"ئورمیە و ورمێ"، بەكارهێنانی هەر دوو ناو دروستە
14:02 - 25 خەرمانان 2712
Unknown Author
شێركۆ جیهانی
بابەتێك بە قەڵەمی \"ئەسكەندەر جەعفەری\" لەژێر ناوی \"ورمێ یان ئورمیە\" لە ماڵپەڕی كوردپادا بڵاو بووەتەوە كە نووسەر تێیدا باس لە ناوی شاری ئورمیە دەكات و دەڵێ: ناوی \"ئورمیە\" كوردی نیە و \"ورمێ\" ئازەریە! هاوكات باس لەوە دەكات كە گۆیا ناوی \"ئورمیە\" ناوێكی \"ئەرمەنی\"یە و ئەرمەنییەكان تەماحیان لە شارەكە نەكردووە، بەڵكوو ئازەرییەكان دەیانهەوێ فەرهەنگ و زمانی خۆیان بە سەریدا بسەپێنن و لە دەستی كوردانی دەربێنن!
لێرە دامن نامهەوێ زۆر بچمە ناو كێشەی نەتەوەكان لە هەرێمی ئورمیە، بەڵام تەنیا دەمهەوێ زۆر بە كورتی چەند تێبینییەك لەسەر ئەو بابەتە بڵێم:
ناوی \"ئورمیە\" ناوێكی ئەرمەنی نیە. ئەو ناوە لە دوو وشەی \"ئور\" و \"میا\" پێكهاتووە، ئور لە زمانی سۆمێری و چەند نەتەوەی كۆنی هەرێمەكەدا بە مانای \"شار\" یان \"تەپكە\" بووە. لەبیرمان نەچێ كە زۆر شار لە رۆژگارانی كۆن لەسەر تەپۆڵكەكان و بە شێوەی قەڵا ساز دەكران. ناوی هاوشێوەی ئورمیەش زۆرن. بۆ وێنە \"ئورشالیم\" كە بە واتای شار یان تەپۆڵكەی \"سەلیم\"ە لە ئیسرائیل. یان \"ئورفا\" كە لە باكووری كوردستان هەڵكەوتووە. تەنانەت ئەمڕۆكەش لە زمانی ئینگلیسی و سوێدی دا \"ئوربان\" بە واتای \"شاری\"یە. دواتر وشەی \"میا\" بە واتای \"ئاو\"ە. ئەمڕۆكەش لە زمانی عەرەبیدا بە ئاو دەگوترێ \"الما‌ء\". (شاری ئورمیەش لە قەراغ ئاو هەڵكەوتووە و دەریای خوێی لە پەنایە). شیمانە دەكرێ كە ناوی ئورمیە لە زمانی ئاشووری كە یەكێكە لە زمانەكانی سامی وەرگیرابێت.
ئاشووریەكان بە جۆرێك پێوەندییان لەگەڵ سۆمێرەكانیش هەبووە و لە سەردەمی دەسەڵاتی میدیاكان، گەلێك جاران هێرشیان كردۆتە سەر كوردستان. لەو هێرشانەدا ناویان لەسەر گەلێك شوێنیش داناوە كە ئەمە لە بەڵگەكانی ئاشووریەكاندا بە روونی دەردەكەوێت. كە وابوو بەڕای من \"ئورمیە\" زۆرتر لە ناوێكی ئاشووری دەچێت هەتا ئەرمەنی و ئەم دوو نەتەوەیەش زۆر لە یەكتر جودان. ئەرمەنییەكان پاشماوەی \"ئۆرارتۆ\"یەكانن و رەگەزێكی ئارییایین، بەڵام ئاشووری زمانێكی سامیە و ریشەی لە باشوور و ناوەڕاستی عێراقی دێرین دایە.
بەڵام ئایا \"ورمێ\" وشەیەكی توركیە؟! ئەوەندەی من لە موكریان ژیاوم و هاتوچۆی ئورمیەم كردووە، قەتم نەدیتووە ئازەرییەك بە \"ئورمیە\" بڵێ \"ورمێ\". ئەوان پێشتر بە ناوی \"ئورمیە\" و \"ورمێ\" تووڕە بوون و زۆرتر ئەو ناوەی كە شای پێشووی ئێران بەسەر ئەمشارەیدا بڕیبوو، واتە \"رەزاییە\"یان بەكار دەهێنا، بەڵام دوای ئەوەی كە پان توركیستەكان بە نووسینی چیرۆكی درۆ و داتاشینی مێژووی خەیاڵیی خۆیان (بەتایبەت ئەو رەوتە لە دوای ساڵەكانی 1990ەوە دەستی پێكردووە) ویستیان ناوی شاری \"ئورمیە\" بە شاری \"ئورومچی\"یەوە گرێ بدەن، ئێستا زۆرتر ئازەریەكان پێیان خۆشە ناوی \"اورومیە\" بەكار بێنن! سەرنجڕاكێشە كە ناوی پایتەختی توركەكانی باكووری رۆژاوای چین (ئەیالەتی سین كیانگ) كە دەگوترێ زیاتر لە بیست میلیۆن توركی لێدەژی، \"ئورومچی\"یە. مێژوونووسان باس لەوە دەكەن كە توركەكان لەو هەرێمەوە، هێندێكیان ماوەیەك بەرلە هێرشی مۆغۆڵەكان بۆ رۆژهەلاتی ناوین و هێندێكیشیان هاوشانی مۆغۆڵەكان و دواتر، هاتوونەتە رۆژهەڵاتی ناوین، بەڵام واتای \"ئورومچی\" چیە و ئایا پێوەندیی بە شاری ئورمیەوە هەیە؟!
نزیكەی دوو مانگ لەمەوپێش لەناو شەمەندەفەری \"نۆروێژ ـ سوێد\"دا تووشی یەكێك لە توركەكانی چین هاتم و لەبارەی مانای شاری ئورومچی پرسیارم لێكرد. ئەو كەسە گوتی كە مانای ئەو وشەیە \"سەخت و قاییم\"ە. كە وابوو (ئەگەر بە گوتەی ئەم كەسە ئەو مانایەی هەبێت) دەردەكەوێ كە ئەم ناوە لەگەڵ \"ئورمیە\" كە بە واتای شاری قەراغ ئاوە، هیچ پێوەندیەكان نییە. تەنیا شتێك كە دەتوانێ ئورمیە بە ئورومچی گرێ بداتەوە، بوونی هەزاران هەزار توركە كە ئەژدادیان لە باكوری رۆژئاوای چینەوە هاتوون. ئەگینا پێوەندیەكی دیكە نە لەباری زمانی و نە لەباری مێژووییەوە نابینرێت. ئەگەر كەس یان كەسانێكیش بیانهەوێ بە زۆری پێوەندیی بۆ سازبكەن، ئامانجی سیاسییان هەیە و بەس. ئەمە وەكوو ئەوە وایە كە ناوی قەبیلەیەكی سوورپێست \"شایان\" بووە و منی كوردیش كەلە زمانەكەمدا وشەی \"شایان\" بە واتای \"لایق\" و \"شایستە\"یە، بێم و بڵێم چونكە ئەو ناوە لە زمانی من نزیكە كە وابوو شایانەكان كورد بوون! بەڵام ئەم دوو وشەیە هیچ پێوەندیەكیان بە یەكەوە نیە و سوورپێست و كورد یەك نەتەوە نین.!
دواتر ناوی ئورمیە لە مێژووی زۆر كۆن و لە زۆر شوێندا نووسراوە. ئەوەش بەرلە مێژووی هاتنی توركەكانە بۆ هەرێمەكە. ناوی ئورمیە بۆ سەردەمی میدیاكان دەگەڕێتەوە، بەڵام تورك نزیكەی شەش سەت تا هەشت سەت ساڵە هاتوونەتە هەرێمی موكریان و \"ئاترۆپاتكان كە سەردەمانێك هەمووی كورد و ئەرمەنی لێ ژیاون. (ئەمە نەك لەڕووی دەمارگرژیی رەگەزییەوە، بەڵكوو لەڕووی خوێندنەوەی مێژوو وەك خۆی باس دەكەم. بۆ وێنە تەنانەت شاری مەراغە نزیكەی سێ سەت ساڵ لەمەوپێش ناوەندی موكریان و زۆرینەی كورد مابوو، بەڵام دواتر بەدەستی سەفەوییەكان كوشتاری لێكرا و كوردان تا نزیكەی شاری میاندواو پاشەكشەیان پێكرا!!! ئەو مێژووە لەو شوێنەی كە ئێستا ناوی ئازەربایجانە بەردەوام دووپات بووەتەوە و نەتەوەی تورك بەتایبەت لە دوای هێرشی مۆغۆڵەكان و دەسەڵاتی سەفەوی زۆرتر لە هێندێك شاری وەك تەورێز و ئورمیە و هەرێمەكانی تر جێیان گرت).
دێمەوە بۆ سەر ناوی \"ورمێ\". بەڕای من ئەو ناوە كورتكراوەی \"ئورمیە\" بە زمانی كوردی. خەڵكی موكریان (لانیكەم من وەك مەهابادییەك ئاگام لە شاری خۆمە) بەو شارە دەڵێن \"ورمێ\" و وەكوو ئاماژەشم پێكرد هەتا ئێستا نەمدیتووە هیچ ئازەریەك پێی بڵێ \"ورمێ\"! بەڵام بەگشتی ئەسڵی ناوەكە \"ئورمیە\"یە و لە راستیدا \"ئورمیە\" دروستە.
بابەتێك بە قەڵەمی \"ئەسكەندەر جەعفەری\" لەژێر ناوی \"ورمێ یان ئورمیە\" لە ماڵپەڕی كوردپادا بڵاو بووەتەوە كە نووسەر تێیدا باس لە ناوی شاری ئورمیە دەكات و دەڵێ: ناوی \"ئورمیە\" كوردی نیە و \"ورمێ\" ئازەریە! هاوكات باس لەوە دەكات كە گۆیا ناوی \"ئورمیە\" ناوێكی \"ئەرمەنی\"یە و ئەرمەنییەكان تەماحیان لە شارەكە نەكردووە، بەڵكوو ئازەرییەكان دەیانهەوێ فەرهەنگ و زمانی خۆیان بە سەریدا بسەپێنن و لە دەستی كوردانی دەربێنن!
لێرە دامن نامهەوێ زۆر بچمە ناو كێشەی نەتەوەكان لە هەرێمی ئورمیە، بەڵام تەنیا دەمهەوێ زۆر بە كورتی چەند تێبینییەك لەسەر ئەو بابەتە بڵێم:
ناوی \"ئورمیە\" ناوێكی ئەرمەنی نیە. ئەو ناوە لە دوو وشەی \"ئور\" و \"میا\" پێكهاتووە، ئور لە زمانی سۆمێری و چەند نەتەوەی كۆنی هەرێمەكەدا بە مانای \"شار\" یان \"تەپكە\" بووە. لەبیرمان نەچێ كە زۆر شار لە رۆژگارانی كۆن لەسەر تەپۆڵكەكان و بە شێوەی قەڵا ساز دەكران. ناوی هاوشێوەی ئورمیەش زۆرن. بۆ وێنە \"ئورشالیم\" كە بە واتای شار یان تەپۆڵكەی \"سەلیم\"ە لە ئیسرائیل. یان \"ئورفا\" كە لە باكووری كوردستان هەڵكەوتووە. تەنانەت ئەمڕۆكەش لە زمانی ئینگلیسی و سوێدی دا \"ئوربان\" بە واتای \"شاری\"یە. دواتر وشەی \"میا\" بە واتای \"ئاو\"ە. ئەمڕۆكەش لە زمانی عەرەبیدا بە ئاو دەگوترێ \"الما‌ء\". (شاری ئورمیەش لە قەراغ ئاو هەڵكەوتووە و دەریای خوێی لە پەنایە). شیمانە دەكرێ كە ناوی ئورمیە لە زمانی ئاشووری كە یەكێكە لە زمانەكانی سامی وەرگیرابێت.
ئاشووریەكان بە جۆرێك پێوەندییان لەگەڵ سۆمێرەكانیش هەبووە و لە سەردەمی دەسەڵاتی میدیاكان، گەلێك جاران هێرشیان كردۆتە سەر كوردستان. لەو هێرشانەدا ناویان لەسەر گەلێك شوێنیش داناوە كە ئەمە لە بەڵگەكانی ئاشووریەكاندا بە روونی دەردەكەوێت. كە وابوو بەڕای من \"ئورمیە\" زۆرتر لە ناوێكی ئاشووری دەچێت هەتا ئەرمەنی و ئەم دوو نەتەوەیەش زۆر لە یەكتر جودان. ئەرمەنییەكان پاشماوەی \"ئۆرارتۆ\"یەكانن و رەگەزێكی ئارییایین، بەڵام ئاشووری زمانێكی سامیە و ریشەی لە باشوور و ناوەڕاستی عێراقی دێرین دایە.
بەڵام ئایا \"ورمێ\" وشەیەكی توركیە؟! ئەوەندەی من لە موكریان ژیاوم و هاتوچۆی ئورمیەم كردووە، قەتم نەدیتووە ئازەرییەك بە \"ئورمیە\" بڵێ \"ورمێ\". ئەوان پێشتر بە ناوی \"ئورمیە\" و \"ورمێ\" تووڕە بوون و زۆرتر ئەو ناوەی كە شای پێشووی ئێران بەسەر ئەمشارەیدا بڕیبوو، واتە \"رەزاییە\"یان بەكار دەهێنا، بەڵام دوای ئەوەی كە پان توركیستەكان بە نووسینی چیرۆكی درۆ و داتاشینی مێژووی خەیاڵیی خۆیان (بەتایبەت ئەو رەوتە لە دوای ساڵەكانی 1990ەوە دەستی پێكردووە) ویستیان ناوی شاری \"ئورمیە\" بە شاری \"ئورومچی\"یەوە گرێ بدەن، ئێستا زۆرتر ئازەریەكان پێیان خۆشە ناوی \"اورومیە\" بەكار بێنن! سەرنجڕاكێشە كە ناوی پایتەختی توركەكانی باكووری رۆژاوای چین (ئەیالەتی سین كیانگ) كە دەگوترێ زیاتر لە بیست میلیۆن توركی لێدەژی، \"ئورومچی\"یە. مێژوونووسان باس لەوە دەكەن كە توركەكان لەو هەرێمەوە، هێندێكیان ماوەیەك بەرلە هێرشی مۆغۆڵەكان بۆ رۆژهەلاتی ناوین و هێندێكیشیان هاوشانی مۆغۆڵەكان و دواتر، هاتوونەتە رۆژهەڵاتی ناوین، بەڵام واتای \"ئورومچی\" چیە و ئایا پێوەندیی بە شاری ئورمیەوە هەیە؟!
نزیكەی دوو مانگ لەمەوپێش لەناو شەمەندەفەری \"نۆروێژ ـ سوێد\"دا تووشی یەكێك لە توركەكانی چین هاتم و لەبارەی مانای شاری ئورومچی پرسیارم لێكرد. ئەو كەسە گوتی كە مانای ئەو وشەیە \"سەخت و قاییم\"ە. كە وابوو (ئەگەر بە گوتەی ئەم كەسە ئەو مانایەی هەبێت) دەردەكەوێ كە ئەم ناوە لەگەڵ \"ئورمیە\" كە بە واتای شاری قەراغ ئاوە، هیچ پێوەندیەكان نییە. تەنیا شتێك كە دەتوانێ ئورمیە بە ئورومچی گرێ بداتەوە، بوونی هەزاران هەزار توركە كە ئەژدادیان لە باكوری رۆژئاوای چینەوە هاتوون. ئەگینا پێوەندیەكی دیكە نە لەباری زمانی و نە لەباری مێژووییەوە نابینرێت. ئەگەر كەس یان كەسانێكیش بیانهەوێ بە زۆری پێوەندیی بۆ سازبكەن، ئامانجی سیاسییان هەیە و بەس. ئەمە وەكوو ئەوە وایە كە ناوی قەبیلەیەكی سوورپێست \"شایان\" بووە و منی كوردیش كەلە زمانەكەمدا وشەی \"شایان\" بە واتای \"لایق\" و \"شایستە\"یە، بێم و بڵێم چونكە ئەو ناوە لە زمانی من نزیكە كە وابوو شایانەكان كورد بوون! بەڵام ئەم دوو وشەیە هیچ پێوەندیەكیان بە یەكەوە نیە و سوورپێست و كورد یەك نەتەوە نین.!
دواتر ناوی ئورمیە لە مێژووی زۆر كۆن و لە زۆر شوێندا نووسراوە. ئەوەش بەرلە مێژووی هاتنی توركەكانە بۆ هەرێمەكە. ناوی ئورمیە بۆ سەردەمی میدیاكان دەگەڕێتەوە، بەڵام تورك نزیكەی شەش سەت تا هەشت سەت ساڵە هاتوونەتە هەرێمی موكریان و \"ئاترۆپاتكان كە سەردەمانێك هەمووی كورد و ئەرمەنی لێ ژیاون. (ئەمە نەك لەڕووی دەمارگرژیی رەگەزییەوە، بەڵكوو لەڕووی خوێندنەوەی مێژوو وەك خۆی باس دەكەم. بۆ وێنە تەنانەت شاری مەراغە نزیكەی سێ سەت ساڵ لەمەوپێش ناوەندی موكریان و زۆرینەی كورد مابوو، بەڵام دواتر بەدەستی سەفەوییەكان كوشتاری لێكرا و كوردان تا نزیكەی شاری میاندواو پاشەكشەیان پێكرا!!! ئەو مێژووە لەو شوێنەی كە ئێستا ناوی ئازەربایجانە بەردەوام دووپات بووەتەوە و نەتەوەی تورك بەتایبەت لە دوای هێرشی مۆغۆڵەكان و دەسەڵاتی سەفەوی زۆرتر لە هێندێك شاری وەك تەورێز و ئورمیە و هەرێمەكانی تر جێیان گرت).
دێمەوە بۆ سەر ناوی \"ورمێ\". بەڕای من ئەو ناوە كورتكراوەی \"ئورمیە\" بە زمانی كوردی. خەڵكی موكریان (لانیكەم من وەك مەهابادییەك ئاگام لە شاری خۆمە) بەو شارە دەڵێن \"ورمێ\" و وەكوو ئاماژەشم پێكرد هەتا ئێستا نەمدیتووە هیچ ئازەریەك پێی بڵێ \"ورمێ\"! بەڵام بەگشتی ئەسڵی ناوەكە \"ئورمیە\"یە و لە راستیدا \"ئورمیە\" دروستە.
