چالاكانی فەرهەنگی لە كوردستان بە شێوەی خۆڕسك دەستیان كردوە بە فێركاریی زمانی كوردی
20:05 - 1 بەفرانبار 2711
دۆخی فێركاریی زمانی كوردی لە ناوچە كوردنشینەكانی ئێران و تاوتوێی كێشە و ئاستەنگەكانی بەردەم ئەم پرسە، لە وتووێژێك لەگەڵ سلێمان عەبدی.
سازدانی: حەسەن ساڵح زادە
حەسەن ساڵح زادە: مامۆستا سلێمان سەرەتا زۆر سپاستان دەكەین كە بۆ ئەم وتووێژە دەستتان بە روومانەوە نەنا. تكایە وەك دەسپێكی باسەكەمان بفەرموون ئەمڕۆ بارودۆخی پرسی فێر كردنی زمانی كوردی لە كوردستانی ئێران چۆن دێتە بەرچاو؟
سلێمان عەبدی: ئەم دۆخە لە دوو روانگەوە دەكرێ بۆی بڕوانین:
1- روانگەی دەسەڵاتی سیاسی
2- روانگەی رای گشتیی نەتەوەی كورد لێرە
لە روانگەی دەسەڵاتەوە بەپێی بڕگەی 15 یاسای بنەڕەتی، خوێندن بە زمانی دایكی لە پەنای خوێندن بە زمانی فەرمی واتە فارسی ئازادە ئەمە وەك دەقێك كە بەڵگەیە بۆ رەوا بوونی ئازادی خوێندن بە زمانی دایكی هەم لەلایەن دەسەڵاتەوە بۆ فیز پێ كردن لە رای گشتیی جیهاندا بەكار دەبرێت و هەم لەلایەن نەتەوەكانی ناو سنووری ئێرانەوە وەك بەڵگە بۆ روابوونی داخوازی خویندن بە زمانی دایكی بەكار دەهێنرێت، بەڵام بە كردەوە دەسەڵاتی سیاسی بە هۆی روانگەیەكی تایبەت!! و بە بیانووی جۆراوجۆر خۆی لەبەر كردەوە دەرهێنانی ناوەرۆكی بڕگەی 15 یاسای بنەڕەتی بواردووە. بە واتایەكی دی ئەو روانگەیە بابەتێكی زانستیی زمانەوانی كردۆتە كێشەیەكی سیاسیی ئاڵۆز،كێشەیەك كە دنیای سەردەم ڕێكاری زانستی و زۆر هێمنانەی هەیە بۆ چارەسەری، بەڵام مەخابن ئەم هەویرە ئاوی زۆر دەبا!!!
رای گشتیی نەتەوەی كورد لە ئێران بە نیسبەت ئەم بابەتە واتە پرسی خوێندن بە زمانی كوردی وەك حەز و بە مافی خۆ زانین لە ئاستی تامەزرۆییەكی لەرادەبەدەر دایە كە بە درێژایی تەمەنی شۆڕشی گەلانی ئێران لەم ساڵانەدا سەلماندوویانە، بەڵام وەك كردەوە بە هۆی تێكەڵ بوونی نەخوازراوی ئەم پرسە بە كێشە سیاسییەكان بە هەستیارییەوە هەڵسوكەوتیان لە گەڵدا كردووە و بەهۆی چەشنێ دڵەڕاوكێ لە ئاكامی نزیك بوونەوە لەم بابەتە ئاڵۆز كراو و بە سیاسی كراوە زۆرتر خۆڕسك دەستیان داوەتە بابەتی فێر بوون و فێركردنی زمانی كوردی.
حەسەن ساڵح زادە: هەر وەك دەزانن لە یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران دا ئەسڵی ١٥ بە فەرمی دەڵێ هەموو گەلانی دانیشتووی وڵاتی ئێران بۆ خوێندن بە زمانی خۆیان \"ئازادن\". بە رای ئێوە مەبەست لە وشەی \"ئازادن\" چیەو؟ ئەم وشەیە تا چەندە رێخۆشكەر بووە بۆ ئەوەی نیهادە مەدەنی و حكومییەكان پەرەو نەشە بە زمانی كوردی بدەن؟
سلێمان عەبدی: لە وڵامی پرسیاری سەروودا دۆخی بڕگەی 15ی یاسای بنەڕەتیم باس كرد كە دۆخێكە حاشای لێ ناكەن و بە كردەوەیش خۆی لە قەرە نادەن، بەڵام لە سەردەمی ریفۆرمی ئاغای خاتەمی ناوەندێكی فێركاری وەك سۆما توانی وەك ڕێكخراوێكی مەدەنی ئیزنی فێر كردنی زمانی كوردی لە شارە كوردنشینەكان وەربگرێت كە چالاكیەكانی تا هەنووكە بەردەوامە و جێگای دەست خۆشییە لە سەرجەم بەڕێوەبەران و مامۆستا ماندوو نەناسەكانی ئەو ناوەندە. بەڵام بە باوەڕی من چالاكیی فێركاری زمانی كوردی ئەم ناوەندانە و تەنانەت وانە وتنەوەی چەند مامۆستای وەك من بە شێوازی پچڕپچڕ ناتوانێ وڵامدەرەوەی پرسی خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی بێت، بەڵكوو ئەم پرسە پێویستی بە ئاوڕدانەوی هێزێكی گەورەی ئابووری، زانستی، سیاسی واتە دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتە بە گشتی و دەزگای پەروەردەی وڵاتە بە تایبەتی كە مەخابن بەهۆی ئاوڕ نەدانەوەی ئەوان لەم پرسە ئێمە وەك گەلی كورد لە كوردستانی ئێران خۆمان خۆڕسك هەڵمان كوتاوەتە سەر ئەم بابەتە و لەوانەیشە بەهۆی ناشارەزاییمان باش نەمانتوانی بێت خزمەتی چارەسەریی كێشەكە بكەین. بەڵام هەروەك پێشتر وتم ئەو دۆخە نەخوازراوە نابێ ببێتە هۆی دەست بەردانەوی ئێمە لە بەرپرسیارەتیمان لە ئاست فێركردنی خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی بە بیانووی ئەوەی ئەو دەسەڵاتەی دەبێ بیكا، نایكا كەوابوو بۆ من ببمە كەواسوورەی بەر لەشكر!!!
حەسەن ساڵح زادە: وەزارەتی پەروەردە و فێركردن كە وەك پڕ حەشیمەت ترین نەهاد و وەزارەتخانە دێتە ئەژمار و بەرپرسیارەتیەكی قورسی لەباری راهێنانی قوتابیان لە ئەستۆیە، بە كردەوە چ هەنگاوێكی بۆ پەرەپێدانی زمانی كوردی هەڵگرتووە؟
سلێمان عەبدی: مەخابن بە فەرمی هێچ هەنگاوێكی نەناوە. لە كاتێكدا دەیتوانی بە نزیك بوونەوەیەكی زانستی لە پرسی خوێندن و نووسین بە زمانی دایكی و پەرەدان بە زمان و كەلەپووری نەتەوەیی كورد و تورك و بەلووچ و...پاڵپشتێكی بەهێز بۆ زمانی فەرمیی و ڵات و یەكگرتوویی نەتەوەیی لە ئێراندا ساز بكات.
حەسەن ساڵح زادە: چەند ساڵێك لە مەوبەر شەپۆلێكی خولی فێركاریی زمانی كوردی وەك كلاسی \"فوق برنامە\" لە قوتابخانەی شارە كوردنشینەكان و كانوونە تەربیەتیەكانی سەر بە وەزارەتی پەروەردە هاتە ئاراوە. جەنابت تا چ رادەیەك ئاگاداری ئەم پرۆسەیە بوویت و پێشوازیی مامۆستایان و قوتابیان لەم خولانە چۆن بوو؟ هەروەها بفەرموو ئەم ترووسكاییە چۆن داگیرسا و چۆن كووژایەوە؟
سلێمان عەبدی: بەڕای من ئەو شەپۆلە دەگەڕتەوە بۆ جەمسەرێك لە رەخسانی چەشنێك كەش و هەوای ئاوەڵاتر بۆ جموجۆڵی مەدەنی لەو ساڵانەدا كە جەماوەری ئەم وڵاتە بەگشتی وكورد بە تایبەتی بە تامەزرۆییەكی زۆرەوە قۆستیانەوە بۆ شكاندنی تینوێتی لەڕادەبەدەری دەیان ساڵەیان، بەڵام مەخابن دیتمان كۆمەڵگای كورد سەلماندی تا چ رادە بەهۆی ئەزموونەكانی پێشووی توانای خۆ رێكخستن لە قەوارەی رێكخراوە مەدەنییەكانی هەیە، سەلماندی داخوازی ئەو بۆ پێناسە كردنی زمانەكەی لەلایەن دەوروبەرانیەوە تا چ رادە خۆی لە خواستێكی سەردەمیانە و دێمۆكراتیك دەردەخا نەك خواستێكی رەگەزپەرەستانەی دەمارگرژ.
من خۆم وەك كەسێك كە بە هەموو توانامەوە تێكەڵ بەو جموجۆڵە مەدەنیە فێركارییە بووم شانازی پێوە دەكەم و سەرەڕای باوەڕ بە كەموكووڕییەكانی دەكرێ بڵێم وەك سەرەتا سوكناییەكی باش بوو بۆ ساڕێژی زامی پرسی زمانی دایكی بە جەستەی كۆمەڵگای ئێرانەوە. دڵنیام ئەگەر دەزگای پەروەردە بە مێتۆدێكی سەردەمیانە و زانستی پێشوازی لە جموجۆڵانە بكردایە هێز و هەلێكی لەبار رەخسابوو بۆ بە كردەوە دەرهێنانی بڕگەی 15 یاسای بنەڕەتی، دیسان مەخابن لەباریان برد!
حەسەن ساڵح زادە: هەر وەك باستان كرد ناوەندی \"سۆما\" بۆ فێركردنی زمانی كوردی، خزمەتێكی بەرچاوی بە راهێنانی منداڵان و گەنجان بۆ فێر بوونی زمانی كوردی كرد، بەڵام ئێمە بینیمان كە رێژەی بەشداری و پێشوازی لە پۆلەكانی سۆما بەپێی شار و ناوچە جیاجیاكان زۆر جیاوازە، ئێوە ئەم جیاوازییانە لە چیدا دەبینن؟
سلێمان عەبدی: بەشێكی هەرە زۆری جیاوازییەكان دەگەڕێتەوە بۆ ئاستی گەشەی هزری نەتەوەیی لە ناوچە جۆراوجۆرەكان كە دەتوانین بڵێین بە هەندێ هۆكار لە هەموو شوێنەكان وەك یەك پەرەی نەسەندووە، بە باوەڕی من نەوەی نوێ ئامرازی پەروەردەی نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی وەك پێویست لە بەردەستدا نەبووە.لایەنەكانی پێوەندیدار بەم بابەتە چ وەك بنەماڵە و چ وەك منی مامۆستا چ وەك دەزگای راگەیاندنی نەتەوەیی چ ناوەندێكی وەك سۆما نەمانتوانیوە وەك هێزی بەرهەمهێنەری هزری نەتەوەیی دەركەوین، نە ئەوەی كە نەمان ویستبێت، نا بەڵكوو بەهۆی گەورەیی پرسەكە و كەم هێزیی ئێمە لە هەموو لایەنەكانی ئابووری و زانستی و پەروەردەییەوە، بەتایبەت شارەزایی و پسپۆڕی بەگشتی دەكرێ بڵێم پرسێكی گرینگی وەك پەروەردە و بارهێنان شتێك نیە بە چەند ناوەندی مەدەنی و چەند مامۆستای قوتابخانە چارەسەر بكرێت، بەڵكوو هێزێكی باڵادەستی وەك دەسەڵات ولەژێر چەتری ئەودا دەزگای پەروەردە و كۆمەڵێ مرۆڤی پسپۆڕ و شارەزای دوەوێ.
حەسەن ساڵح زادە: ئەم رۆژانە فێرگە و شوێنگەلیكی بەرچاو لەژێڕ ناوی جۆربەجۆر و بە چاودێریی ناوەندگەلێكی وەك: ئیدارەی پەروەردە، ئیرشادی ئیسلامی، فەرمانداری، دارەلقورئان و هتد، سەرقاڵی فێر كردنی زمانە خارجییەكانن و توانیویانە بەشێكی بەرچاو لە منداڵان و لاوان لەناو خۆیاندا جێگە بكەنەوە. ئێمە زۆر جار دەبینین هەر ئەم فێرگەگەلە خولی زمانی كوردیش دەكەنەوە و لەسەر مێتۆدی تایبەتیی خۆیان ئیدارەی دەكەن. ئێستا پرسیار ئەوەیە كەلە مەیدانی كردەوەدا و لە هەمبەر گەشە و راهێنانی زمانی كوردی بۆ منداڵانی ئێمە، ئایا هەموو ئیدارە و نەهادەكان بەرپرسیارن و دەبێ هەر یەكەو بەپێی توانا یارمەتی بدا؟ یان ئەوەتا زمانێكی بێ خاوەنە و نابێ بەرادەی پێویست خۆی بدۆزێتەوە؟
سلێمان عەبدی: پرسی فێر كردنی زمان لە كۆمەڵگا چەند زمانییەكان بەتایبەت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر ئاڵۆزە. بەشێكی ئەم ئاڵۆزیەش دەگەڕێتەوە بۆ روانگەییەكی سیاسیی زاڵ لەم ناوچەدا كە خۆی بە فەرمی ناسینی زمانەكانی جیا لە زمانی نەتەوەی باڵادەست دەشارێتەوە بابەتێكی زانستی وەك زمانەوانیی تێكەڵ بە هەندێ بیرۆكەی رەگەزپەرەستانەی دەمارگرژ كراوە بۆیە نابێ زۆر چاوەڕوانی شتی باش لەم دۆخە بكەی تا ئەوكاتەی بەم ئاقارەدا دەڕوات. بەسەرهاتێكتان بۆ دەگێڕمەوە كە سەرەڕای خستنە سەری بزە لەسەر لێوان، تاڵییەكی حاشانە كراوی لە گەڵ دایە. دەڵێن لە شارێكی كوردنشین مامۆستایەكی تورك وانەی عەرەبی دەوتەوە. ئاستی قبووڵی مناڵەكان زۆر لە خوارەوە بوو بانگهێشتیان كرد بۆ ئێدارە و لۆمەیان كرد كە بۆ وایە؟ وتی: برالە ئێوە منی توركتان هێناوە بە زمانی فارسی وانەی عەرەبی بە مناڵی كورد بڵێمەوە ئیتر چاوەڕوانی چیتان هەیە؟!
باش بزانن زمانی كوردی لە روانگەی زمانەوانیی سەردەمەوە بە هەموو مێتۆدەكانیەوە توانیویەتی خۆی بسەلمێنێت كەوابوو بێ خاوەن نیە و بێ خاوەن نابێت.
حەسەن ساڵح زادە: مامۆستا سلێمان لێرەدا پێم باشە هێندێك سەبارەت بە كار و چالاكییە تایبەتیەكانتان بۆمان بدوێی، جەنابت بە هاوكاریی مامۆستا خالید عەبدوڵڵاهی چەند مانگێك لەمەوبەر كتێبێكتان لەژێر ناوی \"با خۆمان رێنووسی زمانی كوردی فێر بین\" چاپ و بڵاو كردەوە و پێشكەش بە هەموو قوتابیانی كوردستانتان كرد. رێژەی پێشوازیی ئۆگرانی ئەدەبی كوردی لە بەرهەمەكەتان لە چ ئاستێك دایە؟
سلێمان عەبدی: هێشتا زووە بۆ بڕیار دان لەسەر ئاستی پێشوازیی جەماوەر لەو كتێبە، بەڵام من و مامۆستا خالید هەستمان كرد باش وایە بۆ فێر كردنی رێنووسی كوردی دەبێ بە زمانی كوردیش قوتابی فێر بكرێت، هەر بۆیە سەرەڕای تێبینیی دۆستان كە بە باشیان دەزانی شیكارییەكان بە فارسی بێت ئێمە سوور بووین لەسەر ئەوەی كە هەموو ناوەرۆكی كتێبەكە بە كوردی بێت.
حەسەن ساڵح زادە: مامۆستا سلێمان ئێوە زووتریش بەرهەمێكی رێنووسی كوردیتان بە دوو قۆڵی بڵاو كردبۆوە كەلە خولەكانی فێر كردندا سوودی لێ وەردەگیرا، ئایا بەرهەمی ئەمجارەتان هیچ پێوەندییەكی بەوەوە هەیە، یان تەواو جیاوازە؟
سلێمان عەبدی: ئەم كتێبە پێگەیشتووی هەر ئەو بەرهەمەیە كە بە درێژایی ساڵانی مامۆستا بوونمان لە قوتابخانە كەڵكی لێ وەرگیراوە و بەردەوام پێداچوونەوەی بەسەردا كراوە هەتا گەیشتۆتەبەم ئاستە، دڵنیام بە هەوڵی هۆگران و تامەزرۆیان بە بابەتی هەستیاری فێر كاریی زمانی كوردی ئەم كتێبە دەوڵەمەندتر دەبێ و لەم ئاستەی ئێستایشدا نامێنێ.
حەسەن ساڵح زادە: بۆ خۆتان جگەلە پیشەی پیرۆزی مامۆستایەتی و چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێب و كۆمەڵێك وتار سەبارەت بە گرینگیی زمانی زگماكی و كەلەپووری كوردی، لە چ بوارێكی دیكەدا چالاكن و لە داهاتوو دا چ پرۆژەگەلێكتان بە دەستەوەیە؟
سلێمان عەبدی: بەردەوام بوون لەسەر بابەتی فێر كاریی رێنووسی زمانی كوردی لە هەر شوێنێك كە دەست بدات وەك یەكەم ئەركی خۆمی دەزانم ئەویش لە ئاستی توانای زانستی خۆم لەو بوارەدا كە بەداخەوە بەرتەسكە، بەڵام وەك پڕۆژە بۆ داهاتوو وەك كابرامان لێهاتووە كە بەسەر وشترەكەوە قاوتی دەخوارد. بۆ هەڵاتن لە هەلومەرجی چەقبەستووی كۆمەڵگا خۆم بە وەرزێڕیشەوە سەقاڵ كردووە، تێكەڵ بوون لە گەڵ سروشت دەمحەسێنێتەوە.
حەسەن ساڵح زادە: بەڕای ئێوە حەز و خولیای قوتابیانی ئێمە لەمەڕ بەدواداچوونی زمانی دایكیی خۆیان لە چ ئاستێك دایە؟
سلێمان عەبدی: وەك حەز هەیە. بەڵام نەمانتوانیوە وەك باوەڕ و پێویستی لە مێشكیاندا بیچەسبێنین. هۆكاری ئەمەیش زۆرە كە مەجالی باس كردنی لێرە....
حەسەن ساڵح زادە: بە سەرنجدان بەو راستیەی كە زمانی ئێمە لە قوتابخانەكاندا ئاستەنگ كراوە، جەنابت وەك مامۆستایەك تا چەندە دەرەتانتان هەبووە ئاوڕ لەم ویستە پڕ بەهایە بدەنەوە؟ هەروەها لەم قۆناخە هەستیارەدا چاوەڕوانیی قوتابیەك لە مامۆستاكەی چیە كە زمانی دایكی لێ قەدەغە كراوە؟
سلێمان عەبدی: دەرەتانی ئێمە بێجگەلە ساڵێك لە بانە، كە دەزگای پەروەردەی ئەو شارە لەو ساڵەدا لە ئاستێكی بەریندا یارمەتیی ئێمەی دا لە ساڵانی دیكەدا زۆرتر لە پەنا و پەسیودا بووە هەتا بە شێوەیەكی راشكاو، هەر بۆیە ئەوەش زۆر جێگای دڵخۆشی نیە و لە ئاستی داخوازیی قوتابیەكانیشدا نەبووە. وەك گلەییەكیش لە هاوپیشەییەكانی خۆمان بەداخەوە تاقمی ئەو مامۆستایانەی كە خۆیان كوردی بزانن بخوێنن و بنووسن و تێ بكۆشن بە قوتابیەكانی فێر بكەن زۆر كەمە و ئەوەش جێگای پرسیارە؟ مامۆستای كورد بۆ؟!
حەسەن ساڵح زادە: وەك دوایین پرسیار، بەڕای جەنابت ئەگەر حكوومەت لە رێگای نەهادە مەدەنی و دەوڵەتییەكانەوە پرسی زمانی كوردی لە ناوچە كوردنشینەكان وەئەستۆ بگرێ و پەرە بە وێژە و كولتووری گەلێك بدا كە بە قەولی خۆیان رەسەنترین نەتەوەی ئێرانین، چ كاردانەوەیەكی بە گشتی بۆ كۆمەڵگای ئێران بە دواوەیە؟
سلێمان عەبدی: بێگومان رەنگدانەوەی ئەوندە باشی دەبێ كە بەرپرسان بەو قەناعەتە دەگەن كە سەد بریا زووتر ئەو كارەیان بكردایە. بەپیر چارەسەر كردنی ئەو پرسەوە چوون یانی:
1- چارەسەر كردنی پرسی هێمنایەتیی وڵات و سەقامگیری ئاشتەوایی نیشتمانی لە وڵاتێكی فرە نەتەوەدا.
2- چارەسەر كردنی پرسێكی ئاڵۆز لە ناوچەیەكی گرینگی وەك ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
3- برەودان بە دەوڵەمەندیی زمانی فەرمی وڵات، واتە زمانی فارسی و هەر بەو پێیەیش بەرەو پێشچوونی كولتووری كۆمەڵایەتی، ئابووری و رامیاریی كۆمەڵگای ئێران لە ئاستی جیهانیدا.
4- گرینگتر لە هەموویان جووڵاندنی هزری ئاشتیخوازانەی نەتەوەی كورد لەپێناو خزمەت بە ژیانی هاوبەشی نەتەوەكانی ئێران لە سنوورێكی یەكگرتوو بە شێوەیەكی دێمۆكراتیك.
حەسەن ساڵح زادە: زۆر سپاس لە هاوكاری كردنتان. ئەگەر پەیامێكتان سەبارەت بە باسەكەمان یان قوتابیان و مامۆستایان هەیە لە خزمەتتان داین.
سلێمان عەبدی: سپاس بۆ ئێوەش كە ئەم دەرەتانەتان بۆ من رەخساند. تەنیا ئەوە بە قوتابیەكان و نەوەی نوێ دەڵێم كە مامۆستا قانع فەرموویەتی، ئەەش ئەمەیە كە دەفەرمێت:
رۆڵەكەم خوێندن بخوێنە، مەكتەبە دەرمانی كورد
تێگەیشتن مەرهەمە بۆ زامی بێ سامانی كورد
بیوگرافی:
- سلێمان عەبدی، لە دایك بووی ساڵی 1354هەتاوی شاری سەقز.
- بۆ ماوەی 12 ساڵە لە هونەرستانەكانی كار و دانش و فەنی حیرفەیی شارەكانی بانە و سەقز وانەی میكانیك دەڵێتەوە.
- وەك ئەركێكی نەتەوەیی و پیشەیی لە پەنای وتنەوەی وانە تایبەتییەكان، لە كاتە ئازادەكاندا وانەی رێنووسی كوردی بە قوتابیانی كورد دەڵێتەوە .
- بە یارمەتیی خالید عەبدوڵڵاهی كتێبیكیان بەناوی\" با خۆمان رێنووسی زمانی كوردی فێر بین\" چاپ و بڵاو كردۆتەوە و ئێستاش سەرقاڵی وتنەوەی رێنووسی كوردییە بە قوتابیان و ئۆگرانی زمانی كوردی.
سازدانی: حەسەن ساڵح زادە
حەسەن ساڵح زادە: مامۆستا سلێمان سەرەتا زۆر سپاستان دەكەین كە بۆ ئەم وتووێژە دەستتان بە روومانەوە نەنا. تكایە وەك دەسپێكی باسەكەمان بفەرموون ئەمڕۆ بارودۆخی پرسی فێر كردنی زمانی كوردی لە كوردستانی ئێران چۆن دێتە بەرچاو؟
سلێمان عەبدی: ئەم دۆخە لە دوو روانگەوە دەكرێ بۆی بڕوانین:
1- روانگەی دەسەڵاتی سیاسی
2- روانگەی رای گشتیی نەتەوەی كورد لێرە
لە روانگەی دەسەڵاتەوە بەپێی بڕگەی 15 یاسای بنەڕەتی، خوێندن بە زمانی دایكی لە پەنای خوێندن بە زمانی فەرمی واتە فارسی ئازادە ئەمە وەك دەقێك كە بەڵگەیە بۆ رەوا بوونی ئازادی خوێندن بە زمانی دایكی هەم لەلایەن دەسەڵاتەوە بۆ فیز پێ كردن لە رای گشتیی جیهاندا بەكار دەبرێت و هەم لەلایەن نەتەوەكانی ناو سنووری ئێرانەوە وەك بەڵگە بۆ روابوونی داخوازی خویندن بە زمانی دایكی بەكار دەهێنرێت، بەڵام بە كردەوە دەسەڵاتی سیاسی بە هۆی روانگەیەكی تایبەت!! و بە بیانووی جۆراوجۆر خۆی لەبەر كردەوە دەرهێنانی ناوەرۆكی بڕگەی 15 یاسای بنەڕەتی بواردووە. بە واتایەكی دی ئەو روانگەیە بابەتێكی زانستیی زمانەوانی كردۆتە كێشەیەكی سیاسیی ئاڵۆز،كێشەیەك كە دنیای سەردەم ڕێكاری زانستی و زۆر هێمنانەی هەیە بۆ چارەسەری، بەڵام مەخابن ئەم هەویرە ئاوی زۆر دەبا!!!
رای گشتیی نەتەوەی كورد لە ئێران بە نیسبەت ئەم بابەتە واتە پرسی خوێندن بە زمانی كوردی وەك حەز و بە مافی خۆ زانین لە ئاستی تامەزرۆییەكی لەرادەبەدەر دایە كە بە درێژایی تەمەنی شۆڕشی گەلانی ئێران لەم ساڵانەدا سەلماندوویانە، بەڵام وەك كردەوە بە هۆی تێكەڵ بوونی نەخوازراوی ئەم پرسە بە كێشە سیاسییەكان بە هەستیارییەوە هەڵسوكەوتیان لە گەڵدا كردووە و بەهۆی چەشنێ دڵەڕاوكێ لە ئاكامی نزیك بوونەوە لەم بابەتە ئاڵۆز كراو و بە سیاسی كراوە زۆرتر خۆڕسك دەستیان داوەتە بابەتی فێر بوون و فێركردنی زمانی كوردی.
حەسەن ساڵح زادە: هەر وەك دەزانن لە یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی ئێران دا ئەسڵی ١٥ بە فەرمی دەڵێ هەموو گەلانی دانیشتووی وڵاتی ئێران بۆ خوێندن بە زمانی خۆیان \"ئازادن\". بە رای ئێوە مەبەست لە وشەی \"ئازادن\" چیەو؟ ئەم وشەیە تا چەندە رێخۆشكەر بووە بۆ ئەوەی نیهادە مەدەنی و حكومییەكان پەرەو نەشە بە زمانی كوردی بدەن؟
سلێمان عەبدی: لە وڵامی پرسیاری سەروودا دۆخی بڕگەی 15ی یاسای بنەڕەتیم باس كرد كە دۆخێكە حاشای لێ ناكەن و بە كردەوەیش خۆی لە قەرە نادەن، بەڵام لە سەردەمی ریفۆرمی ئاغای خاتەمی ناوەندێكی فێركاری وەك سۆما توانی وەك ڕێكخراوێكی مەدەنی ئیزنی فێر كردنی زمانی كوردی لە شارە كوردنشینەكان وەربگرێت كە چالاكیەكانی تا هەنووكە بەردەوامە و جێگای دەست خۆشییە لە سەرجەم بەڕێوەبەران و مامۆستا ماندوو نەناسەكانی ئەو ناوەندە. بەڵام بە باوەڕی من چالاكیی فێركاری زمانی كوردی ئەم ناوەندانە و تەنانەت وانە وتنەوەی چەند مامۆستای وەك من بە شێوازی پچڕپچڕ ناتوانێ وڵامدەرەوەی پرسی خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی بێت، بەڵكوو ئەم پرسە پێویستی بە ئاوڕدانەوی هێزێكی گەورەی ئابووری، زانستی، سیاسی واتە دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتە بە گشتی و دەزگای پەروەردەی وڵاتە بە تایبەتی كە مەخابن بەهۆی ئاوڕ نەدانەوەی ئەوان لەم پرسە ئێمە وەك گەلی كورد لە كوردستانی ئێران خۆمان خۆڕسك هەڵمان كوتاوەتە سەر ئەم بابەتە و لەوانەیشە بەهۆی ناشارەزاییمان باش نەمانتوانی بێت خزمەتی چارەسەریی كێشەكە بكەین. بەڵام هەروەك پێشتر وتم ئەو دۆخە نەخوازراوە نابێ ببێتە هۆی دەست بەردانەوی ئێمە لە بەرپرسیارەتیمان لە ئاست فێركردنی خوێندن و نووسین بە زمانی كوردی بە بیانووی ئەوەی ئەو دەسەڵاتەی دەبێ بیكا، نایكا كەوابوو بۆ من ببمە كەواسوورەی بەر لەشكر!!!
حەسەن ساڵح زادە: وەزارەتی پەروەردە و فێركردن كە وەك پڕ حەشیمەت ترین نەهاد و وەزارەتخانە دێتە ئەژمار و بەرپرسیارەتیەكی قورسی لەباری راهێنانی قوتابیان لە ئەستۆیە، بە كردەوە چ هەنگاوێكی بۆ پەرەپێدانی زمانی كوردی هەڵگرتووە؟
سلێمان عەبدی: مەخابن بە فەرمی هێچ هەنگاوێكی نەناوە. لە كاتێكدا دەیتوانی بە نزیك بوونەوەیەكی زانستی لە پرسی خوێندن و نووسین بە زمانی دایكی و پەرەدان بە زمان و كەلەپووری نەتەوەیی كورد و تورك و بەلووچ و...پاڵپشتێكی بەهێز بۆ زمانی فەرمیی و ڵات و یەكگرتوویی نەتەوەیی لە ئێراندا ساز بكات.
حەسەن ساڵح زادە: چەند ساڵێك لە مەوبەر شەپۆلێكی خولی فێركاریی زمانی كوردی وەك كلاسی \"فوق برنامە\" لە قوتابخانەی شارە كوردنشینەكان و كانوونە تەربیەتیەكانی سەر بە وەزارەتی پەروەردە هاتە ئاراوە. جەنابت تا چ رادەیەك ئاگاداری ئەم پرۆسەیە بوویت و پێشوازیی مامۆستایان و قوتابیان لەم خولانە چۆن بوو؟ هەروەها بفەرموو ئەم ترووسكاییە چۆن داگیرسا و چۆن كووژایەوە؟
سلێمان عەبدی: بەڕای من ئەو شەپۆلە دەگەڕتەوە بۆ جەمسەرێك لە رەخسانی چەشنێك كەش و هەوای ئاوەڵاتر بۆ جموجۆڵی مەدەنی لەو ساڵانەدا كە جەماوەری ئەم وڵاتە بەگشتی وكورد بە تایبەتی بە تامەزرۆییەكی زۆرەوە قۆستیانەوە بۆ شكاندنی تینوێتی لەڕادەبەدەری دەیان ساڵەیان، بەڵام مەخابن دیتمان كۆمەڵگای كورد سەلماندی تا چ رادە بەهۆی ئەزموونەكانی پێشووی توانای خۆ رێكخستن لە قەوارەی رێكخراوە مەدەنییەكانی هەیە، سەلماندی داخوازی ئەو بۆ پێناسە كردنی زمانەكەی لەلایەن دەوروبەرانیەوە تا چ رادە خۆی لە خواستێكی سەردەمیانە و دێمۆكراتیك دەردەخا نەك خواستێكی رەگەزپەرەستانەی دەمارگرژ.
من خۆم وەك كەسێك كە بە هەموو توانامەوە تێكەڵ بەو جموجۆڵە مەدەنیە فێركارییە بووم شانازی پێوە دەكەم و سەرەڕای باوەڕ بە كەموكووڕییەكانی دەكرێ بڵێم وەك سەرەتا سوكناییەكی باش بوو بۆ ساڕێژی زامی پرسی زمانی دایكی بە جەستەی كۆمەڵگای ئێرانەوە. دڵنیام ئەگەر دەزگای پەروەردە بە مێتۆدێكی سەردەمیانە و زانستی پێشوازی لە جموجۆڵانە بكردایە هێز و هەلێكی لەبار رەخسابوو بۆ بە كردەوە دەرهێنانی بڕگەی 15 یاسای بنەڕەتی، دیسان مەخابن لەباریان برد!
حەسەن ساڵح زادە: هەر وەك باستان كرد ناوەندی \"سۆما\" بۆ فێركردنی زمانی كوردی، خزمەتێكی بەرچاوی بە راهێنانی منداڵان و گەنجان بۆ فێر بوونی زمانی كوردی كرد، بەڵام ئێمە بینیمان كە رێژەی بەشداری و پێشوازی لە پۆلەكانی سۆما بەپێی شار و ناوچە جیاجیاكان زۆر جیاوازە، ئێوە ئەم جیاوازییانە لە چیدا دەبینن؟
سلێمان عەبدی: بەشێكی هەرە زۆری جیاوازییەكان دەگەڕێتەوە بۆ ئاستی گەشەی هزری نەتەوەیی لە ناوچە جۆراوجۆرەكان كە دەتوانین بڵێین بە هەندێ هۆكار لە هەموو شوێنەكان وەك یەك پەرەی نەسەندووە، بە باوەڕی من نەوەی نوێ ئامرازی پەروەردەی نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی وەك پێویست لە بەردەستدا نەبووە.لایەنەكانی پێوەندیدار بەم بابەتە چ وەك بنەماڵە و چ وەك منی مامۆستا چ وەك دەزگای راگەیاندنی نەتەوەیی چ ناوەندێكی وەك سۆما نەمانتوانیوە وەك هێزی بەرهەمهێنەری هزری نەتەوەیی دەركەوین، نە ئەوەی كە نەمان ویستبێت، نا بەڵكوو بەهۆی گەورەیی پرسەكە و كەم هێزیی ئێمە لە هەموو لایەنەكانی ئابووری و زانستی و پەروەردەییەوە، بەتایبەت شارەزایی و پسپۆڕی بەگشتی دەكرێ بڵێم پرسێكی گرینگی وەك پەروەردە و بارهێنان شتێك نیە بە چەند ناوەندی مەدەنی و چەند مامۆستای قوتابخانە چارەسەر بكرێت، بەڵكوو هێزێكی باڵادەستی وەك دەسەڵات ولەژێر چەتری ئەودا دەزگای پەروەردە و كۆمەڵێ مرۆڤی پسپۆڕ و شارەزای دوەوێ.
حەسەن ساڵح زادە: ئەم رۆژانە فێرگە و شوێنگەلیكی بەرچاو لەژێڕ ناوی جۆربەجۆر و بە چاودێریی ناوەندگەلێكی وەك: ئیدارەی پەروەردە، ئیرشادی ئیسلامی، فەرمانداری، دارەلقورئان و هتد، سەرقاڵی فێر كردنی زمانە خارجییەكانن و توانیویانە بەشێكی بەرچاو لە منداڵان و لاوان لەناو خۆیاندا جێگە بكەنەوە. ئێمە زۆر جار دەبینین هەر ئەم فێرگەگەلە خولی زمانی كوردیش دەكەنەوە و لەسەر مێتۆدی تایبەتیی خۆیان ئیدارەی دەكەن. ئێستا پرسیار ئەوەیە كەلە مەیدانی كردەوەدا و لە هەمبەر گەشە و راهێنانی زمانی كوردی بۆ منداڵانی ئێمە، ئایا هەموو ئیدارە و نەهادەكان بەرپرسیارن و دەبێ هەر یەكەو بەپێی توانا یارمەتی بدا؟ یان ئەوەتا زمانێكی بێ خاوەنە و نابێ بەرادەی پێویست خۆی بدۆزێتەوە؟
سلێمان عەبدی: پرسی فێر كردنی زمان لە كۆمەڵگا چەند زمانییەكان بەتایبەت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر ئاڵۆزە. بەشێكی ئەم ئاڵۆزیەش دەگەڕێتەوە بۆ روانگەییەكی سیاسیی زاڵ لەم ناوچەدا كە خۆی بە فەرمی ناسینی زمانەكانی جیا لە زمانی نەتەوەی باڵادەست دەشارێتەوە بابەتێكی زانستی وەك زمانەوانیی تێكەڵ بە هەندێ بیرۆكەی رەگەزپەرەستانەی دەمارگرژ كراوە بۆیە نابێ زۆر چاوەڕوانی شتی باش لەم دۆخە بكەی تا ئەوكاتەی بەم ئاقارەدا دەڕوات. بەسەرهاتێكتان بۆ دەگێڕمەوە كە سەرەڕای خستنە سەری بزە لەسەر لێوان، تاڵییەكی حاشانە كراوی لە گەڵ دایە. دەڵێن لە شارێكی كوردنشین مامۆستایەكی تورك وانەی عەرەبی دەوتەوە. ئاستی قبووڵی مناڵەكان زۆر لە خوارەوە بوو بانگهێشتیان كرد بۆ ئێدارە و لۆمەیان كرد كە بۆ وایە؟ وتی: برالە ئێوە منی توركتان هێناوە بە زمانی فارسی وانەی عەرەبی بە مناڵی كورد بڵێمەوە ئیتر چاوەڕوانی چیتان هەیە؟!
باش بزانن زمانی كوردی لە روانگەی زمانەوانیی سەردەمەوە بە هەموو مێتۆدەكانیەوە توانیویەتی خۆی بسەلمێنێت كەوابوو بێ خاوەن نیە و بێ خاوەن نابێت.
حەسەن ساڵح زادە: مامۆستا سلێمان لێرەدا پێم باشە هێندێك سەبارەت بە كار و چالاكییە تایبەتیەكانتان بۆمان بدوێی، جەنابت بە هاوكاریی مامۆستا خالید عەبدوڵڵاهی چەند مانگێك لەمەوبەر كتێبێكتان لەژێر ناوی \"با خۆمان رێنووسی زمانی كوردی فێر بین\" چاپ و بڵاو كردەوە و پێشكەش بە هەموو قوتابیانی كوردستانتان كرد. رێژەی پێشوازیی ئۆگرانی ئەدەبی كوردی لە بەرهەمەكەتان لە چ ئاستێك دایە؟
سلێمان عەبدی: هێشتا زووە بۆ بڕیار دان لەسەر ئاستی پێشوازیی جەماوەر لەو كتێبە، بەڵام من و مامۆستا خالید هەستمان كرد باش وایە بۆ فێر كردنی رێنووسی كوردی دەبێ بە زمانی كوردیش قوتابی فێر بكرێت، هەر بۆیە سەرەڕای تێبینیی دۆستان كە بە باشیان دەزانی شیكارییەكان بە فارسی بێت ئێمە سوور بووین لەسەر ئەوەی كە هەموو ناوەرۆكی كتێبەكە بە كوردی بێت.
حەسەن ساڵح زادە: مامۆستا سلێمان ئێوە زووتریش بەرهەمێكی رێنووسی كوردیتان بە دوو قۆڵی بڵاو كردبۆوە كەلە خولەكانی فێر كردندا سوودی لێ وەردەگیرا، ئایا بەرهەمی ئەمجارەتان هیچ پێوەندییەكی بەوەوە هەیە، یان تەواو جیاوازە؟
سلێمان عەبدی: ئەم كتێبە پێگەیشتووی هەر ئەو بەرهەمەیە كە بە درێژایی ساڵانی مامۆستا بوونمان لە قوتابخانە كەڵكی لێ وەرگیراوە و بەردەوام پێداچوونەوەی بەسەردا كراوە هەتا گەیشتۆتەبەم ئاستە، دڵنیام بە هەوڵی هۆگران و تامەزرۆیان بە بابەتی هەستیاری فێر كاریی زمانی كوردی ئەم كتێبە دەوڵەمەندتر دەبێ و لەم ئاستەی ئێستایشدا نامێنێ.
حەسەن ساڵح زادە: بۆ خۆتان جگەلە پیشەی پیرۆزی مامۆستایەتی و چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێب و كۆمەڵێك وتار سەبارەت بە گرینگیی زمانی زگماكی و كەلەپووری كوردی، لە چ بوارێكی دیكەدا چالاكن و لە داهاتوو دا چ پرۆژەگەلێكتان بە دەستەوەیە؟
سلێمان عەبدی: بەردەوام بوون لەسەر بابەتی فێر كاریی رێنووسی زمانی كوردی لە هەر شوێنێك كە دەست بدات وەك یەكەم ئەركی خۆمی دەزانم ئەویش لە ئاستی توانای زانستی خۆم لەو بوارەدا كە بەداخەوە بەرتەسكە، بەڵام وەك پڕۆژە بۆ داهاتوو وەك كابرامان لێهاتووە كە بەسەر وشترەكەوە قاوتی دەخوارد. بۆ هەڵاتن لە هەلومەرجی چەقبەستووی كۆمەڵگا خۆم بە وەرزێڕیشەوە سەقاڵ كردووە، تێكەڵ بوون لە گەڵ سروشت دەمحەسێنێتەوە.
حەسەن ساڵح زادە: بەڕای ئێوە حەز و خولیای قوتابیانی ئێمە لەمەڕ بەدواداچوونی زمانی دایكیی خۆیان لە چ ئاستێك دایە؟
سلێمان عەبدی: وەك حەز هەیە. بەڵام نەمانتوانیوە وەك باوەڕ و پێویستی لە مێشكیاندا بیچەسبێنین. هۆكاری ئەمەیش زۆرە كە مەجالی باس كردنی لێرە....
حەسەن ساڵح زادە: بە سەرنجدان بەو راستیەی كە زمانی ئێمە لە قوتابخانەكاندا ئاستەنگ كراوە، جەنابت وەك مامۆستایەك تا چەندە دەرەتانتان هەبووە ئاوڕ لەم ویستە پڕ بەهایە بدەنەوە؟ هەروەها لەم قۆناخە هەستیارەدا چاوەڕوانیی قوتابیەك لە مامۆستاكەی چیە كە زمانی دایكی لێ قەدەغە كراوە؟
سلێمان عەبدی: دەرەتانی ئێمە بێجگەلە ساڵێك لە بانە، كە دەزگای پەروەردەی ئەو شارە لەو ساڵەدا لە ئاستێكی بەریندا یارمەتیی ئێمەی دا لە ساڵانی دیكەدا زۆرتر لە پەنا و پەسیودا بووە هەتا بە شێوەیەكی راشكاو، هەر بۆیە ئەوەش زۆر جێگای دڵخۆشی نیە و لە ئاستی داخوازیی قوتابیەكانیشدا نەبووە. وەك گلەییەكیش لە هاوپیشەییەكانی خۆمان بەداخەوە تاقمی ئەو مامۆستایانەی كە خۆیان كوردی بزانن بخوێنن و بنووسن و تێ بكۆشن بە قوتابیەكانی فێر بكەن زۆر كەمە و ئەوەش جێگای پرسیارە؟ مامۆستای كورد بۆ؟!
حەسەن ساڵح زادە: وەك دوایین پرسیار، بەڕای جەنابت ئەگەر حكوومەت لە رێگای نەهادە مەدەنی و دەوڵەتییەكانەوە پرسی زمانی كوردی لە ناوچە كوردنشینەكان وەئەستۆ بگرێ و پەرە بە وێژە و كولتووری گەلێك بدا كە بە قەولی خۆیان رەسەنترین نەتەوەی ئێرانین، چ كاردانەوەیەكی بە گشتی بۆ كۆمەڵگای ئێران بە دواوەیە؟
سلێمان عەبدی: بێگومان رەنگدانەوەی ئەوندە باشی دەبێ كە بەرپرسان بەو قەناعەتە دەگەن كە سەد بریا زووتر ئەو كارەیان بكردایە. بەپیر چارەسەر كردنی ئەو پرسەوە چوون یانی:
1- چارەسەر كردنی پرسی هێمنایەتیی وڵات و سەقامگیری ئاشتەوایی نیشتمانی لە وڵاتێكی فرە نەتەوەدا.
2- چارەسەر كردنی پرسێكی ئاڵۆز لە ناوچەیەكی گرینگی وەك ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
3- برەودان بە دەوڵەمەندیی زمانی فەرمی وڵات، واتە زمانی فارسی و هەر بەو پێیەیش بەرەو پێشچوونی كولتووری كۆمەڵایەتی، ئابووری و رامیاریی كۆمەڵگای ئێران لە ئاستی جیهانیدا.
4- گرینگتر لە هەموویان جووڵاندنی هزری ئاشتیخوازانەی نەتەوەی كورد لەپێناو خزمەت بە ژیانی هاوبەشی نەتەوەكانی ئێران لە سنوورێكی یەكگرتوو بە شێوەیەكی دێمۆكراتیك.
حەسەن ساڵح زادە: زۆر سپاس لە هاوكاری كردنتان. ئەگەر پەیامێكتان سەبارەت بە باسەكەمان یان قوتابیان و مامۆستایان هەیە لە خزمەتتان داین.
سلێمان عەبدی: سپاس بۆ ئێوەش كە ئەم دەرەتانەتان بۆ من رەخساند. تەنیا ئەوە بە قوتابیەكان و نەوەی نوێ دەڵێم كە مامۆستا قانع فەرموویەتی، ئەەش ئەمەیە كە دەفەرمێت:
رۆڵەكەم خوێندن بخوێنە، مەكتەبە دەرمانی كورد
تێگەیشتن مەرهەمە بۆ زامی بێ سامانی كورد
بیوگرافی:
- سلێمان عەبدی، لە دایك بووی ساڵی 1354هەتاوی شاری سەقز.
- بۆ ماوەی 12 ساڵە لە هونەرستانەكانی كار و دانش و فەنی حیرفەیی شارەكانی بانە و سەقز وانەی میكانیك دەڵێتەوە.
- وەك ئەركێكی نەتەوەیی و پیشەیی لە پەنای وتنەوەی وانە تایبەتییەكان، لە كاتە ئازادەكاندا وانەی رێنووسی كوردی بە قوتابیانی كورد دەڵێتەوە .
- بە یارمەتیی خالید عەبدوڵڵاهی كتێبیكیان بەناوی\" با خۆمان رێنووسی زمانی كوردی فێر بین\" چاپ و بڵاو كردۆتەوە و ئێستاش سەرقاڵی وتنەوەی رێنووسی كوردییە بە قوتابیان و ئۆگرانی زمانی كوردی.
