پرسی فێركاریی (نافەرمی)ی زمانی كوردی لە كوردستانی ئێران

شەریف فەلاح

(یەك)
پاش سەرهەڵدانی شۆڕشی گەلانی ئێران و دامەزرانی حكوومەتی ئیسلامی لە ئێران، كەش و دۆخێكی زەبر و زەنگ و كوشتنی دەرفەت و تواناكان و بەتایبەت لە بواری فەرهەنگی و زمانی دەستی پێكرد و هەموو ئەو چالاكییە فەرهەنگییانە رەوینەوە و هیچ چەشنە چالاكییەكی فەرهەنگی و بەتایبەت فێركاریی زمانی كوردی بۆ ماوەی 4 ساڵ هەتا ساڵی 1361 لە گۆڕێدا نەبوو و هەرچەشنە كار و چالاكییەك لەم پێناوەدا وەك تاوان لە قەڵەم دەدرا و كەسەكانیش دەگیران.
ئەمە پێچەوانەی ئەو بەندە یاسایەی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە (بەندی 15) كە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە گەلانی دیكەی ئێران لە پەنای زمانی فەرمیی وڵات (فارسی)دا دەتوانن زمان و ئەدەب و فەرهەنگی ناوچەیی خۆیان بخوێنن.

سەرەتاكانی دەیەی 60 بە نهێنی و بە شێوەی رێكخراوەیی لەلایەن كۆمەڵێك چالاكی فەرهەنگی و مامۆستا و فێركاری زمانی كوردی لەناو ماڵان، لە حوجرە، كۆڕی فەرەهەنگی، مزگەوت و مەكتەبە ئایینییەكان دەستی پێكرد و لە شارەكانی سنە، مەریوان و سەقز جموجۆڵێكیان بۆ فێركردنی زمانی كوردی وەڕێخست و دەیانەویست لەم بارەوە گەڵاڵەیەك ئامادە بكەن و پێشكەش بە وەزارەتی پەروەردە و بارهێنان و ئیدارەی گشتیی فەرهەنگ و ئیرشادی ئیسلامیی بكەن، بەڵام بەهۆی نفووز كردنی هێندێ‌هەلپەرست و سیخوڕ بۆ دەروونی ئەو كارە فەرهەنگییە پاش چەند مانگ لەقاو دران و زۆربەی ئەو كەسانە گیران و حوکمی قورسی زیندانیان بۆ بڕایەوە و تاوانی چالاكیی سیاسی و هاوكاریی حیزبەكانیان درایە پاڵ.

(دوو)
ئەم رەوتە بەو چەشنە سەركوت و بێدەنگ كرا هەتا كۆتاییەكانی ساڵی 1363ی هەتاوی كە بە چەند ئامانجێكی سیاسی \"ناوەندی بڵاوكردنەوەی فەرهەنگ و ئەدەبیاتی كوردی\" (ئینتشاراتی سەلاحەدین ئەیووبی) بە هەوڵ و تێكۆشانی كۆمەڵێك ئەدیب، مامۆستا وكەسایەتیی ئایینی و چالاكی سیاسیی كورد لەژێر چاوەدێری چڕی حكوومەتدا لە شاری ورمێ‌دامەزرا. هەموو سیاسەتێكی فەرهەنگی بۆ كوردستان لەو كاناڵەوە دادەڕێژرا و دیاریكردنی \"رەحیم مەشایی\" وەک بەرپرس كە كەسێكی نیزامی و سەر بە سپای پاسداران بوو ئامانجی پشتی پەردەی حكوومەتی لەم هەوڵە دەردەخست. بەڵام خزمەتی ئەو ناوەندە لەسەر دەستی کەسانی دڵسۆزی وەک \"مامۆستا هێمن\" و دەیان کەسی دیکە لە گۆڤاری سروە کە پاش زیتر لە ٢٥ ساڵی بەردەوام خزمەتی بە زمان و ئەدەبی کوردی کرد تەواوی ئامانج و پیلانەکانی حکوومەت کە بۆ کوشتنی زمان و فەرهەنگی کورد دایانڕشتبوو کردە بڵقی سەر ئاو.

لەو ناوەندەدا جیالە چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێب، نامیلكەی فەرهەنگی، ئەدەبی چەندین كتێبی دیكەش بە زمانی كوردی و فارسی بۆ فێربوونی زمانی كوردی چاپ و بڵاو كرانەوە. بڵاوكردنەوەی گۆڤاری \"سروە\" هەلێكی زێڕین و وەرچەرخانێكی گرینگە لەپێناو بووژانەوەی فەرهەنگ، زمان و ئەدەبی كوردی لە كوردستانی ئێران و هەموو هەوڵە فەرهەنگییەكانی خستبووە ژێر كاریگەریی خۆیەوە. گرتنە دەستی بەڕێوەبەریی گۆڤاری سروە لەلایەن كەسانێكی شارەزا، ئەدیب و زمانەوانی كورد، توانی زۆر خزمەت بە رەوتی فێركاریی زمانی كوردی بكات، بەڕێوەبردنی خولی فێركاری لەو ناوەندە و شارە كوردنشینەكانی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا لەلایەن مامۆستایانی ئەو بنكە فەرهەنگیە، بڵاوكردنەوەی دەیان وتار و بابەتی بەپێزی زمانەوانی \"رێنووس و رێزمان بە دوو زاراوەی كورمانجیی سەروو و كورمانجیی خواروو (سۆرانی)\" خزمەتێكی ئیجگار مەزنیان بە زمانی كوردی و پاراستن و بووژانەوەی كرد.

(سێ)
ساڵی 1368 لەژێر هێژمۆنیی گۆڕانكاری و هاتنە ئارای بیر و ئەندێشەی نوێ‌لە پانتایی ئەدەبدا چالاكانی ئەدەبی و فەرهەنگیی كوردستانی ئێران و بەتایبەت لە دوو پارێزگای كوردستان و ئازەربایجانی رۆژئاوا دەستیان كرد بە دامەزرانی \"ئەنجومەنە فەرهەنگی و ئەدەبی\"یەكان و بە وەرگرتنی مۆڵەتی یاسایی لەلایەن ئیدارەی ئیرشاد لە زۆربەی شارەكان ئەو ئەنجومەنە ئەدەبییانە دەست بەكار بوون، كۆمەڵێك ئەدیب و قەڵەم بەدەست و زمانەوان، لە گۆشە و تەریكی تەنیایی هاتنە دەر و توانییان تواناكانی خۆیان لەو ئەنجومەنانە بخەنەگەڕ و لاوان و فێرخوازانی زمانیش روویان لەو ئەنجومەنانە كرد. ئەنجومەنەكان بە وەڕێخستنی خولی فێركاریی زمانی كوردی (خولی سەرەتایی) توانییان جموجۆڵێكی بەرینتر لە كوردستان بخەنە گەڕ و ئەم جارە ئیدی شەپۆلەكە بەربڵاوتر و ترس و دڵەڕاوكێیەكانیش كەمتر بوون.

دەتوانین دەسكەوتی ئەنجومەنەكان لە بواری فێركاریی زمانی كوردیدا بەم خاڵانە دەست نیشان بكەین:
ـ دەرخستنی توانا زانستییەكانی زمانی كوردی
ـ رەوینەوەی ترس و گومان
ـ كۆكردنەوەی كۆمەڵێك ئەدیبی بە توانا و شارەزا و مامۆستای زمانەوان كە پێشتر بە شێوەی تاكەكەسی كاریان دەكرد
ـ راهێنانێك بۆ كاری رێكخراوەیی و بەكۆمەڵ
ـ بەهێز كردنی توانای داهێنان و نووسینی ئەدیبان
رەوتی فێركاریی زمانی كوردی لە ئەنجومەنەكان وێڕای كەموكووڕی و بەربەستەكان ناوە بەناوە بەردەوام بووە هەتا ساڵی 1376ی هەتاوی كە جەریانێك بەناوی \"ریفۆرمخوازەكان\" لەناو پێكهاتەی نیزامدا لە ئێران سەری هەڵدا و ئەم رەوتە سەرەتا لە ناوچە كوردنشینەكانی ئێران و بەتایبەت پارێزگای كوردستان و لەو نێوەشدا شاری سنە زۆر بەهێز بوو. زۆربەی كەسایەتی، نوخبە و رۆشنبیران لەگەڵ ئەم رەوتە كەوتن و حكوومەتیش زۆر بە باشی لەپێناو بەرژەوەندیی خۆی و سەرپۆش دانان لەسەر هێندێ‌لە كردەوەكانی لە كوردستان لە دەیەكانی 50 و 60 ئەم هەلەی قۆستەوە و بەستێنەكانی بۆ نفووزی خۆی لە كوردستان رەخساند.

رەوتێك لە رۆژنامەگەری دەستی پێكرد، بە لەدایك بوونی دوو حەفتەنامەی ئاویە و سیروان و بە ئاراستەی دوو باڵی \"بناژۆخواز و ریفۆرمیست\" دەستیان بە كار كرد.

لەم نێوەدا و لە جەریانی هەڵبژاردنی مەجلیسدا پرسی زمانی كوردی بە شێوەی بەربڵاوتر هاتەوە گۆڕێ‌، ئەم جارەیان كەسانی بە نفووز و خاوەن پلەی حكوومەتی كە بۆ خۆیان كورد بوون رێڕەوی ئەم جەریانەیان گرتە دەست و لە پلەی پاریزگار، فەرماندار، سەرۆكی زانكۆ و نوێنەری مەجلیسدا پڕوپاگەندەیان بۆ بەر فەرمی كردنی زمانی كوردی خستە گەڕ. بەڵام ئەوەی جێگای تێڕامانە و دەبێ‌هەڵوەستەی لەسەر بكرێ‌ئەوەیە كە بۆ ماوەی دە ساڵ هەوڵ و چالاكیی ئەدیب، نووسەر و مامۆستایان و دڵسۆزانی زمانی كوردی جێگەی خۆی كردبۆوە و هەتاڕادەیەك خەڵك هەستیان بە گرینگیی زمانی كوردی كردبوو و هەتا ئەوكاتەش گەلێك بەرهەمی بەنرخ لەم بارەوە چاپ و بڵاو كرابوونەوە. بۆیە ئەو هەوڵەی حكوومەت و كوردانی ریفۆرمخواز لەلای چالاكانی كوردەوە بە هێند وەرنەگیرا و ئەوان وێڕای پشت گوێ‌خستنی درێژەیان بە كاری خۆیان دا.

چونكە لەوە خاترجەم و ئەرخایەن بوون نیەت و ئامانجی سەرەكیی حكوومەت، خزمەت بە زمانی كوردی و بە فەرمی كردنی ئەم پرسە گرینگە نەتەوەییە نیە. تەبلیغات و پڕوپاگەندی لایەنە حكوومەتییەكان بەردەوام بوو و كۆمەڵێك كەسیش لەگەڵ ئەو جەریانە كەوتن و تەنانەت گەڵاڵەیەكیش هەتا ئاستی خوێندنی باڵا داڕێژرا و كۆمەڵێك نوێنەر و پۆستی حكوومەتی نانیان پێوە خوارد و گەمەیان بە زمان و فەرهەنگی كوردی كرد.

سەرەنجام ئەم هەوڵە بچووك و بەرتەسك كرایەوە و مۆڵەتی \"دوو واحیدی ئیختیاری\" لە زانكۆی ئازادی سنە درا كە تەنیا توانی یەك خول بخایەنێ‌و دواتر هەڵوەشایەوە و بەپێی زانیاریی لێكۆڵەران و پسپۆڕانی زمان ئەو \"جزوە\"یەش كە بۆ ئەو دوو واحیدە دەرسیی ئامادە كرابوو، هەم لەباری رێنووس، رێزمان و ئاستەكانی زمانەوە پڕ لە هەڵە و پەڵە و تەنیا بۆ ئامانجێكی تایبەت ئامادە كرابوو.

هەتا دەهات پرسی جێگرتنی زمانی كوردی لەناو كۆمەڵگای كوردستان زیاتر دەكەوتە بەرباس و ئەم جارەیان ئەنجومەنەكان بە بەرنامە و پلانی تۆكمە و باشتر و لە ئاستی بەربڵاو و لە دەروەی چالاكیی حەفتانەی ئەنجومەنیش هەوڵەكانیان خستە گەڕ. یەكەم ئەنجومەن كە بە شێوەی كردەیی توانی لە ئاستێكی بەربڵاودا پرسی فێركاریی زمانی كوردی بورووژێنی، \"ئەنجومەنی فەرهەنگی، ئەدەبی و هونەریی مەولەویی كوردی سنە\" بوو كە دوای دوو ساڵ كاركردنی جیددی لەم بارەوە سەرنجام هاوینی ساڵی 1379ی هەتاوی زیاتر لە 2500 قەتابیی قوتابخانەكانی شاری سنەی لە چوار قۆناغی سەرەتایی، ناوەندی، دواناوەندی و سەرووی دیپلۆم و لیسانس لە زیاتر لە 20 قوتابخانەی ئەو شارە بۆ ماوەی سێ‌مانگ فێری زمانی زگماكی كرد. ئەم حەرەكەتە بووە دەسپێكیكی تر كە ئەنجومەنەكان وەك داڕێژەر و بەڕێوەبەر و هێندێ‌كەسیش لەناو ئیدارەی ئیرشاد پشتیوانییان دەكرد.

لەلایەكی دیكەوە ئەو كەسانەی كە پڕۆژە چەواشەكەیان شكستی هێنابوو و ئامانجی سەرەكیشیان بۆ خەڵك خرابووە روو، لە پشتەەوە و بە نهێنی لە هەوڵی بنبڕكردنی ئەم كارە بنەڕەتییە فەرهەنگییەدا بوون و بە دیان تۆمەت و تاوانیان بۆ تاشی و بە بەستراوە بە هێندێ‌جەریانی سیاسییان دایە قەڵەم، بەڵام هەوڵەكانیان سەری نەگرت و رەوتەكە بەرەبەرە ئامانج و رێگای خۆی پێوا.
پاش بەڕێوەچوونی ئەم خولە لە شارەكانی \"دێگولان، قوروە، روانسەر، كامیاران، جوانڕۆ، دیواندەرەوە و دەورووبەری مەریوان\" لەلایەن هەمان ئەو مامۆستا و راهێنەرانەی شاری سنەوە خولی فێركاریی چەند مانگە بەڕێوە چوو و شەپۆلەكە بەربڵاوتر بۆوە.

ئەوەی لە مەسەلەی پرسی فێركاریی سەرەتایی زمانی كوردیدا لە سەرەتای دەیەی 80ی هەتاوی خاوەنی گرینگی بوون:
ـ لەناو خەڵكیدا بەگشتی جموجۆڵێكی لەمەڕ گرینگیی زمانی كوردی وەڕێخستبوو
ـ جیا لە قوتابییانی سەرەتایی و ناوەندی خوێندكار، مامۆستا و خوێندەوارانی پلە باڵاش روویان لەو فێرگانە كردبوو
ـ چەندین ناوەند و دەزگای حكوومەتی وەك\"شۆرای شار، دەفتەری نوێنەرانی مەجلیس لە شارەكان و شارەوانی\" ئیمكانات، دەرفەت و شوێنیان بۆ ئەو پۆل و خولانە رێك خست
ـ رێكخراو و دامەزراوەی كۆمەڵایەتی و غەیرە حكوومەتی بەشێك لە كارەكانیان بۆ خولی فێركاری تەرخان كردبوو
ـ قوتابیانی یەكەم خول خۆیان ببوونە مامۆستا و ئەم رەوتە هەتا ئێستاش هەر بەدەوامە

لووتكەی بە ئامانج گەیشتنی ئەم شەپۆلە بەرینە ساڵی 1379ی هەتاوی كۆنگرەیەكی لێكەوتەوە بەناوی \"یەكەم كۆنگرەی زانستیی زمانی كوردی\" لە تاران بەڕێوە چوو كە لێژنەیەكی 20 كەسیی لە مامۆستا، نووسەر و ئەدیب و پسپۆڕانی زمانی كوردی لە هەر چوار پارێزگای كوردنشینی كوردستان ئێران پێكهات و دواتر هەمان لێژنە پاش چەندین كۆڕ و كۆبوونەوەی زانستی\" كۆڕی زانستیی زمانی كوردیی\"یان دامەزراند كە تێیدا چەندین لێژنەی جیاجیا بۆ داڕشتنی \"گەڵاڵەیەك بۆ چارەسەریی پرسی خوێندن بە زمانی كوردی لە ئێران\" پێكهات و لە ئەنجامدا لێكۆڵینەوە مەیدانی و زانستییەكانی ئەو لێژنانە پاش تاوتوێ‌و هەڵسەنگاندن لە گۆڤاری \"زمانەوان\" كە هەتا ئێستا چوار ژمارەی لێ‌بڵاو بۆتەوە چاپ دەكران.
بەڵام لەبەر كەمتەرخەمیی هێندێ‌لە بەناو دڵسۆزانی كورد لە تاران و بەربەست سازكردن لەبەردەم ئەو كارە ماوەی نزیك بە 7 ساڵە هیچ كارێكی ئەوتۆیان ئەنجام نەداوە و پڕۆژە و گەڵاڵەكان هەروا كەڵەکە كراون و كارەكانی راوەستاون.

خولە فێركارییەكانی زمانی كوردی هاوكات و شانبەشانی چوونی رێژەیەكی بەرین لە خوێندەوار و خوێندكارانی كورد بۆ ناو زانكۆكان لە دەیەی 80 بەملاوە لە زانكۆ ز زانستگاكانی كوردستان و زۆربەی ئەو زانستگایانەی كە خوێندكاری كوردییان تێدا بوو و رێكخراو و ئەنجومەنی ئەدەبیی لێ بوو، دەستی پێكرد.

پێشوازیی بەربڵاو و گەرمی خوێندكارانی كورد لەم خولە فێركارییانە و فێربوونیان بە زمانی دایكی و ئاگابوون لە فەرهەنگ و رەچەڵەكی خۆیان بە شێوەی زانستی، توانی یارمەتیدەری دروست بوونی رەوتێك لە \"بزووتنەوەی خوێندكار\"ی كوردی لە كوردستان و زانستگاکانی دیكەی ئێران بێت.

لە ساڵی 1383 بەملاوە لە ناوچەی موكریان \"ناوەندی سۆما\" و \"ناوەندی رۆشنبیری و فێرکاریی ئەدەب – بۆکان\" وەك دوو دامەزراوەی، فەرهەنگی و فێركاری و غەیرە حكوومەتی هاتنە مەیدان و دەستیان دایە وەڕێخستنی فێرگە و خولی فێركاریی (رێنووس و رێزمانی كوردی بە هەر دوو رێنووسی ئارامی و لاتین)، ئەمەش دیسان لە شارە كوردنشینەكانی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا خۆی تەكان و شەپۆلێكی تازە بوو و توانی درێژەدەری رەوتی ساڵی 1379ی شاری سنە بێت. چونكە ناوەندی سۆما جیا لەوەی كە ناوەندەكەی لە شاری مەهاباد بوو، توانی لە شارەكانی بۆكان، سەردەشت پیرانشار، بانە، سەقز، قوروە، سنە و چەندین شارۆچكە و گوند لق و شاخە بكاتەوە و بە سەدان خوێندەوار و قوتابیی كوردییان فێری زمانی كوردی كرد. هاوكات ئەنجومەنە ئەدەبییەكانیش یارمەتیی ئەم رەوتەیان كردووە و ئێستاش درێژە بەم كارە دەدەن.

هەرچەند حكوومەت بۆ نەزۆك و بنبڕكردنی ئەم هەوڵە بەرینە لە زۆر رێگاوە هەوڵی چەواشەكاری و بەلاڕێدا بردنی داوە، ناوەندە جۆراوجۆرەكانی حكوومەت بۆ شكاندنی ئەو تینووەتییە بەرینەی كە لەناو كۆمەڵگای كوردستان بۆ فێربوونی زمانی كوردی هەیە ویستوویە بە شێوەیەكی تر لەناوی ببات.

یان ئەگەر زۆرجار ویستوویە بە رواڵەت و لە ئاستێكی بەرتەسكدا زمانی كوردی بە فەرمی بناسێت و دەرەتانی چالاكیی بە كۆمەڵگای فەرهەنگیی كوردستان داوە، ویستوویە لەلایەك تەبلیغاتی خۆی پێوە بكات و لەلایەكی دیكەشەوە هەموو مافە نەتەوەیی و سیاسییەكانی كورد لەو چالاكییە بەرتەسك و كەم هەزینانە لە قەڵەم بدات.

یان بە زەق كردنەوەی پرسی ناوچەگەرێتی و زاراوەكان و تەنانەت بن زاراوەكانیش، ئاخێوەرانی هەركام لەو زاراوە و بن زاراوانەی هان داوە كە دەبێ‌هەركام تەنیا بە زاراوەی خۆیان بخوێنن، ئامانجیشی لەم كارە تەنیا فۆرم نەگرتنی مەسەلەی زمانی هاوبەش \"زمانی پێوەر یان یەكگرتوو\"ە كە بەداخەوە لە هێندێ‌ناوچە جۆرێك لە بیركردنەوەی چەواشە لەلای خەڵكی ئاسایی و تەنانەت نووسەر و رۆشنبیرانیش ساز بووە كە بۆتە هۆی كێشەیەكی بەرینی زمانی كوردی لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستانی ئێران كە بەرەنجام و دەركەوتەكانی ئەو جیاوازییە نازانستییانە لە كۆنگرە و كۆڕە فەرهەنگی و ئەدەبییەكاندا دەردەکەون.

ئەوەی جێگای داخ و كەسەرە ئەوەیە كە لەو رەوت و قۆناغانەی كە لەپێناو جێگرتنی مەسەلەی فێركرایی زمانی كوردی لە كوردستانی ئێران لە ماوەی زیاتر لە سێ‌دەیەی رابردوودا لە گۆڕێدا بووە، دوو پارێزگای كوردنشینی ئیلام و كرماشان، بەهۆی هێندێ‌هۆكار تێكەڵ بەو رەوتانە نەبوون و ئەمەش خەسار و زەرەری خۆی هەبووە، ئەویش جۆرێك لە تێنەگەیشتنی لەگەڵ بەشێک لە ئاخێوەرانی بۆ نموونە سۆرانی و كورمانجیی سەرووی لێكەوتۆتەوە.

هەرچەند رەوتەكانی خولی فێركاریی زمانی كوردی (زاراوەی سۆرانی) نەیانتوانیوە لە ئیلام و كرماشان بەدەر لە (پاوە، نەوسوود، نۆدشە، سەلاسی باوەجانی و روانسەر) جێگا بگرن، بەڵام شەپۆلە فەرهەنگی و ئەدەبییەكان و بەتایەبت نوێبوونەوەی رەوت و شەپۆلە ئەدەبییەكان لەو دوو پارێزگایە لە ماوەی دوودەیەی پێشوودا دیار و بەرچاون و زیندوو بوونەوەی رەوتی نووسین بە زاراوەكانی \"كرماشانی، كەلهوڕی، لەكی، فەیلی و ....\" چاپ و بڵاو کردنەوەی کتێب لەلایەن نووسەر و ئەدیب و لێکۆڵەرانی کورد لە کرماشان و ئیلام دەرخەری ئەم راستییەن.