راپۆرت/ نەوت کێشەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق قووڵتر دەکاتەوە
16:13 - 5 جۆزەردان 2714
ئاژانسی کوردپا: هه‌نارده کردنی نەوت، دۆخی هەرێمی کوردستان لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤیندا لەبواری سیاسی - دیپلۆماسی و ئابوورییەوە دەباتە قۆناغێکی نوێیەوە و لەهەمان کاتیشدا دەرزی کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا زیاتر دەکات.
بەپێی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵدەریی کوردپا، حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ یەکەم جار توانی بەشێوەی سەربەخۆ و لەرێگەی هێڵی تایبەتەوە نەوتی بەرهەم هاتووی خاکەکەی بگەیەنێتە وڵاتانی ناوچە و جیهان و دوابەدوای ئەو هەناردە کردنە‌ش دەوڵەتی بەغدا سکاڵای لەسەر حکوومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە ژووری نێودەوڵەتی بازرگانی تۆمار کردووە.
حکوومەتی هەرێم بەر لە ناردنی نەوت بۆ بەندەری \"جەیحان\"ی تورکیا لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاندبوو، کە هەناردە کردنی نەوت بۆ ئەو بەندەرە دەستی پێکردووە و هەر ئەو کات بەغدا و حکوومەتی مالکیی دژایەتیی خۆیان دەربڕیبوو.
سکاڵای دەوڵەتی ناوەندی عێراق کۆمپانیای \"بوتاش\"ی تورکیاشی لەخۆ گرتووە و تورکیای بە دەستێوەردان لەکاروباری وڵاتەکەی تاوانبار کردووە.
هەواڵی هەناردە کردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن \"یەڵدیز\"، وەزیری سامانە سروشتیەکانی تورکیاوە پشتڕاست کراوەتەوە و رایگەیاندووە، یەک میلیۆن بۆشکە نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان لەرێگەی کەشتییە بارهەڵگرەکانەوە لە بەندەری \"جەیحان\"ـەوە رەوانەی ئیتالیا و ئاڵمان کراوە.
لە بارەی هەناردە کردنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ حکوومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاندووە، فشار و گەمارۆی ئابووری دەوڵەتی بەغدا و نووری مالکیی سەرۆک وەزیری عێراق وای لە ئێمە کرد کە نەوت هەناردە بکەین.
بەپێی دەستووری عێراق، هەرێمی کوردستان پشکی ١٧% بودجەی ساڵانەی هەیە، بەڵام ئەو بودجەیە ماوەی ٥ مانگە لەهەرێم بڕدراوە و ئەگەریش رەوانە دەکرێت بەشێوەی پچڕ پچڕە.
نەناردنی بودجە بۆ هەرێمی کوردستان وای کردووە کە قەیرانی ئابووری لەو هەرێمە سەرهەڵبدات و ئەو قەیرانەش خۆی لە دوا کەوتنی مووچەی فەرمانبەران، بێ‌بازاری، راوەستانی پڕۆژە درێژخایەنەکان و نەبوونی هەلی کاردا دیتۆتەوە.
پێشینەی کێشەکان
![\"20163.jpg\"](\"{imagepath}/20163.jpg\")
پێشینەی هەناردە کردنی نەوتی سەربەخۆی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٩ و نەوتی هەر سێ‌پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان ( سلێمانیە، دهۆک، هەولێر) لەرێگای لوولەی تایبەتی گواستنەوەی نەوتەوە (بە ئاگاداری بەغدا) رەوانەی دەرەوە کرا.
ئەو هەناردە کردنە زۆری نەخایاند و لەلایەن دەوڵەتی ناوەندی بەغداوە هێڵی گواستنەوەی نەوت کۆنترۆڵ کرا و پێش بە نەوتەکە گیرا، بەڵام حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی ٢٠١٣دا هێلێکی تایبەتی گواستنەوەی نەوتیان دروست کرد و لە ژانویەی ٢٠١٤دا کرایەوە.
ئەو کێشانە پێشتریش خۆیان لە هەڵبژاردنەکان و پرسە سیاسیی و دابەش کردنی پۆست و هێزی پێشمەرگەدا بینیبوویەوە و کێشەکان گەیشتە ئەو شوێنەی کە نووری مالکیی بڕیاری رەوانەی کردنی هێزی بۆ ناوچە کوردنشینەکانی کەرکووک دا و لەهەمبەریشدا هێزی پێشمەرگەی کوردستان لەو ناوچانە لە ئامادەباشیدا بوون.
کاریگەری سیاسەتی نەوت لەپێکهاتنی حکوومتی عێراق
![\"20164.jpg\"](\"{imagepath}/20164.jpg\")
فشارەکانی حکوومەتی بەغدا و لەسەرووی هەموویانەوە سەرۆک وەزیری عێراق وای کردووە کە کوردەکان چیدیکە متمانەیان بە مالکیی نەمێنێت و لەبەرەبەریی پێکهاتنی حکوومەت و کۆتایی هەڵبژاردنە پارلەمانییەکاندا، مشتومڕ و دانیشتەنەکان دەستی پێکردووە و بەوتەی سەرچاوە ناوچەییەکانی هەرێمی کوردستان ئەگەری ئەوە هەیە کوردەکان دەنگ بە مالکیی نەدەن و لە بیری جێگرەوەیەکدا بن.
ئەو سەردانانە بۆ یەکەمین جار لەوڵاتی ئێرانەوە دەستی پێکردوو و سێ‌کوتلە و بەرەی دیاری ناو هەڵبژداردنەکانی عێراق سەردانی ئێرانیان کرد و هەر دوای ئەو سەردانە وەزارەتی ئیتلاعاتی حکوومەتی ئێران رایگەیاند، لایەنی براوە و پێکهێنەری حکوومەت و سەرۆک وەزیر خودی مالکییە.
نووری مالکیی سەرۆک وەزیری شێعە مەزهەبی عێراق لە دوایین هەڵبژاردنە پارڵمانییەکان توانی ٩٢ کورسی لە کۆی گشتیی ٣٢٨ کورسی مەجلیس بەدەست بێنێت، بەڵام حیزبەکەی واتە \"بەرەی یاسا\" بە تەنیا ناتوانێ‌حکوومەت پێک بێنێت و پێویستی بە نیوە زێدەی یەکی کورسییەکان و یەک لەوان دەنگی کوردەکان کە ٦٢ کورسییان بەدەستهێناوە، هەیە.
شارەزایانی سیاسیی هەرێمی کوردستان لەو باوەڕەدان ئەو فشارە نەوتییە و داراییەی کە حکوومەتی ناوەندی عێراق خستوویەتە سەر کوردستان، مەحاڵە بتوانێ‌دەنگی کوردەکان بۆ خۆی مسۆگەر بکات، هەر چەندە کوردەکانیش هەتا ئێستا پێداگرییان لەسەر سیاسەتی سەربەخۆی نەوت کردووە.
ستراتیژی نەوت لەهەرێمی کوردستان
![\"20165.jpg\"](\"{imagepath}/20165.jpg\")
حکوومەتی هەرێمی کوردستان و لەسەرووی هەموویانەوە مەسعوود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی پابەند بوونی خۆیان بە دەستوور دەبڕیوە و وتوویانە حکوومەتی بەغدا لە زۆر حاڵەتدا پێچەوانەی دەستوور هەڵسوکەوتی لەگەڵ ئێمە کردووە.
بەپیی راپرسییەک کە یەکێک لەتۆڕە میدیایەکانی هەرێمی کوردستان ئەنجامی داوە، زۆربەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان رەزامەندییان لەسەر هەناردە کردنی نەوت بەشێوەی سەر بەخۆ هەیە، بەڵام دەڵێین دەبێ\" داڕشتنی سیاسەتی نەوتی کوردستان روون و هێڵە گشتییەکانی دیار بێ و بە پلانێکی ستراتیژی تایبەتدا تێپەڕ بکرێ\".
بەوتەی د. مەحموود عوسمان، سیاسەتی نەوت ئەگەر لەلایەک هەڕەشە و مەترسییەکانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان زیاد کردووە، لەهەمان کاتیشدا دەوڵەتی عێراق و چەند دەوڵەتێکی دیکە ترسیی ئەوەیان هەیە کە سیاسەتی سەربەخۆی نەوت، ببێتە هۆی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان.
حکوومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاندووە، داهاتی ئەو نەوتەی کە رەوانەی تورکیا و لەوێیەوە رەوانەی وڵاتانی ئورووپا دەکرێت، لە بانکی \" هالک بانک\"ی تورکیادا رادەگیرێت.
ئەگەر سیاسەت و هەناردە کردنی نەوتی هەرێم سەر بگرێ‌ئەوە دەبێ٥% داهاتی نەوت، ساڵانە بدرێت بە وڵاتی \"کویت\".
لە ئەنجامی هێرشی حکوومەتی پێشووی عێراق (سەدام حوسێن) بۆ سەر \"کویت\"، رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بڕیارێکدا لە داهاتی ساڵانەی نەوتی عێراق ٥%ی بە مەبەستی قەرەبوو کردنەوە بە وڵاتی \"کویت\" دەدا.
عێراق بە چوارەمین وڵاتی هەناردەی نەوت لە جیهاندا دێتە ئەژمار و ٩٥%ی داهاتەکەی لە رێگای نەوتەوەیە و هەرێمی کوردستانیش لەو نەوتە بێبەریی نەبووە و خاوەنی سەرچاوەی نەوتی زۆرە و لە رێگەی کۆمپانیا جیهانییەکانەوە دەری دەهێنیت.
بە وتەی سەفین دزەیی وتەبێژی حکوومەتی هەرێم، بڕیارە هەتا مانگی دسامبری ٢٠١٤، هەرێمی کوردستان ١٠ میلیۆن بۆشکه نەوت رەوانەی بەندەری \"جەیحان\"تورکیا بکات.
بەپێی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵدەریی کوردپا، حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ یەکەم جار توانی بەشێوەی سەربەخۆ و لەرێگەی هێڵی تایبەتەوە نەوتی بەرهەم هاتووی خاکەکەی بگەیەنێتە وڵاتانی ناوچە و جیهان و دوابەدوای ئەو هەناردە کردنە‌ش دەوڵەتی بەغدا سکاڵای لەسەر حکوومەتی هەرێم و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە ژووری نێودەوڵەتی بازرگانی تۆمار کردووە.
حکوومەتی هەرێم بەر لە ناردنی نەوت بۆ بەندەری \"جەیحان\"ی تورکیا لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاندبوو، کە هەناردە کردنی نەوت بۆ ئەو بەندەرە دەستی پێکردووە و هەر ئەو کات بەغدا و حکوومەتی مالکیی دژایەتیی خۆیان دەربڕیبوو.
سکاڵای دەوڵەتی ناوەندی عێراق کۆمپانیای \"بوتاش\"ی تورکیاشی لەخۆ گرتووە و تورکیای بە دەستێوەردان لەکاروباری وڵاتەکەی تاوانبار کردووە.
هەواڵی هەناردە کردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن \"یەڵدیز\"، وەزیری سامانە سروشتیەکانی تورکیاوە پشتڕاست کراوەتەوە و رایگەیاندووە، یەک میلیۆن بۆشکە نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان لەرێگەی کەشتییە بارهەڵگرەکانەوە لە بەندەری \"جەیحان\"ـەوە رەوانەی ئیتالیا و ئاڵمان کراوە.
لە بارەی هەناردە کردنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ حکوومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاندووە، فشار و گەمارۆی ئابووری دەوڵەتی بەغدا و نووری مالکیی سەرۆک وەزیری عێراق وای لە ئێمە کرد کە نەوت هەناردە بکەین.
بەپێی دەستووری عێراق، هەرێمی کوردستان پشکی ١٧% بودجەی ساڵانەی هەیە، بەڵام ئەو بودجەیە ماوەی ٥ مانگە لەهەرێم بڕدراوە و ئەگەریش رەوانە دەکرێت بەشێوەی پچڕ پچڕە.
نەناردنی بودجە بۆ هەرێمی کوردستان وای کردووە کە قەیرانی ئابووری لەو هەرێمە سەرهەڵبدات و ئەو قەیرانەش خۆی لە دوا کەوتنی مووچەی فەرمانبەران، بێ‌بازاری، راوەستانی پڕۆژە درێژخایەنەکان و نەبوونی هەلی کاردا دیتۆتەوە.
پێشینەی کێشەکان
پێشینەی هەناردە کردنی نەوتی سەربەخۆی هەرێم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٩ و نەوتی هەر سێ‌پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان ( سلێمانیە، دهۆک، هەولێر) لەرێگای لوولەی تایبەتی گواستنەوەی نەوتەوە (بە ئاگاداری بەغدا) رەوانەی دەرەوە کرا.ئەو هەناردە کردنە زۆری نەخایاند و لەلایەن دەوڵەتی ناوەندی بەغداوە هێڵی گواستنەوەی نەوت کۆنترۆڵ کرا و پێش بە نەوتەکە گیرا، بەڵام حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی ٢٠١٣دا هێلێکی تایبەتی گواستنەوەی نەوتیان دروست کرد و لە ژانویەی ٢٠١٤دا کرایەوە.
ئەو کێشانە پێشتریش خۆیان لە هەڵبژاردنەکان و پرسە سیاسیی و دابەش کردنی پۆست و هێزی پێشمەرگەدا بینیبوویەوە و کێشەکان گەیشتە ئەو شوێنەی کە نووری مالکیی بڕیاری رەوانەی کردنی هێزی بۆ ناوچە کوردنشینەکانی کەرکووک دا و لەهەمبەریشدا هێزی پێشمەرگەی کوردستان لەو ناوچانە لە ئامادەباشیدا بوون.
کاریگەری سیاسەتی نەوت لەپێکهاتنی حکوومتی عێراق
فشارەکانی حکوومەتی بەغدا و لەسەرووی هەموویانەوە سەرۆک وەزیری عێراق وای کردووە کە کوردەکان چیدیکە متمانەیان بە مالکیی نەمێنێت و لەبەرەبەریی پێکهاتنی حکوومەت و کۆتایی هەڵبژاردنە پارلەمانییەکاندا، مشتومڕ و دانیشتەنەکان دەستی پێکردووە و بەوتەی سەرچاوە ناوچەییەکانی هەرێمی کوردستان ئەگەری ئەوە هەیە کوردەکان دەنگ بە مالکیی نەدەن و لە بیری جێگرەوەیەکدا بن.ئەو سەردانانە بۆ یەکەمین جار لەوڵاتی ئێرانەوە دەستی پێکردوو و سێ‌کوتلە و بەرەی دیاری ناو هەڵبژداردنەکانی عێراق سەردانی ئێرانیان کرد و هەر دوای ئەو سەردانە وەزارەتی ئیتلاعاتی حکوومەتی ئێران رایگەیاند، لایەنی براوە و پێکهێنەری حکوومەت و سەرۆک وەزیر خودی مالکییە.
نووری مالکیی سەرۆک وەزیری شێعە مەزهەبی عێراق لە دوایین هەڵبژاردنە پارڵمانییەکان توانی ٩٢ کورسی لە کۆی گشتیی ٣٢٨ کورسی مەجلیس بەدەست بێنێت، بەڵام حیزبەکەی واتە \"بەرەی یاسا\" بە تەنیا ناتوانێ‌حکوومەت پێک بێنێت و پێویستی بە نیوە زێدەی یەکی کورسییەکان و یەک لەوان دەنگی کوردەکان کە ٦٢ کورسییان بەدەستهێناوە، هەیە.
شارەزایانی سیاسیی هەرێمی کوردستان لەو باوەڕەدان ئەو فشارە نەوتییە و داراییەی کە حکوومەتی ناوەندی عێراق خستوویەتە سەر کوردستان، مەحاڵە بتوانێ‌دەنگی کوردەکان بۆ خۆی مسۆگەر بکات، هەر چەندە کوردەکانیش هەتا ئێستا پێداگرییان لەسەر سیاسەتی سەربەخۆی نەوت کردووە.
ستراتیژی نەوت لەهەرێمی کوردستان
حکوومەتی هەرێمی کوردستان و لەسەرووی هەموویانەوە مەسعوود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی پابەند بوونی خۆیان بە دەستوور دەبڕیوە و وتوویانە حکوومەتی بەغدا لە زۆر حاڵەتدا پێچەوانەی دەستوور هەڵسوکەوتی لەگەڵ ئێمە کردووە.بەپیی راپرسییەک کە یەکێک لەتۆڕە میدیایەکانی هەرێمی کوردستان ئەنجامی داوە، زۆربەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان رەزامەندییان لەسەر هەناردە کردنی نەوت بەشێوەی سەر بەخۆ هەیە، بەڵام دەڵێین دەبێ\" داڕشتنی سیاسەتی نەوتی کوردستان روون و هێڵە گشتییەکانی دیار بێ و بە پلانێکی ستراتیژی تایبەتدا تێپەڕ بکرێ\".
بەوتەی د. مەحموود عوسمان، سیاسەتی نەوت ئەگەر لەلایەک هەڕەشە و مەترسییەکانی بۆ سەر هەرێمی کوردستان زیاد کردووە، لەهەمان کاتیشدا دەوڵەتی عێراق و چەند دەوڵەتێکی دیکە ترسیی ئەوەیان هەیە کە سیاسەتی سەربەخۆی نەوت، ببێتە هۆی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستان.
حکوومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاندووە، داهاتی ئەو نەوتەی کە رەوانەی تورکیا و لەوێیەوە رەوانەی وڵاتانی ئورووپا دەکرێت، لە بانکی \" هالک بانک\"ی تورکیادا رادەگیرێت.
ئەگەر سیاسەت و هەناردە کردنی نەوتی هەرێم سەر بگرێ‌ئەوە دەبێ٥% داهاتی نەوت، ساڵانە بدرێت بە وڵاتی \"کویت\".
لە ئەنجامی هێرشی حکوومەتی پێشووی عێراق (سەدام حوسێن) بۆ سەر \"کویت\"، رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بڕیارێکدا لە داهاتی ساڵانەی نەوتی عێراق ٥%ی بە مەبەستی قەرەبوو کردنەوە بە وڵاتی \"کویت\" دەدا.
عێراق بە چوارەمین وڵاتی هەناردەی نەوت لە جیهاندا دێتە ئەژمار و ٩٥%ی داهاتەکەی لە رێگای نەوتەوەیە و هەرێمی کوردستانیش لەو نەوتە بێبەریی نەبووە و خاوەنی سەرچاوەی نەوتی زۆرە و لە رێگەی کۆمپانیا جیهانییەکانەوە دەری دەهێنیت.
بە وتەی سەفین دزەیی وتەبێژی حکوومەتی هەرێم، بڕیارە هەتا مانگی دسامبری ٢٠١٤، هەرێمی کوردستان ١٠ میلیۆن بۆشکه نەوت رەوانەی بەندەری \"جەیحان\"تورکیا بکات.
