پێوەندیی نێوان رۆشنبیری جیهانی سێیەم و هەقیقەت
15:01 - 21 سەرماوەز 2712
Unknown Author
هێرش كەریمی
وشەی رۆشنبیر بۆ یەكەم جار لە وڵاتی فەرانسە بەكار هات. \"كاپیتان دریفوس\" ئەفسەرێكی یەهوودی بوو كە بە تاوانی خەیانەت بە ئەرتشی فەرانسە لە ساڵی ١٨٤٩ی زایینی، بە ئێعدام مەحكووم كرا، بەڵام زیاتر لە دەیان كەس لە نووسەرانی ئەو سەردەمە بە دەركردنی بەیاننامەیەك كە دواتر بە بەیاننامەی رۆشنبیران ناودێڕ كرا، داوایان لە حكوومەتی فەرانسە كرد پێداچوونەوە بە دۆسیەی \"دریفوس\"دا بكرێ.
ئەگەر ئێمە سەرنجی وردتر بدەینە ئەو مەسەلەیە بۆمان دەردەكەوێ‌كە \"رۆشنبیر\" تەنیا لایەنی پڕۆفیشناڵ و كۆمەڵایەتی بوون لە كۆمەڵگای مۆدێڕن و پێشكەوتوودا بە خویەوە ناگرێ، بەڵكوو دەكرێ‌بڵێین كە لایەنێكی دیكەشەی بە مانای ویژدانی جیهانی پێوە دیارە كە هاوكات خوو و رەوشتێكی سیاسی و ئەخڵاقیشی هەیە. ئەو رۆشنبیرانە هاوكات لە بەیاننامەكەیاندا رستەیەكیان هێنابووە كە نووسرابوو \"هەقیقەت سەبارەت بە مەسەلەی دریفوس\"، ئەوان وشەی هەقیقەتیان بە مانای متافیزیكی و ئێلاهیات بەكار نەهێنابوو، بەڵكوو بە مانا حقووقی و ئەخلاقی و سیاسییەكەی بەكاریان هێنابوو.
باسەكەی ئیمەش زیاتر لەسەر ئەو مەسەلەیەیە، واتە پێوەندیی نێوان هەقیقەت و رۆشنبیر، هەر بۆیە ئێمە دەبێ‌بزانین كە رووناكبیرانی پێش سەردەمی ئێمە هەتا چەندە توانیویانە راستییەكان بدركێنێن، یان بە واتایەكی دیكە راستییەكان چەواشە نەكەن و هەروەها لێكدانەوەیەك بكەین لە نێوان رۆشننبیرانی رۆژئاوا و جیهانی سێیەم و بەتایبەتی رووناكبیرانی ئێستای ئێران.
لە سەدەكانی ناوەڕاستدا باس كردنی مەسەلەی هەقیقەت تەنیا لە چوارچێوەی ئایین (مەزهەب)دا ئیمكانی هەبوو و دادپەروەری بە مانا راستییەكەی تەنیا كاتێك وەدی دەهات كە بڕیار دەرەكەی مەسیح بێت، بەڵام بۆ یەكەم جار لە سەردەمی رێنێسانسدا وشەی هەقیقەت بە مانای غەیرە دینی و غەیرە مەزهەبییەكەی بەكار هات و لێرە دایە بۆ بیرمەندێكی وەكوو \"ماكیاڤێلی\" چیدیكە دین ناتوانێ‌ئامانج بێت، بەڵكوو حاڵەتێكی فریوكارانەی زۆر بەهێزە كەلە گۆڕەپانی سیاسیدا بەكار دەبردرێ. هەربۆیە لە روانگەی رۆشنبیری مۆدێڕنەوە هیچ هەقیقەتێك بۆ هەتا هەتایە جێگای بوونی نییە.
بەپێی ئەو پێناسەیەی سەرەوە رۆشنبیر دەبێ‌بە كەسێك بوترێت كە بەردەوام بە دوای هەقیقەتدا بگەڕێ، بەڵام گرفتەكە لەوێوە دەست پێی دەكات كە لەژێر دەمامکی هەقیقەتدا رۆشنبیر ناشیانە دەبێتە سەربازێك لە بەرەكانی شەڕدا یان بە ناوی بەرگری لە هەقیقەت دەبێتە چەواشەكارێكی دزێوی راستی و خەریكی ماكیاژكردنی دیاردە ناحەزەكانە.
لە جیهانی سێیەمدا ئایین، ئیدئۆڵوژیی، شۆڕش و حكوومەتەكان بەهۆی خەسڵەتی پاوانخوازییانەوە هەتا رادەیەك رۆشنبیران دەخەنە خزمەت مەرام و دروشمەكانیانەوە. لێرە دایە كە جیاكردنەوەی هەقیقەت و دەسەڵات كارێكی سانا نییە، چونكە هەقیقەت بۆ خۆی دەسەڵاتە واتە پێویستە هەقیقەت لە دەستی دەسەڵات رزگار بكەین، نەك هەقیقەت و دەسەڵات لە بەرامبەر یەكتردا رابگرین و دوابەداوی ئەو بیرۆكەیە ئەو پرسیارە لە هزری هێندێ‌كەسدا بیچم دەگرێ‌كە ئاخۆ رۆشنبیران واز لە رۆڵی \"عیسا\" ئاسای خویان وەك رزگاردەر دەهێنێن؟ یان لە بنەڕەتدا وەك \"كارل پووپێر\" دەڵێ: \"عەیبی هاوبەشی هەموو رۆشنبیرەكان ئەوەیە كە دیانهەوێ ئەوانی دیكە بخەنە ژێر كاریگەری و خۆیان وەك رابەر یان پێغەمبەر دەربخەن.\"
هەربویە ئێمە بۆ زیاتر روونكردنەوەی بابەتەكەمان جەخت دەكەینە سەر رووناكبیرانی جیهانی سێیەم و بەتایبەتی ئێران.
ماوەی چەند ساڵە هێندێ‌لە رۆشنبیران و قەڵەم بەدەستانی ئێرانی باس لە رێفۆرم و چاكسازی لەنێو سیستمی حکوومەتی ئێراندا دەكەن، كە تیۆریی ئەم بەڕێزانە بە شێوەیەك لە شێوەكان كاری كردۆتە سەر سیاسییەكان و باندۆڕی لەسەر داناون.
ئەو كەسانە یان رۆشنبیرانی جیهانی سێیەم كە باس لە رێفۆرم دەكەن و لەسەری پێداگرن دوو بەشن، دەستەی یەكەم: ئەو كەسانەن كەلە دەرەوەی وڵات دەژین و تامی سەرەڕۆیی و زەبر و زەنگی توندوتیژانەی مەزهەبیان بە تەواوەتی هەست پێنەكردووە و تووشی زەین گەرایی یەكجارەكی بوون.
دەستەی دووهەم: ئەو رۆشنبیرە رێفورمخوازە مەزهەبیانەن كە سەبارەت بە لێهاتوویی (كارایی) یاسای بنچینەیی ئێران شك و گومان درووست دەكەن و بێ‌لەبەرچاو گرتنی بنەمای ئەم یاسایە و بە هەڵخەڵەتاندنی خەڵكی بە بیانووی ئەوەی كەلە یاسای بنەڕەتیدا چەند ماددە هەیە كە باسی مافی كەمینەكانی كردووە. ئەم رۆشنبیرانە بەم لێكدانەوەیان خەڵكی و تەنانەت بژاردەكانیشیان تووشی سەرلێشێواوی كردووە.
تەنانەت ئەگەر گەوهەری یاسا هەڵاواردنەكەی نیزامی ئێران لەبیر بكەین، ئەزموونی هەشت ساڵەی سەركۆماری \"بێ‌ئاكامی خاتەمی\" و مەجلیسی شەشەم و هەروەها رووداوەكانی ٢٢ی جۆزەردان بە شێوەیەكی زۆر روون و ئاشكرا پێمان دەڵێ‌كە شتێك بەناوی رێفورم و هەڵبژاردن و ئیرادەی خەڵكی لەو سیستەمەدا مانای نییە، ئیدی بۆچی هێندێ‌بەناو رووناكبیر دیانهەوێ‌خەڵكی هەڵبخەڵەتێنێن؟ كۆماری ئیسلامی بە هۆیەكی زۆر روون كە دەگەڕێتەوە بۆ بەندی كۆتایی یاسای بنەڕەتیی خۆی هیچ رێفۆرمێك هەڵناگرێ. بەپێی ئەم بەندە ئەو مەسەلانەی كە پێوەندییان بە مەزهەبی بوونی حكوومەت و ویلایەتی فەقیهەوە هەیە، هیچ چەشنە ئاڵوگۆڕێكیان تێدا پێك نایەت.
هەتا ئەوكاتەی كە رۆشنبیرەكان ئەم راستییە قبووڵ نەكەن كە بناغەی كێشەكانی وڵاتی ئێران سەرچاوە گرتوو لە سەرەڕۆیی مەزهەبیی و هەروەها هەتا كاتێك كۆنترۆڵی هێز و دەسەڵات تەنیا لە دەستی تاکە كەسێکدا بێت كە ئیدیعای جێگیری پێغەمبەر و رەوایی ئاسمانی دەكات، كەمترین ئاڵوگۆڕێك لە كرانەوەی سیاسەتدا بەدی ناكرێ. كۆماری ئیسلامی بەپێی پێكهاتەكەی، یاسای هەڵاواردنی سەقامگیر كردووە و لە رێگای بەكارهێنانی توندوتێژیشەوە خەریكی بەڕێوەبردنیەتی. ئەم رۆشنبیرانە كە ئێستاش داوا لە خەڵكی دەكەن كە رەخنە لە یاسای بنەڕەتی نەگرن و بەرەنگاری نەبنەوە، ئەوانە بەباشی لە پێكهاتەی كۆماری ئیسلامی و بیرۆكەكانی وەلایەتی فەقیهی تێنەگەیشتوونە، یان بەپێی ئەركێكی پێ‌ئەسپێردراو خەریكی جێبەجێ‌كردنی ئەركەكانیانن.
لێرەدا بۆمان دەردەكەوێ‌كە پێكهاتەی رۆشنبیرانی جیهانی سێیەم و بەتایبەتی ئێران هاووێنەی حكومەتەكانیانن، رووناكبیری ئێرانی بەهۆی نەبوونی ورەی شرۆفەكاری و نەبوونی بەڵێنی كۆمەڵایەتی توانای باس كردنی رێفۆرمی راستەقینەیان نییە. ئەمە لە كاتێك دایە کە دیسكۆرسی زاڵی كۆماری ئیسڵامی، دیسكۆرسی دژی رۆژئاوا و گەڕانەوە بۆ سەدە ناوەڕاستەكان و هەروەها نكۆڵی لە بایەخە رۆژائاییەكان وەكوو: دێمۆكراسی و ئازادییە.
كۆمەڵگای ئێران بە شێوەیەكی خێرا لە حاڵی بەرەوپێشچوون دایە و لەم حاڵەتە دایە كە تەنیا رێبەران و رۆشنبیرانێك دەتوانن سەرنج و متمانەی خەڵكی بۆ لای خۆیان رابكێشن كە شانبەشانی خەڵكی بڕواننە داهاتوو و كێشە سەرەكییەكانی وەكوو: هێنانەئارای مافی نەتەوەكان و ناكارامەیی حكوومەت بخەنە روو و رێگاچارەش بۆ جێبەجێ‌كردنیان بدۆزنەوە.
سەرچاوە:
- کتیبی هەقیقەت و رۆشنبیران
- بەندەکانی یاسایی بنەڕەتیی کۆماری ئیسلامیی ئێران
وشەی رۆشنبیر بۆ یەكەم جار لە وڵاتی فەرانسە بەكار هات. \"كاپیتان دریفوس\" ئەفسەرێكی یەهوودی بوو كە بە تاوانی خەیانەت بە ئەرتشی فەرانسە لە ساڵی ١٨٤٩ی زایینی، بە ئێعدام مەحكووم كرا، بەڵام زیاتر لە دەیان كەس لە نووسەرانی ئەو سەردەمە بە دەركردنی بەیاننامەیەك كە دواتر بە بەیاننامەی رۆشنبیران ناودێڕ كرا، داوایان لە حكوومەتی فەرانسە كرد پێداچوونەوە بە دۆسیەی \"دریفوس\"دا بكرێ.
ئەگەر ئێمە سەرنجی وردتر بدەینە ئەو مەسەلەیە بۆمان دەردەكەوێ‌كە \"رۆشنبیر\" تەنیا لایەنی پڕۆفیشناڵ و كۆمەڵایەتی بوون لە كۆمەڵگای مۆدێڕن و پێشكەوتوودا بە خویەوە ناگرێ، بەڵكوو دەكرێ‌بڵێین كە لایەنێكی دیكەشەی بە مانای ویژدانی جیهانی پێوە دیارە كە هاوكات خوو و رەوشتێكی سیاسی و ئەخڵاقیشی هەیە. ئەو رۆشنبیرانە هاوكات لە بەیاننامەكەیاندا رستەیەكیان هێنابووە كە نووسرابوو \"هەقیقەت سەبارەت بە مەسەلەی دریفوس\"، ئەوان وشەی هەقیقەتیان بە مانای متافیزیكی و ئێلاهیات بەكار نەهێنابوو، بەڵكوو بە مانا حقووقی و ئەخلاقی و سیاسییەكەی بەكاریان هێنابوو.
باسەكەی ئیمەش زیاتر لەسەر ئەو مەسەلەیەیە، واتە پێوەندیی نێوان هەقیقەت و رۆشنبیر، هەر بۆیە ئێمە دەبێ‌بزانین كە رووناكبیرانی پێش سەردەمی ئێمە هەتا چەندە توانیویانە راستییەكان بدركێنێن، یان بە واتایەكی دیكە راستییەكان چەواشە نەكەن و هەروەها لێكدانەوەیەك بكەین لە نێوان رۆشننبیرانی رۆژئاوا و جیهانی سێیەم و بەتایبەتی رووناكبیرانی ئێستای ئێران.
لە سەدەكانی ناوەڕاستدا باس كردنی مەسەلەی هەقیقەت تەنیا لە چوارچێوەی ئایین (مەزهەب)دا ئیمكانی هەبوو و دادپەروەری بە مانا راستییەكەی تەنیا كاتێك وەدی دەهات كە بڕیار دەرەكەی مەسیح بێت، بەڵام بۆ یەكەم جار لە سەردەمی رێنێسانسدا وشەی هەقیقەت بە مانای غەیرە دینی و غەیرە مەزهەبییەكەی بەكار هات و لێرە دایە بۆ بیرمەندێكی وەكوو \"ماكیاڤێلی\" چیدیكە دین ناتوانێ‌ئامانج بێت، بەڵكوو حاڵەتێكی فریوكارانەی زۆر بەهێزە كەلە گۆڕەپانی سیاسیدا بەكار دەبردرێ. هەربۆیە لە روانگەی رۆشنبیری مۆدێڕنەوە هیچ هەقیقەتێك بۆ هەتا هەتایە جێگای بوونی نییە.
بەپێی ئەو پێناسەیەی سەرەوە رۆشنبیر دەبێ‌بە كەسێك بوترێت كە بەردەوام بە دوای هەقیقەتدا بگەڕێ، بەڵام گرفتەكە لەوێوە دەست پێی دەكات كە لەژێر دەمامکی هەقیقەتدا رۆشنبیر ناشیانە دەبێتە سەربازێك لە بەرەكانی شەڕدا یان بە ناوی بەرگری لە هەقیقەت دەبێتە چەواشەكارێكی دزێوی راستی و خەریكی ماكیاژكردنی دیاردە ناحەزەكانە.
لە جیهانی سێیەمدا ئایین، ئیدئۆڵوژیی، شۆڕش و حكوومەتەكان بەهۆی خەسڵەتی پاوانخوازییانەوە هەتا رادەیەك رۆشنبیران دەخەنە خزمەت مەرام و دروشمەكانیانەوە. لێرە دایە كە جیاكردنەوەی هەقیقەت و دەسەڵات كارێكی سانا نییە، چونكە هەقیقەت بۆ خۆی دەسەڵاتە واتە پێویستە هەقیقەت لە دەستی دەسەڵات رزگار بكەین، نەك هەقیقەت و دەسەڵات لە بەرامبەر یەكتردا رابگرین و دوابەداوی ئەو بیرۆكەیە ئەو پرسیارە لە هزری هێندێ‌كەسدا بیچم دەگرێ‌كە ئاخۆ رۆشنبیران واز لە رۆڵی \"عیسا\" ئاسای خویان وەك رزگاردەر دەهێنێن؟ یان لە بنەڕەتدا وەك \"كارل پووپێر\" دەڵێ: \"عەیبی هاوبەشی هەموو رۆشنبیرەكان ئەوەیە كە دیانهەوێ ئەوانی دیكە بخەنە ژێر كاریگەری و خۆیان وەك رابەر یان پێغەمبەر دەربخەن.\"
هەربویە ئێمە بۆ زیاتر روونكردنەوەی بابەتەكەمان جەخت دەكەینە سەر رووناكبیرانی جیهانی سێیەم و بەتایبەتی ئێران.
ماوەی چەند ساڵە هێندێ‌لە رۆشنبیران و قەڵەم بەدەستانی ئێرانی باس لە رێفۆرم و چاكسازی لەنێو سیستمی حکوومەتی ئێراندا دەكەن، كە تیۆریی ئەم بەڕێزانە بە شێوەیەك لە شێوەكان كاری كردۆتە سەر سیاسییەكان و باندۆڕی لەسەر داناون.
ئەو كەسانە یان رۆشنبیرانی جیهانی سێیەم كە باس لە رێفۆرم دەكەن و لەسەری پێداگرن دوو بەشن، دەستەی یەكەم: ئەو كەسانەن كەلە دەرەوەی وڵات دەژین و تامی سەرەڕۆیی و زەبر و زەنگی توندوتیژانەی مەزهەبیان بە تەواوەتی هەست پێنەكردووە و تووشی زەین گەرایی یەكجارەكی بوون.
دەستەی دووهەم: ئەو رۆشنبیرە رێفورمخوازە مەزهەبیانەن كە سەبارەت بە لێهاتوویی (كارایی) یاسای بنچینەیی ئێران شك و گومان درووست دەكەن و بێ‌لەبەرچاو گرتنی بنەمای ئەم یاسایە و بە هەڵخەڵەتاندنی خەڵكی بە بیانووی ئەوەی كەلە یاسای بنەڕەتیدا چەند ماددە هەیە كە باسی مافی كەمینەكانی كردووە. ئەم رۆشنبیرانە بەم لێكدانەوەیان خەڵكی و تەنانەت بژاردەكانیشیان تووشی سەرلێشێواوی كردووە.
تەنانەت ئەگەر گەوهەری یاسا هەڵاواردنەكەی نیزامی ئێران لەبیر بكەین، ئەزموونی هەشت ساڵەی سەركۆماری \"بێ‌ئاكامی خاتەمی\" و مەجلیسی شەشەم و هەروەها رووداوەكانی ٢٢ی جۆزەردان بە شێوەیەكی زۆر روون و ئاشكرا پێمان دەڵێ‌كە شتێك بەناوی رێفورم و هەڵبژاردن و ئیرادەی خەڵكی لەو سیستەمەدا مانای نییە، ئیدی بۆچی هێندێ‌بەناو رووناكبیر دیانهەوێ‌خەڵكی هەڵبخەڵەتێنێن؟ كۆماری ئیسلامی بە هۆیەكی زۆر روون كە دەگەڕێتەوە بۆ بەندی كۆتایی یاسای بنەڕەتیی خۆی هیچ رێفۆرمێك هەڵناگرێ. بەپێی ئەم بەندە ئەو مەسەلانەی كە پێوەندییان بە مەزهەبی بوونی حكوومەت و ویلایەتی فەقیهەوە هەیە، هیچ چەشنە ئاڵوگۆڕێكیان تێدا پێك نایەت.
هەتا ئەوكاتەی كە رۆشنبیرەكان ئەم راستییە قبووڵ نەكەن كە بناغەی كێشەكانی وڵاتی ئێران سەرچاوە گرتوو لە سەرەڕۆیی مەزهەبیی و هەروەها هەتا كاتێك كۆنترۆڵی هێز و دەسەڵات تەنیا لە دەستی تاکە كەسێکدا بێت كە ئیدیعای جێگیری پێغەمبەر و رەوایی ئاسمانی دەكات، كەمترین ئاڵوگۆڕێك لە كرانەوەی سیاسەتدا بەدی ناكرێ. كۆماری ئیسلامی بەپێی پێكهاتەكەی، یاسای هەڵاواردنی سەقامگیر كردووە و لە رێگای بەكارهێنانی توندوتێژیشەوە خەریكی بەڕێوەبردنیەتی. ئەم رۆشنبیرانە كە ئێستاش داوا لە خەڵكی دەكەن كە رەخنە لە یاسای بنەڕەتی نەگرن و بەرەنگاری نەبنەوە، ئەوانە بەباشی لە پێكهاتەی كۆماری ئیسلامی و بیرۆكەكانی وەلایەتی فەقیهی تێنەگەیشتوونە، یان بەپێی ئەركێكی پێ‌ئەسپێردراو خەریكی جێبەجێ‌كردنی ئەركەكانیانن.
لێرەدا بۆمان دەردەكەوێ‌كە پێكهاتەی رۆشنبیرانی جیهانی سێیەم و بەتایبەتی ئێران هاووێنەی حكومەتەكانیانن، رووناكبیری ئێرانی بەهۆی نەبوونی ورەی شرۆفەكاری و نەبوونی بەڵێنی كۆمەڵایەتی توانای باس كردنی رێفۆرمی راستەقینەیان نییە. ئەمە لە كاتێك دایە کە دیسكۆرسی زاڵی كۆماری ئیسڵامی، دیسكۆرسی دژی رۆژئاوا و گەڕانەوە بۆ سەدە ناوەڕاستەكان و هەروەها نكۆڵی لە بایەخە رۆژائاییەكان وەكوو: دێمۆكراسی و ئازادییە.
كۆمەڵگای ئێران بە شێوەیەكی خێرا لە حاڵی بەرەوپێشچوون دایە و لەم حاڵەتە دایە كە تەنیا رێبەران و رۆشنبیرانێك دەتوانن سەرنج و متمانەی خەڵكی بۆ لای خۆیان رابكێشن كە شانبەشانی خەڵكی بڕواننە داهاتوو و كێشە سەرەكییەكانی وەكوو: هێنانەئارای مافی نەتەوەكان و ناكارامەیی حكوومەت بخەنە روو و رێگاچارەش بۆ جێبەجێ‌كردنیان بدۆزنەوە.
سەرچاوە:
- کتیبی هەقیقەت و رۆشنبیران
- بەندەکانی یاسایی بنەڕەتیی کۆماری ئیسلامیی ئێران
