دوكتور هۆگر : منداڵ لە تەمەنێكدا هاوكات توانایی فێر بوونی چەند زمانی هەیە
13:15 - 30 رێبەندان 2711
زاناكان بیریان كردۆتەوە و لەو باوەڕە دان كە بۆ ماوەی دوو یان سێ‌ساڵ بە زمانی دایك (زگماگ) یان شێوەزاری ئەو ناوچە دیاری كراو و شارۆچكەیەی كە تاك تێیدا دەژیت خوێندنی فێر بكرێت.
بە بۆنەی 2ی رەشەممە (21ی فێوریە) رۆژی جیهانیی زمانی زگماگی، ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، زنجیرە وتووێژێكی لەگەڵ كۆمەڵێك مامۆستای زمان و شارەزای ئەو بوارە پێكهێناوە كەلە ئاڵقەی یەكەمدا چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دوكتور هۆگر مەحموود فەرەج، مامۆستای زانستگای سلێمانی كرد.
كوردپا: پێوەندیی نێوان شوناسی سیاسی، فەرهەنگی و مێژوویی كورد لەگەڵ زمان چ رادەیەكە و ئەم پرسە بەتایبەت بۆ كورد هەتا چەندە گرێدراوە؟
دوكتور هۆگر: بەڕای من زۆر شتی نوێ‌لەناو كورد شێوێنراوە و زۆر لایەنمان هەیە كە تەنانەت وا كراوە لەبیر ببرێتەوە، بەڵام ئەوەی كە ماوبوو تەنیا و تەنیا زمانەكە بوو، مەبەستم ئەوە نیە كە بڵێم كە زمانەكەش كاریگەریی خراپی بەسەرەوە نیە، بەڵام ئەوەی كە مابۆوە كە بیسەلمێنێ‌ئەمە نەتەوەی كوردە، تەنیا و تەنیا زمانەكەی بووە كە بە لایەنی نەتەوەییەوە گرێدراو بووە.
كوردپا: سیستمی پەوەردە و بارهێنان بە شێوەی دوو زمانی لەنێو ئەو نەتەوانەی كە ئیزنی خوێندن، نووسین و پەروەردە بە زمانی زگماكیان نیە، چۆن دەبینی چە گرفت و ئاستەنگێكی فكری و ناسنامەیی بۆ تاك دێنێتە ئاراوە و ئەم پرسە لەناو نەتەوەكان لە ئێران و تورکیە چۆن شرۆڤە دەكەی؟
دوكتور هۆگر: پێش هەموو شتێ‌ئێمە دجەبێ‌لێرەدا دوو شت لێك جیا بكەینەوە، دەبێ‌هەلومەرجی زار لەگەڵ زماندا جیا بكەینەوە، ئینجا ئەكرێت لەبارەی جووت زمانەوە قسە بكەین، بۆ نموونە كەسێك كە كوردە و ئێستا لە ئاڵمان دەژیت بە دڵنیاییەوە بۆ فێر بوونی زمان لە قۆناغێكی دیاریكراودا هێندێك لە زاناكان باس لەوە دەكەن بۆ ئەمە دەكرێت بەو زمانەی كە لە ماڵەوە قسەی پێ‌ئەكات فێر بوون لەبارترە بۆ منداڵ. ئەگەر بە پێچەوانەی ئەمە بێت ئەو منداڵە لە ماڵەوە بە جۆرێك و بە زمانێك قسە دەكات و لە قۆناغی خوێندنیشدا بە زمانێكی تر پەروەردە و بار دەهێنرێ، ئەمە لە بواری پەروەردەوە كاریگەرییەكی خراپی هەم بۆ منداڵەكە دەبێت و هەم زمانی دایكیش دەبێت. لەم بارەوە زاناكان بیریان كردۆتەوە كە بۆ ماوەی دوو یان سێ‌ساڵ بە زمانی دایك (زگماك) یان ئەو ناوچە دیاری كراوە و شارۆچكەیەی كە تێدا دەژیت خوێندنی فێر بكرێت. لەبارەی ئەوەی كە وتم دۆخی زار لە زمان جیا بكرێتەوە، بەم چەشنە كە ناكرێت ئەو رێكارە رەچاو بكەیت كە هەر زارێك بە شێوەی خۆی قسە بكات و بخوێنێ، بەڵام دیسانەوە بۆ زارەكەش لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا ئەكرێ‌بەرنامەڕێژی بۆ بكرێت بۆ ئەوەی كە لەناو زارەكاندا هەلومەرجی ئەوە رەچاو بكرێت كە لێكچوونەكان لە كوێ‌دان بۆ فێر بوون رەچاو بكرێن.لەبەر چی؟ لەبەر ئەوەی كە دوا جار ببێتە هۆكارێك بۆ نزیك كردنەوەی زارەكان لە یەكتر، نەك ببێتە هۆی ئەوەی كە بەو ئاراستەیەدا بڕوات كە هەر زارێك وەك زمان چاوی لێ‌بكرێت.
كوردپا: ئاخۆ زمانی كوردی سەرەڕای نەبوونی زمانی پێوەر و هاوبەش و ئەو هەموو زاراوە و دیالێكتە بەرفراوان و لێكتر دابڕاوەی كە هەیتی، بە چ لەونێ‌دەتوانی لە قەیرانەكان دەرباز بێت و لەناو ئاڵۆزیی رەوتی بەجیهانی بوون و دونیای تێكنۆلۆژیدا خۆی سەقامگیر بكات؟
دوكتور هۆگر: بەدڵنیاییەوە دەڵێم كە كاتێك من لە ماڵەوە و لەو شوێنەی كە لێی نیشتەجییە ئەو زمانەی كە بەكاری دەهێنێت، ئەو زمانەیە كە ئەكرێت پێی بلێین زمانی دایك، بەڵام دوا جار كە ئەچێتە خوێندنگە زمانێكی تر بەكار ئەهێنێ‌و خۆی لە خۆیدا ئەمە جۆرێك كێشەی بۆ ساز دەكات، چونكە تەنانەت لەلایەنی دەنگی، فۆنەتیك و وشە و رستەییەوە ئەوەی كەوا ئەو گوێی پێ‌راهاتووە لەبیر دەكرێت و جۆرێك و شتێكی دیكەی پێ‌فێر دەكرێت، یانی بتهەوێ‌و نەتهەوێ‌ئەو حاڵەتەی بۆ ساز دەكات كە لە بواری فێربووندا لە بەرژەوەندیی منداڵدا نیە، بەڵام هەر بڵێی فێر نابێت وانیە، لەبەر ئەوەی كە لە تەمەنێكی دیاریكراودا مرۆڤ لە دۆخێك دایە كە دەتوانێ‌كۆمەڵێك زمان فێر بێت، بەڵام ئەمانە رێژەیین.
ئەگەر بێت و خواستێكی رامیاری لەلایەن بەرپرسانەوە لە گۆڕێدا بێت، هەر بۆ نموونە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەگەر ویستە رامیارییەكە وەكوو توانا هەبێت چونكە ئەوان ئەتوانن لایەنی بڕیار و ئەرێ‌و جێبەجێ‌كردنیان پێ‌ببەخشن كە بە چە لەنیچك بێت، بەڵام ئەمە بەو واتایە نیە كە سەپاندن بێت، هێندەی ئەوەی كە ئەو ویستانە بخرێنە گەڕ بۆ ئەو بوارە كە چۆن و بە چ لەونێ‌كاری بۆ بكرێت. كار كردنەكە وەك وتم، بۆ قۆناغی دوو یان سێ‌ساڵی سەرەتا ئەكرێت هەلومەرجی ئەوەی كەوا هابەشە لە نێوان زارەكاندا بەو جۆرە كاری بۆ بكرێت و بەرنامەی بۆ دابڕێژرێت. ئەگەر بەو چەشنە كار كرا، منداڵەكەت دواجار هەست بەوە ناكات كە ئەمە شتێكی ترە. دواتر لە قۆناغەكانی دیكەدا ئەكرێ‌بە فێر بوون هەلومەرجی وا بۆ زاراوەكانی تر بڕەخسێنرێ‌كە كە منداڵ فێری ببێت. كەواتە دێمەوە سەر ئەوەی كە ئەگەر ئێمە بەرنامەیەكی وا رەچاو بكەین كە كە وەك زمانی سەربەخۆ هیچ بەدووری نازانم كە رەچاو كردنی ئەوەی كە ئێستا نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەناوی زمانی دایكەوە لەبەرچاوی دەگرن، ئەوكاتە قابیلی ئەوەیە كە بخرێتە دەست كەسانی ناوچەگەر و زارگەر و كەسێك كە ئەو تواناییا نەبێت كە بیر لە بەرژەوەندیی باڵای نەتەوە بكاتەوە، ئەوا هیچ بەدووری نازانم لە ماوەی چەند دەیەیەكدا تۆ لەباتی زمانێك، كۆمەڵێك زمانت هەبێت. بەڵگەشم بۆ ئەمە ئەوەیە كە لەناو نەتەوەكانی جیهاندا كە ئێستا وەك دەڵێن 7690 زمان لە جیهاندا هەیە و لەناو زمانەكانیشدا ئەگەر زمانی ئینگلیزی لەبەرچاو بگرین كە ئێستا لە سەرەجەم جیهاندا جیا لەوانەی كە خۆیان ئینگلیزن، چوار سەد میلیۆن ئاخێوەری هەیە، دەتوانین بڵێن ئایا یەك زارە، یان لەناو زارەكەدا یەك شێوە زارە؟ بە دڵنیاییەوە دەڵێم نەخێر، یانی تەنانەت زمان هەیە كە زاراوەكانی هێندە لێك جیاوازن كە دەشێت یەكێك لە زارەكانی لەگەڵ زمانێكی تردا لێكچوونیان زۆر زیاتر بێت، بەڵام كاتێك پێی ئەڵێی تۆ كێیت؟ ئەڵێ‌سەر بە نەتەوەكەی خۆیەتی و شانازی بەو زمانەوە ئەكات كە بۆتە پێوانە بۆی، نەك شانازی بەوەی ترەوە بكات كە ئەگەرچی لێكچووەكانی لەگەڵ ئەویتردا زیاترە كە ئەگەر لەگەڵ دوو ئاخێوەریان قسە بكەن، رەنگە باشتر لە یەكتر تێبگەن. كەواتە كار كردن بۆ مەبەستی زمان بە ئاراستەی بەرژەوەندیی نەتەوەییدا ئێمە دەكرێ‌لە وڵاتێكی وەكوو ئێران، یان توركیە، یان تەنانەت عێراقیش هەتا سەر ئێسك سوودی لێ‌ببینین، بڵام بە شێوەیەك بەو هەلومەرجەدا نەڕوات كە هەر كەسە و بۆ خۆی بە ئاراستەیەكدا و هەركەسە و بەپێی بۆچوونی خۆی كاری تێدا بكات، نا ئەمە كاری ئەوانەن كەوا پەروەردەیین، بەڵام كەسانێك كەوا نەتەوەی خۆیان و بەرژەوەندیی باڵای نەتەوە و لایەنی زانستیی زمانیش رەچاو دەكەن و بە پێچەوانەشەوە كار كردن لەسەر كەسانی بێ‌ئاگا بێگومان لە بەرژەوەندیی باڵای نەتەوەیی ئێمەدا نیە.
- دوكتور هۆگر مەحموود فەرەج، لەدایک بووی ١٩٥٦ی سلێمانی
- پڕۆفیسۆری یاریدەدەر و مامۆستا لە كۆلیژی زمانی زانستگای سلێمانی (بەشی كوردی).
- خاوەنی ده‌یان وتار و لێکۆڵینەوەیە لە بواری زمان و ئەدەب کەلە گۆڤارەکانی هەرێمی کوردستان و ولاتانی عەرەبی و دەرەوەی ولات بڵاو کراونەتەوە.
- سەرپەرەستیی چەندین نامەی ماستەر و دوکتورای کردوە.
بە بۆنەی 2ی رەشەممە (21ی فێوریە) رۆژی جیهانیی زمانی زگماگی، ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، زنجیرە وتووێژێكی لەگەڵ كۆمەڵێك مامۆستای زمان و شارەزای ئەو بوارە پێكهێناوە كەلە ئاڵقەی یەكەمدا چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دوكتور هۆگر مەحموود فەرەج، مامۆستای زانستگای سلێمانی كرد.
كوردپا: پێوەندیی نێوان شوناسی سیاسی، فەرهەنگی و مێژوویی كورد لەگەڵ زمان چ رادەیەكە و ئەم پرسە بەتایبەت بۆ كورد هەتا چەندە گرێدراوە؟
دوكتور هۆگر: بەڕای من زۆر شتی نوێ‌لەناو كورد شێوێنراوە و زۆر لایەنمان هەیە كە تەنانەت وا كراوە لەبیر ببرێتەوە، بەڵام ئەوەی كە ماوبوو تەنیا و تەنیا زمانەكە بوو، مەبەستم ئەوە نیە كە بڵێم كە زمانەكەش كاریگەریی خراپی بەسەرەوە نیە، بەڵام ئەوەی كە مابۆوە كە بیسەلمێنێ‌ئەمە نەتەوەی كوردە، تەنیا و تەنیا زمانەكەی بووە كە بە لایەنی نەتەوەییەوە گرێدراو بووە.
كوردپا: سیستمی پەوەردە و بارهێنان بە شێوەی دوو زمانی لەنێو ئەو نەتەوانەی كە ئیزنی خوێندن، نووسین و پەروەردە بە زمانی زگماكیان نیە، چۆن دەبینی چە گرفت و ئاستەنگێكی فكری و ناسنامەیی بۆ تاك دێنێتە ئاراوە و ئەم پرسە لەناو نەتەوەكان لە ئێران و تورکیە چۆن شرۆڤە دەكەی؟
دوكتور هۆگر: پێش هەموو شتێ‌ئێمە دجەبێ‌لێرەدا دوو شت لێك جیا بكەینەوە، دەبێ‌هەلومەرجی زار لەگەڵ زماندا جیا بكەینەوە، ئینجا ئەكرێت لەبارەی جووت زمانەوە قسە بكەین، بۆ نموونە كەسێك كە كوردە و ئێستا لە ئاڵمان دەژیت بە دڵنیاییەوە بۆ فێر بوونی زمان لە قۆناغێكی دیاریكراودا هێندێك لە زاناكان باس لەوە دەكەن بۆ ئەمە دەكرێت بەو زمانەی كە لە ماڵەوە قسەی پێ‌ئەكات فێر بوون لەبارترە بۆ منداڵ. ئەگەر بە پێچەوانەی ئەمە بێت ئەو منداڵە لە ماڵەوە بە جۆرێك و بە زمانێك قسە دەكات و لە قۆناغی خوێندنیشدا بە زمانێكی تر پەروەردە و بار دەهێنرێ، ئەمە لە بواری پەروەردەوە كاریگەرییەكی خراپی هەم بۆ منداڵەكە دەبێت و هەم زمانی دایكیش دەبێت. لەم بارەوە زاناكان بیریان كردۆتەوە كە بۆ ماوەی دوو یان سێ‌ساڵ بە زمانی دایك (زگماك) یان ئەو ناوچە دیاری كراوە و شارۆچكەیەی كە تێدا دەژیت خوێندنی فێر بكرێت. لەبارەی ئەوەی كە وتم دۆخی زار لە زمان جیا بكرێتەوە، بەم چەشنە كە ناكرێت ئەو رێكارە رەچاو بكەیت كە هەر زارێك بە شێوەی خۆی قسە بكات و بخوێنێ، بەڵام دیسانەوە بۆ زارەكەش لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا ئەكرێ‌بەرنامەڕێژی بۆ بكرێت بۆ ئەوەی كە لەناو زارەكاندا هەلومەرجی ئەوە رەچاو بكرێت كە لێكچوونەكان لە كوێ‌دان بۆ فێر بوون رەچاو بكرێن.لەبەر چی؟ لەبەر ئەوەی كە دوا جار ببێتە هۆكارێك بۆ نزیك كردنەوەی زارەكان لە یەكتر، نەك ببێتە هۆی ئەوەی كە بەو ئاراستەیەدا بڕوات كە هەر زارێك وەك زمان چاوی لێ‌بكرێت.
كوردپا: ئاخۆ زمانی كوردی سەرەڕای نەبوونی زمانی پێوەر و هاوبەش و ئەو هەموو زاراوە و دیالێكتە بەرفراوان و لێكتر دابڕاوەی كە هەیتی، بە چ لەونێ‌دەتوانی لە قەیرانەكان دەرباز بێت و لەناو ئاڵۆزیی رەوتی بەجیهانی بوون و دونیای تێكنۆلۆژیدا خۆی سەقامگیر بكات؟
دوكتور هۆگر: بەدڵنیاییەوە دەڵێم كە كاتێك من لە ماڵەوە و لەو شوێنەی كە لێی نیشتەجییە ئەو زمانەی كە بەكاری دەهێنێت، ئەو زمانەیە كە ئەكرێت پێی بلێین زمانی دایك، بەڵام دوا جار كە ئەچێتە خوێندنگە زمانێكی تر بەكار ئەهێنێ‌و خۆی لە خۆیدا ئەمە جۆرێك كێشەی بۆ ساز دەكات، چونكە تەنانەت لەلایەنی دەنگی، فۆنەتیك و وشە و رستەییەوە ئەوەی كەوا ئەو گوێی پێ‌راهاتووە لەبیر دەكرێت و جۆرێك و شتێكی دیكەی پێ‌فێر دەكرێت، یانی بتهەوێ‌و نەتهەوێ‌ئەو حاڵەتەی بۆ ساز دەكات كە لە بواری فێربووندا لە بەرژەوەندیی منداڵدا نیە، بەڵام هەر بڵێی فێر نابێت وانیە، لەبەر ئەوەی كە لە تەمەنێكی دیاریكراودا مرۆڤ لە دۆخێك دایە كە دەتوانێ‌كۆمەڵێك زمان فێر بێت، بەڵام ئەمانە رێژەیین.
ئەگەر بێت و خواستێكی رامیاری لەلایەن بەرپرسانەوە لە گۆڕێدا بێت، هەر بۆ نموونە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەگەر ویستە رامیارییەكە وەكوو توانا هەبێت چونكە ئەوان ئەتوانن لایەنی بڕیار و ئەرێ‌و جێبەجێ‌كردنیان پێ‌ببەخشن كە بە چە لەنیچك بێت، بەڵام ئەمە بەو واتایە نیە كە سەپاندن بێت، هێندەی ئەوەی كە ئەو ویستانە بخرێنە گەڕ بۆ ئەو بوارە كە چۆن و بە چ لەونێ‌كاری بۆ بكرێت. كار كردنەكە وەك وتم، بۆ قۆناغی دوو یان سێ‌ساڵی سەرەتا ئەكرێت هەلومەرجی ئەوەی كەوا هابەشە لە نێوان زارەكاندا بەو جۆرە كاری بۆ بكرێت و بەرنامەی بۆ دابڕێژرێت. ئەگەر بەو چەشنە كار كرا، منداڵەكەت دواجار هەست بەوە ناكات كە ئەمە شتێكی ترە. دواتر لە قۆناغەكانی دیكەدا ئەكرێ‌بە فێر بوون هەلومەرجی وا بۆ زاراوەكانی تر بڕەخسێنرێ‌كە كە منداڵ فێری ببێت. كەواتە دێمەوە سەر ئەوەی كە ئەگەر ئێمە بەرنامەیەكی وا رەچاو بكەین كە كە وەك زمانی سەربەخۆ هیچ بەدووری نازانم كە رەچاو كردنی ئەوەی كە ئێستا نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەناوی زمانی دایكەوە لەبەرچاوی دەگرن، ئەوكاتە قابیلی ئەوەیە كە بخرێتە دەست كەسانی ناوچەگەر و زارگەر و كەسێك كە ئەو تواناییا نەبێت كە بیر لە بەرژەوەندیی باڵای نەتەوە بكاتەوە، ئەوا هیچ بەدووری نازانم لە ماوەی چەند دەیەیەكدا تۆ لەباتی زمانێك، كۆمەڵێك زمانت هەبێت. بەڵگەشم بۆ ئەمە ئەوەیە كە لەناو نەتەوەكانی جیهاندا كە ئێستا وەك دەڵێن 7690 زمان لە جیهاندا هەیە و لەناو زمانەكانیشدا ئەگەر زمانی ئینگلیزی لەبەرچاو بگرین كە ئێستا لە سەرەجەم جیهاندا جیا لەوانەی كە خۆیان ئینگلیزن، چوار سەد میلیۆن ئاخێوەری هەیە، دەتوانین بڵێن ئایا یەك زارە، یان لەناو زارەكەدا یەك شێوە زارە؟ بە دڵنیاییەوە دەڵێم نەخێر، یانی تەنانەت زمان هەیە كە زاراوەكانی هێندە لێك جیاوازن كە دەشێت یەكێك لە زارەكانی لەگەڵ زمانێكی تردا لێكچوونیان زۆر زیاتر بێت، بەڵام كاتێك پێی ئەڵێی تۆ كێیت؟ ئەڵێ‌سەر بە نەتەوەكەی خۆیەتی و شانازی بەو زمانەوە ئەكات كە بۆتە پێوانە بۆی، نەك شانازی بەوەی ترەوە بكات كە ئەگەرچی لێكچووەكانی لەگەڵ ئەویتردا زیاترە كە ئەگەر لەگەڵ دوو ئاخێوەریان قسە بكەن، رەنگە باشتر لە یەكتر تێبگەن. كەواتە كار كردن بۆ مەبەستی زمان بە ئاراستەی بەرژەوەندیی نەتەوەییدا ئێمە دەكرێ‌لە وڵاتێكی وەكوو ئێران، یان توركیە، یان تەنانەت عێراقیش هەتا سەر ئێسك سوودی لێ‌ببینین، بڵام بە شێوەیەك بەو هەلومەرجەدا نەڕوات كە هەر كەسە و بۆ خۆی بە ئاراستەیەكدا و هەركەسە و بەپێی بۆچوونی خۆی كاری تێدا بكات، نا ئەمە كاری ئەوانەن كەوا پەروەردەیین، بەڵام كەسانێك كەوا نەتەوەی خۆیان و بەرژەوەندیی باڵای نەتەوە و لایەنی زانستیی زمانیش رەچاو دەكەن و بە پێچەوانەشەوە كار كردن لەسەر كەسانی بێ‌ئاگا بێگومان لە بەرژەوەندیی باڵای نەتەوەیی ئێمەدا نیە.
- دوكتور هۆگر مەحموود فەرەج، لەدایک بووی ١٩٥٦ی سلێمانی
- پڕۆفیسۆری یاریدەدەر و مامۆستا لە كۆلیژی زمانی زانستگای سلێمانی (بەشی كوردی).
- خاوەنی ده‌یان وتار و لێکۆڵینەوەیە لە بواری زمان و ئەدەب کەلە گۆڤارەکانی هەرێمی کوردستان و ولاتانی عەرەبی و دەرەوەی ولات بڵاو کراونەتەوە.
- سەرپەرەستیی چەندین نامەی ماستەر و دوکتورای کردوە.
