك چۆن كە خەڵخاڵی چالاكانی سیاسیی ئێعدام دەكرد و دیتمان چۆن هەستی نەتەوەیی و بەرەنگاری زۆر زیادی كرد، ئێستاش هەرچی رێژەی سەركوت و تۆقاندن و سێدارە و پەتهەڵخستن زیاد بكات، ئاستی تاوان و قەیرانی كۆمەڵایەتی زیادتر دەبێت و كۆمەڵگا بەرەو هەڵدێر دەبات و دەبینین رۆژ لە دوای رۆژ تاوان و خەسارە ترسناكە كۆمەڵایەتییەكان توێژی لاوان و مێرمنداڵانیش دەگریتەوە\".
