دوكتور محەممەد مەحوی: ئەگەر زمان بۆ نەتەوەكانی تر تەنیا ناسنامەی نەتەوەیی بێت، ئەوا بۆ كورد ناسنامەی رامیاریشە
زمانی كوردی بە درێژایی مێژوو سیمبۆلی خۆڕاگریی و چۆكدانەدان و خۆ بەدەستەوە نەدانی كورد بووە، بۆیە بۆتە جێی شانازیی كەسان و گەلانێكی زۆر لە دنیادا وەك نموونەی خۆڕاگری ناوی لێ دەبریت.
بە بۆنەی 2ی رەشەممە (21ی فێوریە) رۆژی جیهانیی زمانی زگماگی، ئاژانسی هەواڵدەریی كوردپا، زنجیرە وتووێژێكی لەگەڵ كۆمەڵێك مامۆستای زمان و شارەزای ئەو بوارە پێكهێناوە كەلە ئاڵقەی سێیەمدا چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دوكتور محەممەد مەحوی، مامۆستای زانستگای سلێمانی كرد.
كوردپا: پێوەندیی نێوان شوناسی سیاسی، فەرهەنگی و مێژوویی كورد لەگەڵ زمان چ رادەیەكە و ئەم پرسە بەتایبەت بۆ كورد هەتا چەندە گرێدراوە؟
دوكتور محەممەد مەحوی: ئەو زمانەی مرۆڤی كردووە بە مرۆڤ، لەگەڵا هاوبەشیەكانیشیدا، بە جیاوازیی مرۆڤەكانیشی لە یەك جیا كردۆتەوە. بەم جۆرە هەم نەتەوەكان و هەم زمانەكانیش لە یەك دەچن و لەیەكیش ناچن، كەواتە لەتەك گەلێك چشتی تری بایەلۆژیی و نابایەلۆژیدا، لە رێی زمانیشەوە نەتەوەكان دەناسرێنەوە. بۆیە دەگوترێت زمانی كوردی یان زمانی ئینگلیزی.
ئەگەر زمان بۆ نەتەوەكانی تر تەنیا ناسنامەی نەتەوەیی بێت، ئەوا بۆ كورد ناسنامەی رامیاریشە، ئەوەتا لەناو ئاگری قڕتێخستن و لەناو بردنیدا، پاراستن و مانەوەی زمانی كوردی بە درێژایی مێژوو سیمبوڵی خۆڕاگریی و چۆكدانەدان و خۆبەدەستەوە نەدانی كورد بووە، بۆیە بۆتە جێی شانازیی كەسان و گەلانێكی زۆر لە دنیادا وەك نموونەی نموونەیی بۆ ئەو مەبەستانە ئاماژەی پێدەدرێت.
لە چوارچێوەی بەرگری كردن لەخۆ و خەبات بۆ سەربەخۆیی خاك و ئازادیی خەڵكی كوردستاندا، لە چوارچێوەی هێشتنەوەی خەڵكەكەی لە هەبووندا و لەگەڵا ئەوەشدا ئەوەی زمانەكەی بۆتە ناسنامەی رامیاری. هەر لەبەر ئەم هۆیە سەرەكیەیە، كەلە سەروو و رۆژهەڵاتی كوردستاندا نووسین بە زمانی كوردی رێگەی پێنادرێت.
كوردپا: سیستمی پەوەردە و بارهێنان بە شێوەی دوو زمانی لەنێو ئەو نەتەوانەی كە ئیزنی خوێندن، نووسین و پەروەردە بە زمانی زگماكیان نیە، چۆن دەبینی چە گرفت و ئاستەنگێكی فكری و ناسنامەیی بۆ تاك دێنێتە ئاراوە و ئەم پرسە لەناو نەتەوەكان لە ئێران و توركیە چۆن شرۆڤە دەكەی؟
دوكتور محەممەد مەحوی: ئاشكرایە، كە لەو رێگەیشەوە زمان بۆ كورد بۆتە ناسنامەی رامیاریی، كە زمان ناسنامەی فەرهەنگیە، دنیای دەرەوەی زمان دروستە (structure)ی هەیە و بە زمان وێنەی دەگیردرێت. بیرەكان لە مێشكدا هەڵگیراون و لە رێی دەربڕیینەوە بە زمان بەرجەستە دەكرێن. لەناو ئەو وشە و دەربڕدراوانەیشدا بیر و بۆچوون، دنیابینیی و ژییربێژیی باو و باپییرانمان هەن و پارێزراون. رێگە گرتن لەوەی بە زمانی زگماكی و دایكمان بدوێین، رێگەگرتنە لە بینیینی دنیا بەو چاوەی زمانە. ئەو نەتەوەیەی رێگەی پێنادرێت، بە زمانی خۆیان بدوێن، وەك ئەوە وەهایە، كە چاویان هەڵكۆڵرابێت.
گشت ئەو راستیانە پێمان دەڵێن، چۆن و بۆچی پاراستنی زمان و گەشە كردنی بۆتە پرسی سەرەكیی مانەوەی خۆیشمان بەگشتی.
پەیوەست بە زمانی كوردییەوە، بەتایبەتیی پەروەردەی خوارووی كوردستان لە دوو رووەوە چەوت و پڕ كەموكورتیە: بەرنامە و بابەتەكانی خوێندنی زمان و وێژەوانی گشت قۆناغەكان لەسەر بنەمای رێزمانێكی كۆن، كۆنەپارێز و نازانستی و ناتەواو داڕێژراون. بەكارهێنانی دوو زار لە پەروەردە و راگەیاندنەكاندا بۆ ماوەیەكی درێژخایەن و دیاری نەكراو بەرەو جووت ـ زمانیمان دەبات، ئەگەر هۆشیارانەش مامەلەَی لەگەڵدا دەكرێت: لێرەدا مەبەست لە هۆشیاریی، هۆشیاریی زانستی و هۆشیاریی مرۆڤدۆستانەیە.
كوردپا: منداڵ هەر لە سەرەتای هەڵكشان و بەپێی قۆناغەكانی خوێندن و پەروەردە زمانی دایك لەگەڵی دایە، ئەگەر بێت و پێش بەم فێر بوونە بگیرێ چە گرفت و ئاستەنگێكی بۆ ساز دەبێت؟
دوكتور محەممەد مەحوی: رێگەگرتن لە خوێندن بە زمانی دایك لە چوارچێوەی پەروەردەیەكی نامرۆڤدۆستانە یان دوژمن بە مرۆڤدا دەكرێت و بەڕێوە دەبرێت. پەروەردە بۆ مرۆڤە و لەو چوارچێوەیەدا پەروەردەی دروست و تەندروست بوونی نیە.
لەم بار و حاڵەتە دایە، كە نامۆ بوونی خود لەلای منداڵا لە دایەنگا و پۆلەكانی قۆناغی بنەڕەتییەوە دەست پێدەكات، بە زمانێك زمانی پژاوە، كە زمانی زگماگیی دایك و دەورووبەریەتی و بە زمانی خۆی دەزانێت، بەڵام بە زمانێك و گەنجی وشەیەك پەروەردە دەكرێت، فێردەكرێت و و فێر دەبێت، كە نامۆیە بۆی. بە زمانێك وێنەی دنیاكەی دەوروبەری بۆ دەگیردرێت، كە پێی ئاشنا نییە.
هۆ و ئامێرێكی گەیاندن و لە یەك گەیشتنی تەڵخ لەگەڵا وێنەی دنیایەكی لێڵا هەمبەر بوانەیش زمان و دنیاكەی خودی خۆی مرۆڤێكی جووت ـ كەسێتیی بەرهەمەكەی دەبێت. لەو تاكە جووت ـ كەسێتیانە كۆمەڵە جووت ـ كەسێتیەكان دێننە ئاراوە، كە دەشێت عێراق ـ خواز، ئێران ـ ویست یان توركچیی بن. بەردەوام بوونی نادیاری ئەم حاڵەتە توانەوەیە لەناو ئەو نەتەوانەدا.
كوردپا: ئاخۆ زمانی كوردی سەرەڕای نەبوونی زمانی پێوەر و هاوبەش و ئەو هەموو زاراوە و دیالێكتە بەرفراوان و لێكتر دابڕاوەی كە هەیتی، بە چ لەونێ‌دەتوانی لە قەیرانەكان دەرباز بێت و لەناو ئاڵۆزیی رەوتی بەجیهانی بوون و دونیای تێكنۆلۆژیدا خۆی سەقامگیر بكات؟
دوكتور محەممەد مەحوی: زمانەكان لە زار و زارۆچكەی جۆر پێكهاتوون و پێكەوە بە زمانی نەتەوەیی دەناسرێن. لەتەك ئەوەشدا زمانی باڵا یان ستانداردیش بۆخۆی بە زمانی نەتەوەییدا دەنرێت. لە نەبوونیدا، وەك زمانی پێوەر، رێگە بۆ پەرتەوازە بوون، لە یەكدابڕان و لەناو چوونی زمانەكە بەگشتی خۆش دەبێت. لێرەوە ئاشكرا دەبێت، كە نەتەوەكە زمانێكی باڵای هاوبەشیان بۆ گەیاندن و لەیەك گەیشتن نابێت و بەم جۆرەش لەیەكتریی ـ دابڕان دێتە ئاراوە و پەیوەندییە فرەچەشن و نەتەوەییەكان بەرەو لاواز بوون و نەمان دەچن.
