ئەرکی رووحانیەت و ئیلاهیات لە کوردستاندا
14:16 - 4 بەفرانبار 2713
Unknown Author
برایم لاجانی
ڕۆلێ دین لەسەردەمی گڵۆبالیزمدا، باسیکی ئەکادیمیکە و لەنێوەندەکانی خوێندن و لیکۆڵینەوەدا \"هەژار وتەنی\" بۆتە جێگای مشتومڕی زانایان ( GARRET& Robertson,1991; Byer,1994;Pace1991 ). لەو پێوەندیەدا پرسیاری ئەسڵی ئەوەیە کە چۆن دین و بەجیهانی بوون شوێنەوار لەسەریەک دادەنێن؟ دەتوانین پرسیارەکە لە پێرسپێکتیڤێکی تێۆلۆگیشەوە فۆرمۆڵە بکەین و بڵێێن دین و مەزهەب لەدەورانی گڵۆبالیزاسێۆندا چ نەخشێک دەتوانن بگێڕن؟ ئەو نەخشە لەشوێن و کۆنتێکستە جۆراوجۆرەکان چۆن خۆی نیشاندەدا؟
لێکۆڵەرەوەکان روانگە و بۆچوونی جۆراوجۆریان هەیە. ئایا ڕەوتەکە بەرەو ئەوە دەڕوا کە دین و مەزهەب خەریکە دەورێکی چالاکتر لە ئاستی دونیادا ببینێ؟(Huntington, 1997; Kepel,1994) . ئایا پێوەندییەک لە نێوان گڵۆبالیزاسێۆن و وەحدانیەت دا هەیە.؟ وەحدانەتێک کە بە پەیامی سەرەکی دین بۆ مڕۆڤ دادەنرێ.
گڵۆبالیزاسیۆن وەک سۆنامی خەریکە هەموو دونیا دەشڵەقێنێ. ڕووداوەکان بە خێرایی باوبروسکە دێن و دەڕۆن . لەو بگرەو بەردە بێ وێنەیەدا ئایا دین بایەخێکی زۆرتر لە ژیانی ڕۆژانەی مرٶڤەکاندا پەیدا ناکات؟ ئایا دیسان دین نایەت تا شوێنێکی گەورە لە کۆمەڵدا بۆخۆی داگیر بکات؟ یا گڵۆبالیزاسێۆن بە جۆرێک بە سەرکەوتنی حەتمی ئەو هێزە پاڵنەرانە دادەنرێت کە ماشێنی سیکۆلاریزم دەبەنەپێش. واتە تکنۆلۆژی و ئۆکۆنۆمی و سیاسەت.. ئەو سێ ماتۆڕە گەورەی کە ئەوە چەند سەدەیە کۆمەڵگای ئینسانی بەرەو مۆدێڕنیتە پاڵ پێوەدەنێن. ئایا گلۆبالیزاسێۆن گالەگاڵی هەوری بەهاری سەرکەوتنی پڕۆژەی مۆدێڕنیتە نیە؟ ئایا بەرەو ئەوە دەڕۆیین کە نەخشی دین لە ژیانی مرۆڤایەتیدا بەرەولاوازی دەڕوا یا هەر لە بنەڕەتڕا خەریکە دین ئیدی رٶلێکی جدی نامێنێ؟
نوختەی هاوبەشی نێوان هەموو ئەو بۆ چوونە جۆراوجۆرانە ئەوەیە کە هەموویان تیشک دەخەنە سەر ئەوە کە پێوەندیەکی زیندوو لە نێوان مۆدێڕنیزاسێۆن، گلۆبالیزاسێۆن و سێکۆلیراسێۆندا هەیە. زۆربەی لێکۆڵەرەوەکان لەسەر ئەوە کۆکن کە ئێمە بەرەو جێگایەک دەڕٶین کە تادێ ڕۆڵی دین لە ئاستی جیهانی دا کەمڕەنگتر دەبێتەوە بەڵام لە ئاستی محەللی و لۆکاڵدا، لە ئاستی ژیانی شەخسی و خسوسی ئینسانەکاندا، ڕۆڵی دین بەرچاوتر و پرڕەنگتر دەبێت. واتە دین لە پێوەندی لە گەڵ شكڵ پێدان بە هەویەتی فەردی و دەستەجەمعی مرۆڤەکان دەوردەبینێ(( Pace,1997. دین دەرفەتی ئەوە بە مرۆڤەکان دەدات تا خۆیان بناسن و هەویەت پەیداکەن. بەتایبەتی لەو دەورانە پڕلە ئاڵۆزی و پشێویەی ئێستادا ئەوە زەق خۆی نیشاندەدا. هەربۆیە ئاکامی ئەو رەوتە ئەوە دەبێت کە دین و مەزهەبە جۆراوجۆرەکان سنورە سیمبۆلیکەکانی خۆیان تۆخ ترنیشان دەدەن . ئەمەش بەنۆرەی خۆی کرانەوەیەکی کولتووری و فەرهەنگی زۆری بەدواوە دەبێت کە دەبێتە هۆی پەرەگرتنی تێکەڵاویی فەرهەنگی و پلۆڕالیزمی زۆرتر. یا ڕەنگە ببێتە هۆی گەشەکردنی کێشەو لێکهەڵبەزینەوە و قوڵبوونەوەی ناکۆکی و جێاوازیەکان ( ( Pace,1997.
بەو جۆرە دین دەتوانێ لەو دونیا فرە فەرهەنگی و فرەکولتووریەدا ببێتە فاکتۆرێک بۆ بەهێزکردن و پڕ ڕەنگ کردنێ هویەت و ناسنامە تایبەتیەکان. ئەوەش بەو مانایە نیە کە واتێبگەین ئەو نەخشەی دین بۆخۆی دژکردەوەیەکی نێگەتیڤە بەرانبەر بەجیهانی بوون و پڕۆسەی گڵۆباڵیزاسێۆن. واتە نابێت ئەومەسەلەیە وا لێک دەینەوە کە ئەگەر دین لە پرۆسەی بەجیهانی بووندا، رٶلی بە هێزکردنی هۆیەت و ناسنامە تایبەتیەکانی وە ئەستۆگرت، ئەوە فاکتۆرێکە کە نایەڵێ هۆیەتە ناوچەویی و محەللی و بومیەکان بێنە نێو دەریای پڕلە کەفوکوڵی بە جیهانی بوون. ئاخر بەهێزکردنی هۆیەت و ناسنامە ناوچەیی و محەللیەکان خۆی لەخۆیدا ئامڕازو وەسیلەیەکە کە ئەو هۆیەت و ناسنامە تایبەتیانە بۆ بردنە پێشی خەبات لە پێناو وەدەستهینانی نفوز و ئیعتیبار و دەستەڵات لە ئاستی جیهاندا بەکاری دەهێنن.
بەوجۆرە دەتوانین بلێێن کە دین لە دەورانی بەجیهانی بووندا، هەم بەجۆرێک هەواداری گلۆبالیزاسیۆنە و لە هەمان کاتیشدا نەیاریەتی. واتە دین لە رێگای راوەستان و بەربەرەکانی کردن لەگەڵ لایەنە مەنفیەکانی گلۆبالیزاسیۆن , فاکتۆرێکە کۆمەک بە بەرەوپێش بردنێ گلۆبالیزاسێۆن دەکات(Beyr,1994) .
ئێستا با بزانین لە بەر ڕووناکایی ئەو باسە تیئوریکەی سەرەوەدا ڕۆڵی ئاین و ئیلاهیاتی کوردستانی لەو قۆناخەی گەشەی کۆمەڵگای کوردستان و لەو دەورەیە لە رەوتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی میللەتی کوردا چیە؟ ئایا مزگەوت و حوسەینیەو کلیساو خانەقاو حوجرەکان، مامۆستایانی ئاینی ئایەتووڵاو ئاخوند و شێخ و مەلاکانی کوردستان دەتوانن چ ئەرکێک لەوەزعی تایبەتی کوردستاندا بگێڕن تا ئیلاهیاتی کوردستانی ئەو ڕۆلەی خۆی بگێڕی کە لە گەڵ ڕۆڵی دین لە قۆناخی بە جیهانی بووندا بێتەوە وە و وەک فاکتۆرێکی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی نەخش بگێڕێ.
گڵۆبالیزاسیۆن چیە؟
گڵۆبالیزاسیۆن بە سەرجەمی ئەو ئاڵوگۆڕانە دەگوترێ کە بەشێوەیەکی زۆر زەق و بەرچاو وەزعی دونیایان لەو دوو دەیەی دواییدا گۆڕیوە. تۆماس ئیریکسن، ئەنترۆپۆلۆگی بەناوبانگی نۆروێژی پێی وایە کە بە جیهانی بوون ئەودیاردە یەیە کە لە سەرەتاکانی دەیەی کۆتایی قەڕنی رابردوودا، بە تەواوبوونی شەڕی سارد و پەیدابوونی ئینتڕنێت و گەشەسەندنی سیاسەتی هەویەتخوازی سەری هەڵداوە و هەروا دێ و پتریش دەرواتەپێش. تکنۆلۆژی ڕاگەدیاندن، باڵکێشانی یاساکانی مۆدێلی بازارێ ئازاد بەسەر دونیادا و زاڵبوونی ئیدەئۆلۆژی و کولتووری ڕۆژئاوایی نیشانە هەرە ئاشکراکانی ئەو دیاردەیەن. واتە هەموو دونیا دەبێتە یەکجێ (Robertson,1991). بەومانایە کە کۆمیونیکاسێون هەموو دونیا لێکگرێدەداو هەموو کون وقوژبنی ئەو دونیا پانوبەرینە تێکدەکرێنەوە.
ئەگەر لەدەیەی شەستی قەرنی رابردوودا دەگوترا تەلەفزیۆن دونیای کردۆتە گوندێکی چکۆلە، ئێستا دەوترێ دونیا بۆتە شارێکی گەورە. سنورەکان و فاسیلەکان خەریکە مانای جارانیان نامێنێ. سنورە خاکی و ئاوی وسروشتی و تەنانەت سیاسیەکانیش خەریکن تێکدەقرمێن( Beyer,1998). باس لەوە دەکرێ کە جوگرافیا کۆتایی هاتوە( Virilio1997; Bawman 1998). لە یەک قسەدا گڵۆبالیزاسیۆن بریتیە لەوە کە دونیا لە حاڵی جوڵەو هاوتوچۆی ئازاد و خێرادایە کەئەوەش ئاکامی جۆراوجۆری زۆری بەدواوەن.
بەجیهانی بوون لانی کەم سێ لایەنی هەن. لەباری ئابووریەوە گلۆبالیزاسێۆن ئەوەیە کە تادێ یاساکانی بازاڕ و لیبڕالیزمی ئابووری پتر بەسەر دونیادا زاڵ دەبن. ڕایەڵکەکانی بازرگانی و ئالووێر و سەرماگوزاری و حیساباتی ماڵی هەموو دونیا پێکەوە دەبەستنەوە. هەمووشتیک دەبێتە کاڵا.
تەنانەت پارەش. سەروەت وسامانەکامی دونیا لە هەندێک ناوچەو لە دەستێ هەندێک توێژدا کەڵەکە دەبن. کۆمپانیاو شیرکەتە فەرامیللیەکان تادێ دەستەڵات و نفوزیان دەچێتە سەرتر. ئەوەش دەبێتە هۆی نائارامی وەزی ئابووری کە لە پێوەندی لەگەڵ کاروباری ماڵی و بانکداریدا سەرهەڵدەدا( Martin & Schuman 1997).
لەباری سیاسیەوە گلۆبالیزاسێۆن ئەوە دەگرێتەوە کە ئۆرگانە سیاسیەکان، دەستەڵاتی سیاسی، کاربەدەستەکانی سیاسی و سیاسەتمەدارەکان لەبەرانبەر ئۆکۆنۆمیدا دەستەڵات لەدەست دەدەن. واتە ئیدی بڕیاری چارەنووس ساز لەدەستی بانکەکان و شیرکەت و کۆمپانیاکاندا دەبێت. دەستەڵاتی سیاسی لە ئۆرگانە سیاسیەکانی وەک دەوڵەت و پەڕلەمانەوە تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەکی دێموکڕاتیکیش هەڵبژێردرابن، دەگوێزرێتەوە بۆ دەستی ئەکتەرە نێونەتەوەیی و فەرانەتەوەییەکانی وەک کۆمپانیا گەورەکان جا با ئۆرگانی سیاسیش نەبن و با بە شێوەیەکی دێموکڕاتیکیش هەڵنەبژێردرابن. ئەو پڕۆسەیەش دیارە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دژکردوەی جۆراوجۆر و هێزو ڕەوتە جیاجیاکانی موخالیف مۆبیلیزەو بەسیج دەکات وهەڵیاندەخرێنێتە مەیدانی چالاکی و بەربەرکانی.
لەلایەکی تریشەوە دەستەڵاتی سیاسی دەگوێزرێتەوە بۆ هەندێک ئۆرگانی ناوچەیی و نێونەتەوەیی. وەک ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، ناتۆ، یەکەتیەتی ئوروپا یا وەک ئەو رێکخراوانەی کە بۆ هاوکاری و پێکەوەکارکردنی دەوڵەتەکان لە ئاستی ناوچەیی و جیهانیدا پێکدێن.
لەهەمان کاتدا هەم لە ئاستی وڵاتەکاندا و هەم لە ئاستی دونیادا، ڕەوتەکە بە جۆرێکە کە کۆمەڵگای مەدەنیش خەریکە بە خێرایی خۆی رێکدەخات. ئێستا کۆمەڵگای مەدەنی واتە رێکخراوە غەیرە دەوڵەتیەکان بوونەتە ئەکتەرێکی کاریگەری نێومەیدانی گڵۆبالیزاسێۆن. حیزب و رێکخراوە سیاسەکان، بزووتنەوە جەماوەریەکان، سەندیکاو یەکیەتیەکانی کرێکاران، لاوان، ژنان، کەمئەندامان، جوڵانەوە ڕزگاریخوازیەکان، بزووتنەوەکانی ژنان، رێخراوەکانی پارێزگاری لە ژینگە، بزووتنەوە ئاینیەکان، ڕایەڵکەکانی کلیسا و مزگەوت و ناوەندە مەزهەبیەکان. هەموو ئەوانە تادێ زۆرتر چالاکی دەنوێێن و چالاکیەکانیشانیان تا دێ پتر هاوئاهەنگ دەکەن و مەیدانی گەورەتر بۆ هەلسوڕانی خۆیان لە دەرەوەی سنورە ناوچەیی و محەللیەکان دەدۆزنەوە.
لەباری کولتووری و فەرهەنگیشەوە گلۆبالیزاسێۆن دوو رەوتی دژبەیەک دەگریتەوە. لەلایەک گلۆبالیزاسیۆن و خێرابونی هاتووچۆ و گواستنەوە، پەرەگرتنی توریزم و گەشتیاری، موهاجەرەت، زۆربوونی تێکەڵاوی خەڵکەکان و وێککەوتنی کولتوورە جیاجیاکان، دەبێتە هۆی دەرکەوتن و خۆنیشاندانی فەرهەنگەکان و دین و مەزهەب و کودە کولتوری و داب و نەریتە جۆراوجۆرەکان . ئەمە بۆخۆی تێکەڵاویی کولتووری و فەرهەنگی درووستدەکات. پەرە بە پلۆڕالیزمی فەرهەنگی دەداو وادەکا کە بایەخ و نرخە کولتووری و فەرهەنگیەکان پتر تێکەڵاوی یەکتر بن و شوێن لەسەریەکتر دانێن . واتە فرەکولتووریی و فرەفەرهەنگی، ئیمتیزاجی کولتووری و ئاوێتەبوونی کوولتووری دەبێتە ئاکامیكی راستەوخۆی گڵۆبالیزاسێۆن.
بەڵام لەونێوەدا دیارە ئەو کولتوورە و ئەو فەرهەنگە پتر دەتوانێ کاریگەری خۆی لە سەر ئەوانی دیکە دانێت کە لەباری ئابووری و تکنۆلۆژیەوە دەستی باڵای هەیە.
دەزانین کە کولتووری رٶژئاوایی تکنۆلۆژی هاوچەرخی لە پاواندایە، لەباری ئۆکۆنۆمیشەوە هەروایە. دەستەڵاتی پێناسەکردن و وێناکردنی دیاردەو شتەکانیشی لە رێگای مۆنۆپۆلکردنی سەنعەتی رێکلام و مێدیاوە بۆخۆی قۆرخ کردوە. بۆیە دەتوانێ کاریگەری بەرین و خێراو قوڵ لەسەر خەڵکی ناوچە جۆراوجۆرەکانی دونیا دانێ. خەڵک لەسەنگەسەر و ڕانیە هەروەک خەڵکی ئۆسلۆ حەز لە هەمبەرگر و پیتزاو کۆکاکۆلا دەکەن. خەڵکی دهۆک و بۆکان و ترکەش و نەغەدەش وەک خەڵکی ستۆکهۆڵم لە ئایفۆن و ئایپاد و تەلەفۆنی زیرەک کەڵک وەردەگرن. لاوانی سلیمانی وەک لاوانی مۆس و مالمۆ حەزیان لە هیپ هۆپە. لەخۆڕانیە هەندێک کەس پێیان وایە گلۆبالیزاسێۆن بریتیە لە بڵاوبوونەوەی کولتووری رٶژئاوایی. دیاردەیەیەک کە بە کۆلۆنیالیزمی کۆکاکۆلا پێناسە دەکرێت. هەندێک کەسیش ناوی (McWorld) ی لەسەر دادەنێن.
ئەو ڕەوتە دەبێتە هۆی پەرەگرتنی ئاوێتەبوون و هاوشێوەبوونی خەڵک واتە (Homogenization).. ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی خەڵک لە قاپێلکی خۆیان بێنەدەر، لە جێی خۆیان هەڵقەنێن، لەو بەستراوەیەیەوە کە بە شوێنی ژیانی خۆیانەوە هەیانە ئازادتربن. کە ئەوەش بە نۆرەی خۆی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دژکردوەی جۆراوجۆر . خەڵک و کولتوورە محەللیەکان بۆ دیفاع لەخۆیان لە بەرانبەر ئەو دیاردە جیهانیەدا کە لە نێو ماڵی خۆیاندا ئارام و ئۆقرەی لێبڕیون و خەریکە ڕەگەکانیان شلدەکات، ستڕاتیژ ی میکانیزمی جیاواز بۆ دیفاع لەخۆیان بەکاردێنێن.
بەمجۆرە گەلان، خەڵکەجۆراوجۆرەکان، میللەتان، دەستەو تاقمە ئیتنیکی و زمانی و ئاینی و مەزهەبی و میللەکان، هەرکامیان دەکەونەخۆ تا دیفاع لە مان و مەوجودیەتی.خۆیان بکەن. بۆ ئەومەبەستەش بایەخی زۆرتر بە زمان و فەرهەنگ و دابو نەریت و شێوەی ژیان و جلوبەرگی محەللی خۆیان دەدەن. خۆیان رێکدەخەن، پێکەوە جەبهەو ئالیانس پێکدێنن. ئەو رەوتی پەرەگرتنی هەویەتتەڵەبی و گوڵکردنی خودموختاریخوازی و جیاوازیخوازیەی ئەمڕۆ دەبینرێ سەرچاوەکەی ئەوەیە. گەشەکردنی ناسێۆنالیزم، گەشەکردنی هەویەتتەڵەبی، سەربەخۆییخوازیی، بۆخۆی وەڵام دانەوەیەکە بەو وەزعە. ئەگەر لەلایەک دەوڵەتەکان لە رێگای بە هێزکردنی دەستەڵاتی ناوەندی خۆیان دەیانەوێت پێش بە کاریگەری ئەو ڕەوتە جیهانیە بگرن و تێدەکۆشن کەمایەتیە میللی و کولتووری و ئاینی و مەزهەبیەکان سەرکوتبکەن، کەمایەتیە میللی و مەزهەبیەکانیش لەخوارەوەڕا خۆیان ڕێکدەخەن و سیاسەتی هەویەتخوازی خۆیان دەبەنە پێش. یانی بە بای گڵۆبالیزسێۆن لە ئاستی دونیادا و بە بارانی هەویەتتەڵەبی و خودموختاریخوازی لە ئاستی محەللیدا هەر لە عومری بەفری دەوڵەت بەو شكڵەی ئێستایەوە کەم دەبێتەوە.
ئەو خەبات و بەربەرەکانیە لە هەندێک شوێن و هەندێک جار شكڵی تووندووتیژ و ڕادیکاڵ بەخۆوەدەگرێ(Huntington,1996). لە لایەکی دیکەشەوە ئەو پرۆسەیە دەبێتە هۆی ئەوەی هەوڵبدرێ هەندێک ئۆرگان و نیهاد و ئەنستیتۆ بۆ هاوکاری و دیالۆگ و پێکەوکارکردن لەسەر ئەو مەسەلانە سازمان بدرێن. بەم جۆرە دیالۆگ و گفتۆگۆ و کارکردنی پێکەوە دەبێتە دیاردەیەکی بەرچاوی ئەو دەورەیە( Kung,1997).
لە هەرسێک لەو مەیدانانەدا کە لەسەرێ باسمان کردن ململانێ لە نێوان فاکتۆرە دژبەرکاندا بەرچاودەکەوێت.
لەلایەک تادێ دونیا پتر پێکەوە گرێدەدرێ. خەڵک و کولتوورەکان پێکەوە ئاشناو تێکەڵاودەبن. لە یەکتر فێردەبن، خۆیان دەگەڵ یەکتر بەراورد دەکەن. ئێمە ئەگەر نەزانین جیرانەکەمان کێ یە قەت حەسودی پێوەنابەین. بەڵام ئەگەر بیناسین خۆمانی لەگەڵ بەراورد دەکەین و ئەگەر بزانین وەزعی لە هی ئێمە باشتر حەسودی پێ دەبەین. لە لایەکی دیکەوە تا دێ ئۆکۆنۆمی دونیا دوو قوتبی دەبێت. لە ئاستی دونیادا سەروەت لە ولاتە دەوڵەمەندەکاندا و لە ئاستی هەر وڵاتێکیشدا لە دەستی هەندێک چین و توێژی تایبەتیدا کۆدەبێتەوە. ئەمەش وەک باسمان کرد ناڕەزایەتی بەدوای خۆیدادێنی و خەلک و بزووتنەوە جەماوەری و سیاسیەکان بۆ خەبات و بەربەرەکانی هاندەدا. ئەو خەبات و بەربەرەکانیەش تادێ زۆرتر شكڵێكی بەرینتر بەخۆوە دەگرێ و دونیا دەکاتە مەیدانی خەبات بۆ بردنەپێێشی داخوازەکانی خۆی. لە لایەک دەوڵەتەکان دەستەڵاتیان کەمتر دەبێتەوە و کۆنڤانسوێن و پەیماننامەو رێکەوتننامەی نێونەتوەیی و جیهانی و ناوچەیی بۆ هاوکاری و سیاسەتگوزاری پێکد ێن. واتە ئێمە لە یەک کاتدا هەم تێکەڵاو دەبین، هەم وەخۆدێینەوە و دەگەرێینەوە سەر ڕەگ و ریشەو هەویەتی خۆمان و هەم دەبینە فرەفەرهەنگی و فرەکولتووریش. ڕۆڵان رۆبەرتسۆن ئەو دوو رەوتە ناکۆکە بە باشترین شێوە ل بەیان دەکات کە دەڵێ گڵۆبالیزاسێۆن بریتیە لەوە کە دیاردەو کولتوورە ناوچەیی و محەللیەکان دەبنە جیهانی و گەردوونی و شتە جیهانی و گەردوونیەکانیش دەبنە محەللی و بۆمی و تایبەتی( Roberson,1989).
کەواتە لە پڕۆسەی گڵۆبالیزاسێۆندا دین فاکتۆرێکی کاریگەرە. دەتوانێ بە ڕەخنە لێگرتن و ڕاوەستان بەرانبەر لایەنە مەنفیەکانی بە جیهانی بوون، بە جیهانی بوون بە هێزبکات و عەیب و کەموکوریەکانیشی کەمکاتەوە.
لەو چەند دەیەی دواییدا لە ئەمریکای لاتین، ئیلاهیاتی ڕزگاریخوازی نەخشێکی گەورەی لە خەبات بە دژی ئیستبداو و سەرەرۆیی و ستەم و چەسانەوەدا گێڕاوە. لەو قارەیەدا نەخشی دین و کلیسا ئەوەیە ڕەخنەی تووند لە سەرمایەداری بگرێ، لە دژێ بێ عەداڵەتی کۆمەڵایەتی ڕاوەستێ، دیفاع لە هەژاران و مەینەتبەشان بکات و لەگەڵ دیکتاتۆری و سەەرەڕۆیی بەربەرەکانی بکات. هەر لەو کاتە کلیسا لە ئەمریکای لاتین لە بەرانبەر هژمۆنیخوازی کولتووریدا ڕادەوستێ و دیفاع لە کولتوورە محەللی و ناوچەیی و میللەکان دەکات.
لە ئەفریقادا کە کێشەی ئیدز مەسەلەیەکی ئەسڵیە، کلیسا نەخشی هەرە بنەڕەتی لەو مەیدانەدا دەگێڕێ. یارمەتی بە نەخۆشەکان و دابەشکردنی دەواودەرمان و پێڕاگەیشتن بەوان بۆتە ریسالەتی دین لە ئەفریقای ئێستادا. لە کوردستانیش دا کە مەسەلەی ئەسڵی ئێمە ستەمی نەتەوایەتی و تەبعیزی مەزهەبی و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیە، من پێم وایە ڕۆڵی دین دەبیت بریتێ بێت لە خەبات و بەربەرەکانی بۆ لەبردنی ستەمی نەتەوایەتی، بەهێزکردنی بزووتنەوەی میللی و دێموكراتی خەڵکی کوردستان، خەبات و بەربەرەکانی بە دژی بێعەداڵەتی و تەبعیزی سیاسی و کۆمەڵایەتی. پاکستانیەکان ئیسلامیان کردە دەستمایەی ڕزگاری و هاتنەدەر لە ژێر چەپۆکەیی هیند. ئیسلام وڵات و ئاڵا و دەوڵەتی پێ بەخشیون. ئێرانیەکان شیعەگەرییان وەک ئیدەئۆلۆژی ناسۆنالیزمی فارسی و ئیرانی داهێنا تا بەربەرکانی ناسێۆنالیزمی عەرەبی و تورکی پێببکەن.
تورکەکان بۆ چەندی سەدە ئیسلامیان کردە وە سیلەی بردنەپێشی ئیمپڕاتۆڕی خۆیان و ئیستیفادەی خۆیانیان لێکرد و ئێستاش دەیانەوێ بۆ بردنەپێشی قازانجەکانی خۆیان بەکاری بێنن. بۆیە ئیلاهیاتی کوردستانی، خواپەرستی و ڕووحانیەتی کوردستانیش ئەگەر ببێتە ئەکتەرێکی نێو گۆرەپانی خەبات بۆ ئازادی کوردستان ئەوە ڕاست ئەو ئەرکەی بەرێوە بردوە کە لە دەورانی گڵۆباڵیزاسێۆندا لە دین چاوەڕوان دەکرێ. یانی مامۆستای ئاینی لە کوردستان دەبێت ئەو ڕۆڵەی هەبێت کە مەلای جزیری و حاجی قادری کۆیی لەکاتی خۆیدا هەیان بووە. رۆڵێک کە هەتاهەتایە بە درەوشاوەییەوە دەمێنێتەوە.
ڕۆلێ دین لەسەردەمی گڵۆبالیزمدا، باسیکی ئەکادیمیکە و لەنێوەندەکانی خوێندن و لیکۆڵینەوەدا \"هەژار وتەنی\" بۆتە جێگای مشتومڕی زانایان ( GARRET& Robertson,1991; Byer,1994;Pace1991 ). لەو پێوەندیەدا پرسیاری ئەسڵی ئەوەیە کە چۆن دین و بەجیهانی بوون شوێنەوار لەسەریەک دادەنێن؟ دەتوانین پرسیارەکە لە پێرسپێکتیڤێکی تێۆلۆگیشەوە فۆرمۆڵە بکەین و بڵێێن دین و مەزهەب لەدەورانی گڵۆبالیزاسێۆندا چ نەخشێک دەتوانن بگێڕن؟ ئەو نەخشە لەشوێن و کۆنتێکستە جۆراوجۆرەکان چۆن خۆی نیشاندەدا؟
لێکۆڵەرەوەکان روانگە و بۆچوونی جۆراوجۆریان هەیە. ئایا ڕەوتەکە بەرەو ئەوە دەڕوا کە دین و مەزهەب خەریکە دەورێکی چالاکتر لە ئاستی دونیادا ببینێ؟(Huntington, 1997; Kepel,1994) . ئایا پێوەندییەک لە نێوان گڵۆبالیزاسێۆن و وەحدانیەت دا هەیە.؟ وەحدانەتێک کە بە پەیامی سەرەکی دین بۆ مڕۆڤ دادەنرێ.
گڵۆبالیزاسیۆن وەک سۆنامی خەریکە هەموو دونیا دەشڵەقێنێ. ڕووداوەکان بە خێرایی باوبروسکە دێن و دەڕۆن . لەو بگرەو بەردە بێ وێنەیەدا ئایا دین بایەخێکی زۆرتر لە ژیانی ڕۆژانەی مرٶڤەکاندا پەیدا ناکات؟ ئایا دیسان دین نایەت تا شوێنێکی گەورە لە کۆمەڵدا بۆخۆی داگیر بکات؟ یا گڵۆبالیزاسێۆن بە جۆرێک بە سەرکەوتنی حەتمی ئەو هێزە پاڵنەرانە دادەنرێت کە ماشێنی سیکۆلاریزم دەبەنەپێش. واتە تکنۆلۆژی و ئۆکۆنۆمی و سیاسەت.. ئەو سێ ماتۆڕە گەورەی کە ئەوە چەند سەدەیە کۆمەڵگای ئینسانی بەرەو مۆدێڕنیتە پاڵ پێوەدەنێن. ئایا گلۆبالیزاسێۆن گالەگاڵی هەوری بەهاری سەرکەوتنی پڕۆژەی مۆدێڕنیتە نیە؟ ئایا بەرەو ئەوە دەڕۆیین کە نەخشی دین لە ژیانی مرۆڤایەتیدا بەرەولاوازی دەڕوا یا هەر لە بنەڕەتڕا خەریکە دین ئیدی رٶلێکی جدی نامێنێ؟
نوختەی هاوبەشی نێوان هەموو ئەو بۆ چوونە جۆراوجۆرانە ئەوەیە کە هەموویان تیشک دەخەنە سەر ئەوە کە پێوەندیەکی زیندوو لە نێوان مۆدێڕنیزاسێۆن، گلۆبالیزاسێۆن و سێکۆلیراسێۆندا هەیە. زۆربەی لێکۆڵەرەوەکان لەسەر ئەوە کۆکن کە ئێمە بەرەو جێگایەک دەڕٶین کە تادێ ڕۆڵی دین لە ئاستی جیهانی دا کەمڕەنگتر دەبێتەوە بەڵام لە ئاستی محەللی و لۆکاڵدا، لە ئاستی ژیانی شەخسی و خسوسی ئینسانەکاندا، ڕۆڵی دین بەرچاوتر و پرڕەنگتر دەبێت. واتە دین لە پێوەندی لە گەڵ شكڵ پێدان بە هەویەتی فەردی و دەستەجەمعی مرۆڤەکان دەوردەبینێ(( Pace,1997. دین دەرفەتی ئەوە بە مرۆڤەکان دەدات تا خۆیان بناسن و هەویەت پەیداکەن. بەتایبەتی لەو دەورانە پڕلە ئاڵۆزی و پشێویەی ئێستادا ئەوە زەق خۆی نیشاندەدا. هەربۆیە ئاکامی ئەو رەوتە ئەوە دەبێت کە دین و مەزهەبە جۆراوجۆرەکان سنورە سیمبۆلیکەکانی خۆیان تۆخ ترنیشان دەدەن . ئەمەش بەنۆرەی خۆی کرانەوەیەکی کولتووری و فەرهەنگی زۆری بەدواوە دەبێت کە دەبێتە هۆی پەرەگرتنی تێکەڵاویی فەرهەنگی و پلۆڕالیزمی زۆرتر. یا ڕەنگە ببێتە هۆی گەشەکردنی کێشەو لێکهەڵبەزینەوە و قوڵبوونەوەی ناکۆکی و جێاوازیەکان ( ( Pace,1997.
بەو جۆرە دین دەتوانێ لەو دونیا فرە فەرهەنگی و فرەکولتووریەدا ببێتە فاکتۆرێک بۆ بەهێزکردن و پڕ ڕەنگ کردنێ هویەت و ناسنامە تایبەتیەکان. ئەوەش بەو مانایە نیە کە واتێبگەین ئەو نەخشەی دین بۆخۆی دژکردەوەیەکی نێگەتیڤە بەرانبەر بەجیهانی بوون و پڕۆسەی گڵۆباڵیزاسێۆن. واتە نابێت ئەومەسەلەیە وا لێک دەینەوە کە ئەگەر دین لە پرۆسەی بەجیهانی بووندا، رٶلی بە هێزکردنی هۆیەت و ناسنامە تایبەتیەکانی وە ئەستۆگرت، ئەوە فاکتۆرێکە کە نایەڵێ هۆیەتە ناوچەویی و محەللی و بومیەکان بێنە نێو دەریای پڕلە کەفوکوڵی بە جیهانی بوون. ئاخر بەهێزکردنی هۆیەت و ناسنامە ناوچەیی و محەللیەکان خۆی لەخۆیدا ئامڕازو وەسیلەیەکە کە ئەو هۆیەت و ناسنامە تایبەتیانە بۆ بردنە پێشی خەبات لە پێناو وەدەستهینانی نفوز و ئیعتیبار و دەستەڵات لە ئاستی جیهاندا بەکاری دەهێنن.
بەوجۆرە دەتوانین بلێێن کە دین لە دەورانی بەجیهانی بووندا، هەم بەجۆرێک هەواداری گلۆبالیزاسیۆنە و لە هەمان کاتیشدا نەیاریەتی. واتە دین لە رێگای راوەستان و بەربەرەکانی کردن لەگەڵ لایەنە مەنفیەکانی گلۆبالیزاسیۆن , فاکتۆرێکە کۆمەک بە بەرەوپێش بردنێ گلۆبالیزاسێۆن دەکات(Beyr,1994) .
ئێستا با بزانین لە بەر ڕووناکایی ئەو باسە تیئوریکەی سەرەوەدا ڕۆڵی ئاین و ئیلاهیاتی کوردستانی لەو قۆناخەی گەشەی کۆمەڵگای کوردستان و لەو دەورەیە لە رەوتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی میللەتی کوردا چیە؟ ئایا مزگەوت و حوسەینیەو کلیساو خانەقاو حوجرەکان، مامۆستایانی ئاینی ئایەتووڵاو ئاخوند و شێخ و مەلاکانی کوردستان دەتوانن چ ئەرکێک لەوەزعی تایبەتی کوردستاندا بگێڕن تا ئیلاهیاتی کوردستانی ئەو ڕۆلەی خۆی بگێڕی کە لە گەڵ ڕۆڵی دین لە قۆناخی بە جیهانی بووندا بێتەوە وە و وەک فاکتۆرێکی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی نەخش بگێڕێ.
گڵۆبالیزاسیۆن چیە؟
گڵۆبالیزاسیۆن بە سەرجەمی ئەو ئاڵوگۆڕانە دەگوترێ کە بەشێوەیەکی زۆر زەق و بەرچاو وەزعی دونیایان لەو دوو دەیەی دواییدا گۆڕیوە. تۆماس ئیریکسن، ئەنترۆپۆلۆگی بەناوبانگی نۆروێژی پێی وایە کە بە جیهانی بوون ئەودیاردە یەیە کە لە سەرەتاکانی دەیەی کۆتایی قەڕنی رابردوودا، بە تەواوبوونی شەڕی سارد و پەیدابوونی ئینتڕنێت و گەشەسەندنی سیاسەتی هەویەتخوازی سەری هەڵداوە و هەروا دێ و پتریش دەرواتەپێش. تکنۆلۆژی ڕاگەدیاندن، باڵکێشانی یاساکانی مۆدێلی بازارێ ئازاد بەسەر دونیادا و زاڵبوونی ئیدەئۆلۆژی و کولتووری ڕۆژئاوایی نیشانە هەرە ئاشکراکانی ئەو دیاردەیەن. واتە هەموو دونیا دەبێتە یەکجێ (Robertson,1991). بەومانایە کە کۆمیونیکاسێون هەموو دونیا لێکگرێدەداو هەموو کون وقوژبنی ئەو دونیا پانوبەرینە تێکدەکرێنەوە.
ئەگەر لەدەیەی شەستی قەرنی رابردوودا دەگوترا تەلەفزیۆن دونیای کردۆتە گوندێکی چکۆلە، ئێستا دەوترێ دونیا بۆتە شارێکی گەورە. سنورەکان و فاسیلەکان خەریکە مانای جارانیان نامێنێ. سنورە خاکی و ئاوی وسروشتی و تەنانەت سیاسیەکانیش خەریکن تێکدەقرمێن( Beyer,1998). باس لەوە دەکرێ کە جوگرافیا کۆتایی هاتوە( Virilio1997; Bawman 1998). لە یەک قسەدا گڵۆبالیزاسیۆن بریتیە لەوە کە دونیا لە حاڵی جوڵەو هاوتوچۆی ئازاد و خێرادایە کەئەوەش ئاکامی جۆراوجۆری زۆری بەدواوەن.
بەجیهانی بوون لانی کەم سێ لایەنی هەن. لەباری ئابووریەوە گلۆبالیزاسێۆن ئەوەیە کە تادێ یاساکانی بازاڕ و لیبڕالیزمی ئابووری پتر بەسەر دونیادا زاڵ دەبن. ڕایەڵکەکانی بازرگانی و ئالووێر و سەرماگوزاری و حیساباتی ماڵی هەموو دونیا پێکەوە دەبەستنەوە. هەمووشتیک دەبێتە کاڵا.
تەنانەت پارەش. سەروەت وسامانەکامی دونیا لە هەندێک ناوچەو لە دەستێ هەندێک توێژدا کەڵەکە دەبن. کۆمپانیاو شیرکەتە فەرامیللیەکان تادێ دەستەڵات و نفوزیان دەچێتە سەرتر. ئەوەش دەبێتە هۆی نائارامی وەزی ئابووری کە لە پێوەندی لەگەڵ کاروباری ماڵی و بانکداریدا سەرهەڵدەدا( Martin & Schuman 1997).
لەباری سیاسیەوە گلۆبالیزاسێۆن ئەوە دەگرێتەوە کە ئۆرگانە سیاسیەکان، دەستەڵاتی سیاسی، کاربەدەستەکانی سیاسی و سیاسەتمەدارەکان لەبەرانبەر ئۆکۆنۆمیدا دەستەڵات لەدەست دەدەن. واتە ئیدی بڕیاری چارەنووس ساز لەدەستی بانکەکان و شیرکەت و کۆمپانیاکاندا دەبێت. دەستەڵاتی سیاسی لە ئۆرگانە سیاسیەکانی وەک دەوڵەت و پەڕلەمانەوە تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەکی دێموکڕاتیکیش هەڵبژێردرابن، دەگوێزرێتەوە بۆ دەستی ئەکتەرە نێونەتەوەیی و فەرانەتەوەییەکانی وەک کۆمپانیا گەورەکان جا با ئۆرگانی سیاسیش نەبن و با بە شێوەیەکی دێموکڕاتیکیش هەڵنەبژێردرابن. ئەو پڕۆسەیەش دیارە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دژکردوەی جۆراوجۆر و هێزو ڕەوتە جیاجیاکانی موخالیف مۆبیلیزەو بەسیج دەکات وهەڵیاندەخرێنێتە مەیدانی چالاکی و بەربەرکانی.
لەلایەکی تریشەوە دەستەڵاتی سیاسی دەگوێزرێتەوە بۆ هەندێک ئۆرگانی ناوچەیی و نێونەتەوەیی. وەک ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، ناتۆ، یەکەتیەتی ئوروپا یا وەک ئەو رێکخراوانەی کە بۆ هاوکاری و پێکەوەکارکردنی دەوڵەتەکان لە ئاستی ناوچەیی و جیهانیدا پێکدێن.
لەهەمان کاتدا هەم لە ئاستی وڵاتەکاندا و هەم لە ئاستی دونیادا، ڕەوتەکە بە جۆرێکە کە کۆمەڵگای مەدەنیش خەریکە بە خێرایی خۆی رێکدەخات. ئێستا کۆمەڵگای مەدەنی واتە رێکخراوە غەیرە دەوڵەتیەکان بوونەتە ئەکتەرێکی کاریگەری نێومەیدانی گڵۆبالیزاسێۆن. حیزب و رێکخراوە سیاسەکان، بزووتنەوە جەماوەریەکان، سەندیکاو یەکیەتیەکانی کرێکاران، لاوان، ژنان، کەمئەندامان، جوڵانەوە ڕزگاریخوازیەکان، بزووتنەوەکانی ژنان، رێخراوەکانی پارێزگاری لە ژینگە، بزووتنەوە ئاینیەکان، ڕایەڵکەکانی کلیسا و مزگەوت و ناوەندە مەزهەبیەکان. هەموو ئەوانە تادێ زۆرتر چالاکی دەنوێێن و چالاکیەکانیشانیان تا دێ پتر هاوئاهەنگ دەکەن و مەیدانی گەورەتر بۆ هەلسوڕانی خۆیان لە دەرەوەی سنورە ناوچەیی و محەللیەکان دەدۆزنەوە.
لەباری کولتووری و فەرهەنگیشەوە گلۆبالیزاسێۆن دوو رەوتی دژبەیەک دەگریتەوە. لەلایەک گلۆبالیزاسیۆن و خێرابونی هاتووچۆ و گواستنەوە، پەرەگرتنی توریزم و گەشتیاری، موهاجەرەت، زۆربوونی تێکەڵاوی خەڵکەکان و وێککەوتنی کولتوورە جیاجیاکان، دەبێتە هۆی دەرکەوتن و خۆنیشاندانی فەرهەنگەکان و دین و مەزهەب و کودە کولتوری و داب و نەریتە جۆراوجۆرەکان . ئەمە بۆخۆی تێکەڵاویی کولتووری و فەرهەنگی درووستدەکات. پەرە بە پلۆڕالیزمی فەرهەنگی دەداو وادەکا کە بایەخ و نرخە کولتووری و فەرهەنگیەکان پتر تێکەڵاوی یەکتر بن و شوێن لەسەریەکتر دانێن . واتە فرەکولتووریی و فرەفەرهەنگی، ئیمتیزاجی کولتووری و ئاوێتەبوونی کوولتووری دەبێتە ئاکامیكی راستەوخۆی گڵۆبالیزاسێۆن.
بەڵام لەونێوەدا دیارە ئەو کولتوورە و ئەو فەرهەنگە پتر دەتوانێ کاریگەری خۆی لە سەر ئەوانی دیکە دانێت کە لەباری ئابووری و تکنۆلۆژیەوە دەستی باڵای هەیە.
دەزانین کە کولتووری رٶژئاوایی تکنۆلۆژی هاوچەرخی لە پاواندایە، لەباری ئۆکۆنۆمیشەوە هەروایە. دەستەڵاتی پێناسەکردن و وێناکردنی دیاردەو شتەکانیشی لە رێگای مۆنۆپۆلکردنی سەنعەتی رێکلام و مێدیاوە بۆخۆی قۆرخ کردوە. بۆیە دەتوانێ کاریگەری بەرین و خێراو قوڵ لەسەر خەڵکی ناوچە جۆراوجۆرەکانی دونیا دانێ. خەڵک لەسەنگەسەر و ڕانیە هەروەک خەڵکی ئۆسلۆ حەز لە هەمبەرگر و پیتزاو کۆکاکۆلا دەکەن. خەڵکی دهۆک و بۆکان و ترکەش و نەغەدەش وەک خەڵکی ستۆکهۆڵم لە ئایفۆن و ئایپاد و تەلەفۆنی زیرەک کەڵک وەردەگرن. لاوانی سلیمانی وەک لاوانی مۆس و مالمۆ حەزیان لە هیپ هۆپە. لەخۆڕانیە هەندێک کەس پێیان وایە گلۆبالیزاسێۆن بریتیە لە بڵاوبوونەوەی کولتووری رٶژئاوایی. دیاردەیەیەک کە بە کۆلۆنیالیزمی کۆکاکۆلا پێناسە دەکرێت. هەندێک کەسیش ناوی (McWorld) ی لەسەر دادەنێن.
ئەو ڕەوتە دەبێتە هۆی پەرەگرتنی ئاوێتەبوون و هاوشێوەبوونی خەڵک واتە (Homogenization).. ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی خەڵک لە قاپێلکی خۆیان بێنەدەر، لە جێی خۆیان هەڵقەنێن، لەو بەستراوەیەیەوە کە بە شوێنی ژیانی خۆیانەوە هەیانە ئازادتربن. کە ئەوەش بە نۆرەی خۆی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دژکردوەی جۆراوجۆر . خەڵک و کولتوورە محەللیەکان بۆ دیفاع لەخۆیان لە بەرانبەر ئەو دیاردە جیهانیەدا کە لە نێو ماڵی خۆیاندا ئارام و ئۆقرەی لێبڕیون و خەریکە ڕەگەکانیان شلدەکات، ستڕاتیژ ی میکانیزمی جیاواز بۆ دیفاع لەخۆیان بەکاردێنێن.
بەمجۆرە گەلان، خەڵکەجۆراوجۆرەکان، میللەتان، دەستەو تاقمە ئیتنیکی و زمانی و ئاینی و مەزهەبی و میللەکان، هەرکامیان دەکەونەخۆ تا دیفاع لە مان و مەوجودیەتی.خۆیان بکەن. بۆ ئەومەبەستەش بایەخی زۆرتر بە زمان و فەرهەنگ و دابو نەریت و شێوەی ژیان و جلوبەرگی محەللی خۆیان دەدەن. خۆیان رێکدەخەن، پێکەوە جەبهەو ئالیانس پێکدێنن. ئەو رەوتی پەرەگرتنی هەویەتتەڵەبی و گوڵکردنی خودموختاریخوازی و جیاوازیخوازیەی ئەمڕۆ دەبینرێ سەرچاوەکەی ئەوەیە. گەشەکردنی ناسێۆنالیزم، گەشەکردنی هەویەتتەڵەبی، سەربەخۆییخوازیی، بۆخۆی وەڵام دانەوەیەکە بەو وەزعە. ئەگەر لەلایەک دەوڵەتەکان لە رێگای بە هێزکردنی دەستەڵاتی ناوەندی خۆیان دەیانەوێت پێش بە کاریگەری ئەو ڕەوتە جیهانیە بگرن و تێدەکۆشن کەمایەتیە میللی و کولتووری و ئاینی و مەزهەبیەکان سەرکوتبکەن، کەمایەتیە میللی و مەزهەبیەکانیش لەخوارەوەڕا خۆیان ڕێکدەخەن و سیاسەتی هەویەتخوازی خۆیان دەبەنە پێش. یانی بە بای گڵۆبالیزسێۆن لە ئاستی دونیادا و بە بارانی هەویەتتەڵەبی و خودموختاریخوازی لە ئاستی محەللیدا هەر لە عومری بەفری دەوڵەت بەو شكڵەی ئێستایەوە کەم دەبێتەوە.
ئەو خەبات و بەربەرەکانیە لە هەندێک شوێن و هەندێک جار شكڵی تووندووتیژ و ڕادیکاڵ بەخۆوەدەگرێ(Huntington,1996). لە لایەکی دیکەشەوە ئەو پرۆسەیە دەبێتە هۆی ئەوەی هەوڵبدرێ هەندێک ئۆرگان و نیهاد و ئەنستیتۆ بۆ هاوکاری و دیالۆگ و پێکەوکارکردن لەسەر ئەو مەسەلانە سازمان بدرێن. بەم جۆرە دیالۆگ و گفتۆگۆ و کارکردنی پێکەوە دەبێتە دیاردەیەکی بەرچاوی ئەو دەورەیە( Kung,1997).
لە هەرسێک لەو مەیدانانەدا کە لەسەرێ باسمان کردن ململانێ لە نێوان فاکتۆرە دژبەرکاندا بەرچاودەکەوێت.
لەلایەک تادێ دونیا پتر پێکەوە گرێدەدرێ. خەڵک و کولتوورەکان پێکەوە ئاشناو تێکەڵاودەبن. لە یەکتر فێردەبن، خۆیان دەگەڵ یەکتر بەراورد دەکەن. ئێمە ئەگەر نەزانین جیرانەکەمان کێ یە قەت حەسودی پێوەنابەین. بەڵام ئەگەر بیناسین خۆمانی لەگەڵ بەراورد دەکەین و ئەگەر بزانین وەزعی لە هی ئێمە باشتر حەسودی پێ دەبەین. لە لایەکی دیکەوە تا دێ ئۆکۆنۆمی دونیا دوو قوتبی دەبێت. لە ئاستی دونیادا سەروەت لە ولاتە دەوڵەمەندەکاندا و لە ئاستی هەر وڵاتێکیشدا لە دەستی هەندێک چین و توێژی تایبەتیدا کۆدەبێتەوە. ئەمەش وەک باسمان کرد ناڕەزایەتی بەدوای خۆیدادێنی و خەلک و بزووتنەوە جەماوەری و سیاسیەکان بۆ خەبات و بەربەرەکانی هاندەدا. ئەو خەبات و بەربەرەکانیەش تادێ زۆرتر شكڵێكی بەرینتر بەخۆوە دەگرێ و دونیا دەکاتە مەیدانی خەبات بۆ بردنەپێێشی داخوازەکانی خۆی. لە لایەک دەوڵەتەکان دەستەڵاتیان کەمتر دەبێتەوە و کۆنڤانسوێن و پەیماننامەو رێکەوتننامەی نێونەتوەیی و جیهانی و ناوچەیی بۆ هاوکاری و سیاسەتگوزاری پێکد ێن. واتە ئێمە لە یەک کاتدا هەم تێکەڵاو دەبین، هەم وەخۆدێینەوە و دەگەرێینەوە سەر ڕەگ و ریشەو هەویەتی خۆمان و هەم دەبینە فرەفەرهەنگی و فرەکولتووریش. ڕۆڵان رۆبەرتسۆن ئەو دوو رەوتە ناکۆکە بە باشترین شێوە ل بەیان دەکات کە دەڵێ گڵۆبالیزاسێۆن بریتیە لەوە کە دیاردەو کولتوورە ناوچەیی و محەللیەکان دەبنە جیهانی و گەردوونی و شتە جیهانی و گەردوونیەکانیش دەبنە محەللی و بۆمی و تایبەتی( Roberson,1989).
کەواتە لە پڕۆسەی گڵۆبالیزاسێۆندا دین فاکتۆرێکی کاریگەرە. دەتوانێ بە ڕەخنە لێگرتن و ڕاوەستان بەرانبەر لایەنە مەنفیەکانی بە جیهانی بوون، بە جیهانی بوون بە هێزبکات و عەیب و کەموکوریەکانیشی کەمکاتەوە.
لەو چەند دەیەی دواییدا لە ئەمریکای لاتین، ئیلاهیاتی ڕزگاریخوازی نەخشێکی گەورەی لە خەبات بە دژی ئیستبداو و سەرەرۆیی و ستەم و چەسانەوەدا گێڕاوە. لەو قارەیەدا نەخشی دین و کلیسا ئەوەیە ڕەخنەی تووند لە سەرمایەداری بگرێ، لە دژێ بێ عەداڵەتی کۆمەڵایەتی ڕاوەستێ، دیفاع لە هەژاران و مەینەتبەشان بکات و لەگەڵ دیکتاتۆری و سەەرەڕۆیی بەربەرەکانی بکات. هەر لەو کاتە کلیسا لە ئەمریکای لاتین لە بەرانبەر هژمۆنیخوازی کولتووریدا ڕادەوستێ و دیفاع لە کولتوورە محەللی و ناوچەیی و میللەکان دەکات.
لە ئەفریقادا کە کێشەی ئیدز مەسەلەیەکی ئەسڵیە، کلیسا نەخشی هەرە بنەڕەتی لەو مەیدانەدا دەگێڕێ. یارمەتی بە نەخۆشەکان و دابەشکردنی دەواودەرمان و پێڕاگەیشتن بەوان بۆتە ریسالەتی دین لە ئەفریقای ئێستادا. لە کوردستانیش دا کە مەسەلەی ئەسڵی ئێمە ستەمی نەتەوایەتی و تەبعیزی مەزهەبی و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیە، من پێم وایە ڕۆڵی دین دەبیت بریتێ بێت لە خەبات و بەربەرەکانی بۆ لەبردنی ستەمی نەتەوایەتی، بەهێزکردنی بزووتنەوەی میللی و دێموكراتی خەڵکی کوردستان، خەبات و بەربەرەکانی بە دژی بێعەداڵەتی و تەبعیزی سیاسی و کۆمەڵایەتی. پاکستانیەکان ئیسلامیان کردە دەستمایەی ڕزگاری و هاتنەدەر لە ژێر چەپۆکەیی هیند. ئیسلام وڵات و ئاڵا و دەوڵەتی پێ بەخشیون. ئێرانیەکان شیعەگەرییان وەک ئیدەئۆلۆژی ناسۆنالیزمی فارسی و ئیرانی داهێنا تا بەربەرکانی ناسێۆنالیزمی عەرەبی و تورکی پێببکەن.
تورکەکان بۆ چەندی سەدە ئیسلامیان کردە وە سیلەی بردنەپێشی ئیمپڕاتۆڕی خۆیان و ئیستیفادەی خۆیانیان لێکرد و ئێستاش دەیانەوێ بۆ بردنەپێشی قازانجەکانی خۆیان بەکاری بێنن. بۆیە ئیلاهیاتی کوردستانی، خواپەرستی و ڕووحانیەتی کوردستانیش ئەگەر ببێتە ئەکتەرێکی نێو گۆرەپانی خەبات بۆ ئازادی کوردستان ئەوە ڕاست ئەو ئەرکەی بەرێوە بردوە کە لە دەورانی گڵۆباڵیزاسێۆندا لە دین چاوەڕوان دەکرێ. یانی مامۆستای ئاینی لە کوردستان دەبێت ئەو ڕۆڵەی هەبێت کە مەلای جزیری و حاجی قادری کۆیی لەکاتی خۆیدا هەیان بووە. رۆڵێک کە هەتاهەتایە بە درەوشاوەییەوە دەمێنێتەوە.
