هەڵبژاردنی سەركۆمار، كایەی ئۆپۆزسیۆن و كورد
21:07 - 30 جۆزەردان 2713
Unknown Author
عەبدوڵڵا رەسووڵی
چەند رۆژ پێش ئێستا هەڵبژاردنی سەركۆماری و ئەنجومەنی شارە و گوندەكانی ئێران پێكەوە ئەنجام دران. هەرچەندە ئەنجامی هەڵبژاردنی سەركۆماری، ئەنجامێك بوو كە بەڕاستی بە هیچ شێوەیەک چاوەڕوانیی ئەوە نەدەكرا كەلە دەوری یەكەم ئەنجامێكی وەهای لێبكەوێتەوە كە بینیمان. بە پێچەوانەی هەموو چاوەڕوانییەكان رووحانی وەك سەركۆماری ئێران لە خولی یەكەمی هەڵبژاردن زۆرینەی دەنگەكانی بەدەست هێنا.
بەڕای من تێگەیشتن لەم روداوە و بە مانایەكی دیكە تێگەیشتن لەم جۆرە شوكە سیاسییە لە ماوەیەكی زەمەنی یەک مانگی یا كورتكردنەوەی بە ماوەی هەڵبژاردنی جیا لەوەی بە لارێماندا دەبات و لەو باوەڕش دام تووشی دەبەنگیی سیاسییمان دەكات. خوێندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەركۆماریی ئێران ئەگەر كەمتر لە ماوەیەكی دە ساڵە خوێندنەوەی بۆ بكەین ئەوا زۆر رەهەندی مێژوویی و سیاسیی درێژخایەن و ستراتیژی هەیە كە هیچكات لە خوێندنەوەكاندا نایەنە ئەژمار ئەوكات ئەنجامەكەی بە ئاراستەی دیكەماندا دەبات.
ئامانج لە نووسینی ئەم وتارە خستنەڕووی پرۆسەی تواندنەوەی ئۆپۆزسیۆن لەنێو پرۆسەیەكی سیاسی لەلایەن حكوومەتی ئێران و هەروەها دروستكردنی قەیرانی فكری و سیاسی بۆ هەندێ لایەن و چۆنیەتیی روودانی ئەو پرۆسەیە. لەلایەكی دیكەوە ئەوەی كە هەیە ئەنجامی دوای هەڵبژاردن و هەڵویستی هیزە سیاسییەكانی كورد و هەروەها بەلاڕێ چوونی هێزە رێفۆرمخوازەكانی كورد بوو. لێرەوە جیا لەوەی دەمەوێت بۆچوونی خۆم لەبارەی رووداوەكانی چەند ساڵی رابردوو لەنێو هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێراندا بخەمەڕوو، ئەوا دەمەوێت هەڵویستێكی جیاوازم بە نیسبەت بەشێك لە هێزە كوردییەكانەوە هەبێت كە تووشی قەیرانی فكری بوون.
پێكهاتەی ئۆپۆزسیۆنی ئێران لە دە ساڵ پێش ئێستادا:
دوای ئەوەی شۆڕشی ساڵی ١٣٥٧ی هەتاوی لە ئێراندا كرا و لە راپرسێیەكدا حكومەتێكیان بە ناوی كۆماری ئیسلامی لە ئێران پەسەند كرد و بە شێوازی شەرعی و ناشەرعی بەهێز و جێگیریان كرد، هەموو ئەو هێزە سیاسییانەی دیكەی نێو گۆڕەپانی سیاسیی ئێران وەدەرنران و بە مانایەك بوونە ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسی، یا خود بوونە ئۆپۆزسیۆنی ناقانونی (بە مانا و روانگەی حكومەت) بەڵام لێرەدا ئێمە ئەو جۆرە ئۆپۆزسیۆنە بە ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن ناو دەبەین. رەنگە بەكارهێنانی وشەكە پڕ بە پێستی نەبێت، یا خود بۆ مانای دیكە بەكار بێت، بەڵام لێرەدا لە بەرامبەر هەندێ وشەی دیكە پێكهاتەشكێنیمان لە هەموو پێ باشتر بوو.
پێكهاتە و ستراكتۆری ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی ئێران لە چەپی توندڕەوە هەتا دەسەڵاتدارانی حكومەتی پێشووی (سەڵتەنەت تەڵەب)ی لەخۆ دەگرت. هەر بەشێك لەم ئۆپۆزسیۆنە بە شێوازی جیاواز و لەبەر هەندێ هۆی جیاواز و روانگەی جیاواز خوازیاری رووخانی سیستمی سیاسی لە ئێران و هێنانەئارای سیستمێكی نوێی دیكە بوون. ئەم ئۆپۆزسیۆنە بەهۆی هاودەست نەبوون یا خود بەهۆی هاودەنگ نەبوونەوە نەیتوانی دیوارێكی پتەو لە بەرامبەر سیاسەتەكان و كارەكانی حكومەتی ئێراندا دروست و هەمیشە بە شێوازی جیاواز و بەهۆی كاری جیاوازی كۆماری ئێسلامی ئێرانەوە ( لە تیرۆرەوە هەتا دروستكردنی دووبەرەكی لە نێوان هێزە سیاسییەكان) لە پاشەكشەدا بوو.
هەڵبەتە پاشەكشەكردنی ئەم هێزانە بەو مانا نەبوو كە هیچ هۆكارێكی ناوخۆیی و دەرەكی یارمەتیدەر نەبووە بۆ مانەوەی ئەم ئۆپۆزسیۆنە. بەڵكوو بە روخانی یەكێتی سۆڤیەت و هەڵوەشاندنەوەی سیستمی تۆتالیتەری لە ئاستی نێودەوڵەتی دەرفەتێكی زیاتر بۆ ئۆپۆزسیۆن رەخسا بە زمانێكی دێمۆكراتیك بێتە ئاراوە و گوشارەكانی لەسەر سیستەمێكی تۆتالیتەری ئێران زیادتر بكات.
هاوكات گۆڕانی پێكهاتەی ئێران لە هەموو بوارەكانی ئاستی خوێندەواری، شارنشین و لادێ نشین، چۆنیەتیی پێشكەش كردنی خزمەتگوزارییەكان و بەرزبوونەوەی ئاستی داخوازی خەڵك لە حكومەت، بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری و هتد لەلایەكە و هەروەها سەرهەڵدانی تۆكنۆكراتەكان و بۆروكراتە حكومەتەییەكان و بە وەلانانی كەسانی ئینقلابی لە پۆستە ئیدارییەكان (هەڵبەتە ئۆكنۆكرات و بۆروكراتی ئیسلامی دەروەست بە حكومەت) هەروەها گۆڕینی روانگەی بەشێك لە دەسەڵاتدارانی حكومەت بۆ چۆنیەتیی بەڕێوەبەریی وڵات گۆڕانێكی لەنێو پێكهاتەی سیاسیی ناوخۆی ئێراندا دروستكرد.
ئەم گۆڕانكارییە لە ئەنجامدا و دوای چەندین ململانێی سیاسی بووە و تێپەڕكردنی چەندین قوناغ، توانی خۆی لەبەرەی رێفۆرمی ئێراندا رێكبخات و لە هەڵبژاردنێكی سەركۆماری سەركەوتن بە دەست بێنێت و بۆ ماوەی ٨ ساڵ دەسەڵاتداریەتی بكات. لەم قوناغەدا كە بە زمانی ئاسایی خەڵك بە سەردەمی دەسەڵاتداریەتیی خاتەمی بەناوبانگە، دەبینین كە هەندێ ئازادی لە بواری راگەیاندن و ئازادی كۆبوونەوە هەبوو، بەڵام ئەم جۆرە ئازادییە مانادار و ئامانجدار درابوو و ئەنجامەكەیشی بووە هۆی ئەوەی بۆ ماوەی هەشت ساڵ كۆمەڵگای ئێران بە شێوەی نەرم افرازی كۆنتروڵ بكرێت.
پێش هەڵبژاردنی محەمەد خاتەمی وەك سەركۆمار و دوای ئەویش لە پێكهاتەی سیاسیی ئێراندا رووبەڕووی جۆرێكی نوێی ئۆپۆرزسیۆنی چالاك و كاریگەر لە ئێران بووینەوە. ئەم جۆرە لە ئۆپۆزسیۆنە كە بە تێكڕا بە ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز یا خود ئۆپۆزسیۆنی یاسایی ناسراوە، گروپی جۆراوجۆری لە خۆیدا كۆكردبووەوە.
بۆیە لێرەدا ئێمە لە پێكهاتەی سیاسیی ئێراندا رووبەڕووی دوو جۆر ئۆپۆزسیۆن دەبێنەوە. یەكەم ئۆپۆزسیۆن هەمان ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنە كە دەیویست تێكرای سیستمی سیاسی بگۆڕێت. جۆری دووەم بە قەبووڵكردنی چوارچێوەی گشتیی دەستوور (قانون اساسی) و بنەما سەرەكییەكانی ئەو، دەیەویست گۆڕانكاری لە پێكهاتەی سیاسیدا بكات. بە مانایەكی دیكە دەیویست دوو ئامانجی سەرەكی بپێكێت. یەكەم هەم سیستمی سیاسیی ئێران بپارێزێت و دووەم بە رابەری كردنی خەڵک ئاڕاستەی داخوازییەكانی خەڵك بە شێوەیەك كاناڵیزە بكات كە نەبێتە مەترسی لەسەر فۆرمی سیاسیی ئێران.
ئەوەی كە لێرەدا باسكرا ئۆپۆزسیۆنی نێو فەزای سیاسیی ئێران بوو هەتا هەڵبژاردنی سەركۆماریی 4 ساڵ پێش ئێستا (ساڵی ١٣٨٨) لێرە بە دواوە فۆرم و پێكهاتە و ئاراستە و بۆچوون و چالاكیی ئۆپۆزسیۆنی فەزای سیاسیی ئێران گۆڕانی بەسەردا دێت. لێرەوە هەوڵ دەدەم ئەوەندەی بكرێت شیكاری ئەو گۆڕانكارییانە و ئەنجامەكانی بكەم.
هەڵبژاردنی سەركۆماری ئێران لە ساڵی ١٣٨٨ و ئەنجامەكانی:
لە هەڵبژاردنی چوار ساڵ پێش ئێستا كە بزوتنەوەیەك بەناوی بزووتنەوەی سەوز سەریهەڵدا، ئەم بزووتنەوە سەوزە لە بەر هەندێ هۆی سیاسی و كۆمەڵایەتی و هەروەها بەهۆی بوونی دەزگایەكی راگەیاندنی بەربڵاو توانی جۆرێك هێژمۆنی بەسەر ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی ئێراندا بسەپێنێت. ئەنجامی كاركردی ئەم هێژمۆنییە ئەوە بوو كە جیا لە چەند حاڵەتی بەدەر، تێكڕای ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز و پێكهاتەشكێن فۆرمێكیان پەیدا كرد و خواستەكانیان لە رادەبەدەر پێكەوە نزیك بوونەوە. ئەمە هەتا دوای ئەوەی كە ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز یا خود بەشێكی زۆر لە بزووتنەوەی رێفۆرمخواز لە ئێران وەدەر نرا، ئەكرا وەك سیاسەتێك سەیر بكرێت كە ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن بیهەوێت ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز وەك ئامرازێكی سیاسی بەكار بێنێت. بەڵام ئەنجامەكانی دواتر پێچەوانەی ئەو كارەیان خستەروو.
دوای ئەوەی سەرانی گەورەی ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز لە ئێران بەندكران (موسەوی و كەڕووبی) و كەسانی دیكە بەشێك لە بزووتنەوەی سەوز لە ئێران هاتنەدەرێ، چاوەڕوان دەكرا رەوتی رێفۆرمخوازی لە ئێران شكست بێنێت و و كۆتایی كارەكانی رابگەیەنێت و رەوتی پێكهاتەشكێنی نێو ئۆپۆزسیۆن بەهێزتر بێت. بەڵام ئەوەی كە دواتر بینرا رەوتی رێفۆرمخوازی لە دەرەوەش زاڵ بوو و رەوتی پێكهاتەشكێنی پەراوزێز یا خود تواندەوە. ئەم رەوتە هەتا ئاستێك بەردەوام بوو كە دەكرا بڵێن رەوتێك لەنێو ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی بە ناوی پێكهاتەشكێن لە جەوهەردا نەما و ئەدەبیات و زمانی ئەو گرووپە بەرەو پاراستنی یەكپارچەیی خاكی ئێران، قەناعەت كردن بە رێفۆرم لە پێكهاتەی كۆماری ئیسلامی ئێران و هتد گۆڕا.
رەنگە هەندێ كەس پێیان سەیر بێت، بەڵام واقعیەت ئەوەیە هەست دەكەی پڕۆژەیەكی سیاسی بۆ تواندنەوەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی ئێران لە چوارچێوەی بەڕێوەبەری قەیران ئەنجام درا كە زیاتر هەست بكەی رەوتەكە لە جیاتی ئەوەی رەوتێكی سیاسیی ئاسایی بێت، هەست دەكەی پرۆژەیەكی ئەمنی بووە.
دوایین خولی هەڵبژاردنی سەركۆماریی ئێران:
لە ماوەی چەند رۆژی رابردوو هەڵبژاردنی سەركۆماری لە ئێران بەڕیوەچوو و لە ئەنجامیشدا حەسەن رووحانی توانی بەشێكی زۆری دەنگەكان بەدەست بێنێت و ببێتە سەركۆمار. پێشتر وتمان گۆڕانێكی گەورە لە دەرەوەی ئێران رووی دا و ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن لەئارادا نەما یا خود بە تەواوی سڕایەوە (هەڵبەتە ئۆپۆزسیۆنی سەرتاسەری) لە ناوخۆش كار گەیشتە ئاستێک كە میانەڕەوەكانی نزیک بە موحافیزەكاری ببنە رێفۆرمخواز.
هەڵبژاردنی ئەم دواییە پێشاندەری دەستپێكردنی وەرزێكی نوێی سیاسیە لە ئێراندا. ئەو وەرزە سیاسییە بەستراوەتەوە بە كاری ئەو بەشەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنەوە كە بتوانێت چەندە قورسایی هێزی خۆی بپارێزێت. بەشی دیكەی ئەوەیە كە دوای ئەم هەڵبژاردنە هیچ جیاوازییەك لە نێوان رێفۆرمخوازان و دەسەڵاتداران و ئەو بەشەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن نەماوە كە بتوانرێت چاوەڕوانیی گۆڕانێكی گەورە یا خود گێڕانی رۆڵێكی سیاسیی گرنگیان لێ بكەیت.
بە مانایەكی دیكە كاتێک بزووتنەوەی سەوز و ئەو بەشەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی پێشوو كە لەنێو بزووتنەوەی سەوزدا توایەوە پشتگیری لە رووحانی دەكات و دەیگەینێتە دەسەڵات و لەلایەكی دیكەوە خودی كەسی هەڵبژێردراو تەنانەت كێشەی فكری لەگەڵ پێكهاتە و بەرپرسانی سەرەوەی خۆی نییە، دەتوانین بڵێین ئێستا جۆرێك لە یەك دەست بوونەوە لە پێكهاتەی سیاسیی ئێران لەئارا دایە كەلە ویلایەتی فقیهەوە هەتا كۆماریخوازانی ئێران و دەیان گرووپی دیكە لە پێكهاتەی سیاسیدا بەشدارن.
كورد و هەڵبژاردنەكانی ئێران:
لە هەر هەڵبژاردنێكی ئێراندا رێبەرایەتیی سیاسی ئێران هەڵویستێكی تایبەتی هەبووە كەلە تێڕوانینی بۆ پێكهاتەی سیاسیی ئێران و كێشەی كورد لەو وڵاتە سەرچاوەی وەرگرتووە، بەڵام بە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی سەوز لە ئێران، كەلێنێك لەنێو رێبەرایەتیی كورددا دروست بوو و چەند لایەنی سیاسیی كەوتە شوێن شەپۆلی بزووتنەوەی سەوز و چەند لایەنی سیاسیی دیكەی كورد تەحریمیان كرد. دروستبوونی ئەم دوو بەرەكییە دوو ئاراستەی سیاسی لێكەوتەوە، یەكەم ئاراستە ئەوە بوو كە دەیەویست كاری سیاسی بكات و بە مانایەكی دیكە لە چوارچێوەی هەندێ ئازادی فۆرماڵیتە و رووكەشدا سیاسەت بكات. ئاراستەی دووەم كێشەی كورد لە ئێران بە قووڵتر زانی و لەو باوەڕەدا بوو كە كێشەی كورد بە ئازادییە رووكەشەكان چارەسەر نابێت و پێویستە كێشەی كورد نەكرێتە قوربانیی روداوە سیاسییەكان و وەك كێشەی نەتەوەیەك بخرێتە روو.
بە مانایەكی دیكە كێشەی كورد وەك بوونی ئازادی یا نەبوونی ئازادی لە ئێران یا خود كێشەی كورد وەك كێشەی خاك و كولتووری نەتەوەیەك بە شێوازی جیاواز سەیر دەكرا. هەڵبەتە پێویستە ئەوەش بڵێین كە رێفۆرمخوازانی كوردیش رەوتێكی دیكە بوون كە هەرچەندە رەوتی ئازادیخوازان هیوای بە گۆڕینی دەستووری ئێران هەبوو، ئەمان بە پێچەوانە باوەڕیان بە جێبەجێ كردنی ئەو دەستوورەی ئێستای ئێران هەیە كە لەو باوەڕەدان ئەو دەستوورە هەندێ ئازادی تێدایە كە دەتوانێت لە بەرژەوەندیی كورددا بێت و ئیدی كورد پێویست بە زیاتر نەبێت.
بەڵام ئەنجامی هەڵبژاردنی سەركۆماریی ئێران هەر شتێك بێت و چەندە خەڵكیش لەم جیهانە بێ سەروبەری سیاسەتی ئێراندا بەشدارییان كردبێت، بەڵام دوو بابەتمان بۆ روون بووەوە. یەكەم هەتا كاتێك هیوامان بەوە هەبێت كە بە هەڵبژاردن یا دەستووری ئێران كێشەی كورد چارەسەر بكرێت نابێت چاوەڕوانیی زیاترمان لەوە هەبێت. بۆیە پێویستە هەوڵ بدەین كێشەی كورد وەك كێشەی زمان و كولتوور و خاكی نەتەوەیەك بخرێتە بەرباس. بە مانایەكی دیكە هەتا كاتێك ئێمە تەنها خاڵێكی سپیی سەر لاپەڕە رەشەكە ببینین و چاومان تێكڕای ئەو هەموو رەشییە نەبینێت، ئەوا بێ ئەنجامەكانی هەڵبژاردن لە كوردستانی ئێران لەوە باشتر نابێت.
هەتا كاتێک بەشێک لە كورد بیەوێت سیاسەت بكات نەك خەبات، ئەوا ئیدی بە چ شێوەیەك دەبێت چاوەڕوانیی ئەوەت لێ بێت كە بیەوێت رووبەڕووی نامۆبوونێك بێتەوە كە تێكڕای كۆمەڵگای تینیوەتەوە و تاكی كورد بەرەو خۆناسینی سیاسی و كولتوری ئاراستە بكات.
لێرەدا بە پێویستی دەزانم گریمانەیەک بخەمەڕوو و نموونەیەكیش بێنمەوە. گریمان كە دێمۆكراسی و ئازادیی ئێرانی بنیات نرا و كێشەی كورد لە ئێرانیش چارەسەر نەبوو. یا بە مانایەك دێمۆكراسییەك بنیات نرا كە باوەڕی بە ناسیۆنالیزمی مەدەنی هەبێت و كێشەی ئاو و خاكی كورد چارەسەر نەكات، ئایا بەڕاستی ئەوكاتیش كێشەكانی تاران هەر كێشەی كورد دەبێت.
ماوەی چەندین دەیە لە توركیە سیستمێكی سیكۆلار و نیمچە دێمۆكراسی بوونی هەیە و ئەو دێمۆكراسییە تەنها بۆ توركە. بەڵام كێشەی كوردی ئەگەریش پێ خراپتر نەبووبێت، پێی چارەسەر نەكراوە. بۆیە ئەگەر هەمان حاڵەت لە ئێران دووبارە بووەوە ئایا بەڕاستی كێشەی كورد چی دەبێت. بۆیە پێویستە كورد لە چوارچێوەی تاكتیكدا ئەوەندە پاشەكشە نەكات كە گومان لەسەر ستراتیژییەكەی دروست بێت و هەروەها پێویستە كێشەی كورد وەك كێشەی نەتەوەیەكی خاوەن زەوی بخرێتەڕوو، نەك كێشەی بوون و نەبوونی ئازادی و دێمۆكراسی لە ئێراندا.
چەند رۆژ پێش ئێستا هەڵبژاردنی سەركۆماری و ئەنجومەنی شارە و گوندەكانی ئێران پێكەوە ئەنجام دران. هەرچەندە ئەنجامی هەڵبژاردنی سەركۆماری، ئەنجامێك بوو كە بەڕاستی بە هیچ شێوەیەک چاوەڕوانیی ئەوە نەدەكرا كەلە دەوری یەكەم ئەنجامێكی وەهای لێبكەوێتەوە كە بینیمان. بە پێچەوانەی هەموو چاوەڕوانییەكان رووحانی وەك سەركۆماری ئێران لە خولی یەكەمی هەڵبژاردن زۆرینەی دەنگەكانی بەدەست هێنا.
بەڕای من تێگەیشتن لەم روداوە و بە مانایەكی دیكە تێگەیشتن لەم جۆرە شوكە سیاسییە لە ماوەیەكی زەمەنی یەک مانگی یا كورتكردنەوەی بە ماوەی هەڵبژاردنی جیا لەوەی بە لارێماندا دەبات و لەو باوەڕش دام تووشی دەبەنگیی سیاسییمان دەكات. خوێندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنی سەركۆماریی ئێران ئەگەر كەمتر لە ماوەیەكی دە ساڵە خوێندنەوەی بۆ بكەین ئەوا زۆر رەهەندی مێژوویی و سیاسیی درێژخایەن و ستراتیژی هەیە كە هیچكات لە خوێندنەوەكاندا نایەنە ئەژمار ئەوكات ئەنجامەكەی بە ئاراستەی دیكەماندا دەبات.
ئامانج لە نووسینی ئەم وتارە خستنەڕووی پرۆسەی تواندنەوەی ئۆپۆزسیۆن لەنێو پرۆسەیەكی سیاسی لەلایەن حكوومەتی ئێران و هەروەها دروستكردنی قەیرانی فكری و سیاسی بۆ هەندێ لایەن و چۆنیەتیی روودانی ئەو پرۆسەیە. لەلایەكی دیكەوە ئەوەی كە هەیە ئەنجامی دوای هەڵبژاردن و هەڵویستی هیزە سیاسییەكانی كورد و هەروەها بەلاڕێ چوونی هێزە رێفۆرمخوازەكانی كورد بوو. لێرەوە جیا لەوەی دەمەوێت بۆچوونی خۆم لەبارەی رووداوەكانی چەند ساڵی رابردوو لەنێو هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێراندا بخەمەڕوو، ئەوا دەمەوێت هەڵویستێكی جیاوازم بە نیسبەت بەشێك لە هێزە كوردییەكانەوە هەبێت كە تووشی قەیرانی فكری بوون.
پێكهاتەی ئۆپۆزسیۆنی ئێران لە دە ساڵ پێش ئێستادا:
دوای ئەوەی شۆڕشی ساڵی ١٣٥٧ی هەتاوی لە ئێراندا كرا و لە راپرسێیەكدا حكومەتێكیان بە ناوی كۆماری ئیسلامی لە ئێران پەسەند كرد و بە شێوازی شەرعی و ناشەرعی بەهێز و جێگیریان كرد، هەموو ئەو هێزە سیاسییانەی دیكەی نێو گۆڕەپانی سیاسیی ئێران وەدەرنران و بە مانایەك بوونە ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسی، یا خود بوونە ئۆپۆزسیۆنی ناقانونی (بە مانا و روانگەی حكومەت) بەڵام لێرەدا ئێمە ئەو جۆرە ئۆپۆزسیۆنە بە ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن ناو دەبەین. رەنگە بەكارهێنانی وشەكە پڕ بە پێستی نەبێت، یا خود بۆ مانای دیكە بەكار بێت، بەڵام لێرەدا لە بەرامبەر هەندێ وشەی دیكە پێكهاتەشكێنیمان لە هەموو پێ باشتر بوو.
پێكهاتە و ستراكتۆری ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی ئێران لە چەپی توندڕەوە هەتا دەسەڵاتدارانی حكومەتی پێشووی (سەڵتەنەت تەڵەب)ی لەخۆ دەگرت. هەر بەشێك لەم ئۆپۆزسیۆنە بە شێوازی جیاواز و لەبەر هەندێ هۆی جیاواز و روانگەی جیاواز خوازیاری رووخانی سیستمی سیاسی لە ئێران و هێنانەئارای سیستمێكی نوێی دیكە بوون. ئەم ئۆپۆزسیۆنە بەهۆی هاودەست نەبوون یا خود بەهۆی هاودەنگ نەبوونەوە نەیتوانی دیوارێكی پتەو لە بەرامبەر سیاسەتەكان و كارەكانی حكومەتی ئێراندا دروست و هەمیشە بە شێوازی جیاواز و بەهۆی كاری جیاوازی كۆماری ئێسلامی ئێرانەوە ( لە تیرۆرەوە هەتا دروستكردنی دووبەرەكی لە نێوان هێزە سیاسییەكان) لە پاشەكشەدا بوو.
هەڵبەتە پاشەكشەكردنی ئەم هێزانە بەو مانا نەبوو كە هیچ هۆكارێكی ناوخۆیی و دەرەكی یارمەتیدەر نەبووە بۆ مانەوەی ئەم ئۆپۆزسیۆنە. بەڵكوو بە روخانی یەكێتی سۆڤیەت و هەڵوەشاندنەوەی سیستمی تۆتالیتەری لە ئاستی نێودەوڵەتی دەرفەتێكی زیاتر بۆ ئۆپۆزسیۆن رەخسا بە زمانێكی دێمۆكراتیك بێتە ئاراوە و گوشارەكانی لەسەر سیستەمێكی تۆتالیتەری ئێران زیادتر بكات.
هاوكات گۆڕانی پێكهاتەی ئێران لە هەموو بوارەكانی ئاستی خوێندەواری، شارنشین و لادێ نشین، چۆنیەتیی پێشكەش كردنی خزمەتگوزارییەكان و بەرزبوونەوەی ئاستی داخوازی خەڵك لە حكومەت، بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری و هتد لەلایەكە و هەروەها سەرهەڵدانی تۆكنۆكراتەكان و بۆروكراتە حكومەتەییەكان و بە وەلانانی كەسانی ئینقلابی لە پۆستە ئیدارییەكان (هەڵبەتە ئۆكنۆكرات و بۆروكراتی ئیسلامی دەروەست بە حكومەت) هەروەها گۆڕینی روانگەی بەشێك لە دەسەڵاتدارانی حكومەت بۆ چۆنیەتیی بەڕێوەبەریی وڵات گۆڕانێكی لەنێو پێكهاتەی سیاسیی ناوخۆی ئێراندا دروستكرد.
ئەم گۆڕانكارییە لە ئەنجامدا و دوای چەندین ململانێی سیاسی بووە و تێپەڕكردنی چەندین قوناغ، توانی خۆی لەبەرەی رێفۆرمی ئێراندا رێكبخات و لە هەڵبژاردنێكی سەركۆماری سەركەوتن بە دەست بێنێت و بۆ ماوەی ٨ ساڵ دەسەڵاتداریەتی بكات. لەم قوناغەدا كە بە زمانی ئاسایی خەڵك بە سەردەمی دەسەڵاتداریەتیی خاتەمی بەناوبانگە، دەبینین كە هەندێ ئازادی لە بواری راگەیاندن و ئازادی كۆبوونەوە هەبوو، بەڵام ئەم جۆرە ئازادییە مانادار و ئامانجدار درابوو و ئەنجامەكەیشی بووە هۆی ئەوەی بۆ ماوەی هەشت ساڵ كۆمەڵگای ئێران بە شێوەی نەرم افرازی كۆنتروڵ بكرێت.
پێش هەڵبژاردنی محەمەد خاتەمی وەك سەركۆمار و دوای ئەویش لە پێكهاتەی سیاسیی ئێراندا رووبەڕووی جۆرێكی نوێی ئۆپۆرزسیۆنی چالاك و كاریگەر لە ئێران بووینەوە. ئەم جۆرە لە ئۆپۆزسیۆنە كە بە تێكڕا بە ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز یا خود ئۆپۆزسیۆنی یاسایی ناسراوە، گروپی جۆراوجۆری لە خۆیدا كۆكردبووەوە.
بۆیە لێرەدا ئێمە لە پێكهاتەی سیاسیی ئێراندا رووبەڕووی دوو جۆر ئۆپۆزسیۆن دەبێنەوە. یەكەم ئۆپۆزسیۆن هەمان ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنە كە دەیویست تێكرای سیستمی سیاسی بگۆڕێت. جۆری دووەم بە قەبووڵكردنی چوارچێوەی گشتیی دەستوور (قانون اساسی) و بنەما سەرەكییەكانی ئەو، دەیەویست گۆڕانكاری لە پێكهاتەی سیاسیدا بكات. بە مانایەكی دیكە دەیویست دوو ئامانجی سەرەكی بپێكێت. یەكەم هەم سیستمی سیاسیی ئێران بپارێزێت و دووەم بە رابەری كردنی خەڵک ئاڕاستەی داخوازییەكانی خەڵك بە شێوەیەك كاناڵیزە بكات كە نەبێتە مەترسی لەسەر فۆرمی سیاسیی ئێران.
ئەوەی كە لێرەدا باسكرا ئۆپۆزسیۆنی نێو فەزای سیاسیی ئێران بوو هەتا هەڵبژاردنی سەركۆماریی 4 ساڵ پێش ئێستا (ساڵی ١٣٨٨) لێرە بە دواوە فۆرم و پێكهاتە و ئاراستە و بۆچوون و چالاكیی ئۆپۆزسیۆنی فەزای سیاسیی ئێران گۆڕانی بەسەردا دێت. لێرەوە هەوڵ دەدەم ئەوەندەی بكرێت شیكاری ئەو گۆڕانكارییانە و ئەنجامەكانی بكەم.
هەڵبژاردنی سەركۆماری ئێران لە ساڵی ١٣٨٨ و ئەنجامەكانی:
لە هەڵبژاردنی چوار ساڵ پێش ئێستا كە بزوتنەوەیەك بەناوی بزووتنەوەی سەوز سەریهەڵدا، ئەم بزووتنەوە سەوزە لە بەر هەندێ هۆی سیاسی و كۆمەڵایەتی و هەروەها بەهۆی بوونی دەزگایەكی راگەیاندنی بەربڵاو توانی جۆرێك هێژمۆنی بەسەر ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی ئێراندا بسەپێنێت. ئەنجامی كاركردی ئەم هێژمۆنییە ئەوە بوو كە جیا لە چەند حاڵەتی بەدەر، تێكڕای ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز و پێكهاتەشكێن فۆرمێكیان پەیدا كرد و خواستەكانیان لە رادەبەدەر پێكەوە نزیك بوونەوە. ئەمە هەتا دوای ئەوەی كە ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز یا خود بەشێكی زۆر لە بزووتنەوەی رێفۆرمخواز لە ئێران وەدەر نرا، ئەكرا وەك سیاسەتێك سەیر بكرێت كە ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن بیهەوێت ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز وەك ئامرازێكی سیاسی بەكار بێنێت. بەڵام ئەنجامەكانی دواتر پێچەوانەی ئەو كارەیان خستەروو.
دوای ئەوەی سەرانی گەورەی ئۆپۆزسیۆنی رێفۆرمخواز لە ئێران بەندكران (موسەوی و كەڕووبی) و كەسانی دیكە بەشێك لە بزووتنەوەی سەوز لە ئێران هاتنەدەرێ، چاوەڕوان دەكرا رەوتی رێفۆرمخوازی لە ئێران شكست بێنێت و و كۆتایی كارەكانی رابگەیەنێت و رەوتی پێكهاتەشكێنی نێو ئۆپۆزسیۆن بەهێزتر بێت. بەڵام ئەوەی كە دواتر بینرا رەوتی رێفۆرمخوازی لە دەرەوەش زاڵ بوو و رەوتی پێكهاتەشكێنی پەراوزێز یا خود تواندەوە. ئەم رەوتە هەتا ئاستێك بەردەوام بوو كە دەكرا بڵێن رەوتێك لەنێو ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی بە ناوی پێكهاتەشكێن لە جەوهەردا نەما و ئەدەبیات و زمانی ئەو گرووپە بەرەو پاراستنی یەكپارچەیی خاكی ئێران، قەناعەت كردن بە رێفۆرم لە پێكهاتەی كۆماری ئیسلامی ئێران و هتد گۆڕا.
رەنگە هەندێ كەس پێیان سەیر بێت، بەڵام واقعیەت ئەوەیە هەست دەكەی پڕۆژەیەكی سیاسی بۆ تواندنەوەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی ئێران لە چوارچێوەی بەڕێوەبەری قەیران ئەنجام درا كە زیاتر هەست بكەی رەوتەكە لە جیاتی ئەوەی رەوتێكی سیاسیی ئاسایی بێت، هەست دەكەی پرۆژەیەكی ئەمنی بووە.
دوایین خولی هەڵبژاردنی سەركۆماریی ئێران:
لە ماوەی چەند رۆژی رابردوو هەڵبژاردنی سەركۆماری لە ئێران بەڕیوەچوو و لە ئەنجامیشدا حەسەن رووحانی توانی بەشێكی زۆری دەنگەكان بەدەست بێنێت و ببێتە سەركۆمار. پێشتر وتمان گۆڕانێكی گەورە لە دەرەوەی ئێران رووی دا و ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن لەئارادا نەما یا خود بە تەواوی سڕایەوە (هەڵبەتە ئۆپۆزسیۆنی سەرتاسەری) لە ناوخۆش كار گەیشتە ئاستێک كە میانەڕەوەكانی نزیک بە موحافیزەكاری ببنە رێفۆرمخواز.
هەڵبژاردنی ئەم دواییە پێشاندەری دەستپێكردنی وەرزێكی نوێی سیاسیە لە ئێراندا. ئەو وەرزە سیاسییە بەستراوەتەوە بە كاری ئەو بەشەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنەوە كە بتوانێت چەندە قورسایی هێزی خۆی بپارێزێت. بەشی دیكەی ئەوەیە كە دوای ئەم هەڵبژاردنە هیچ جیاوازییەك لە نێوان رێفۆرمخوازان و دەسەڵاتداران و ئەو بەشەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێن نەماوە كە بتوانرێت چاوەڕوانیی گۆڕانێكی گەورە یا خود گێڕانی رۆڵێكی سیاسیی گرنگیان لێ بكەیت.
بە مانایەكی دیكە كاتێک بزووتنەوەی سەوز و ئەو بەشەی ئۆپۆزسیۆنی پێكهاتەشكێنی پێشوو كە لەنێو بزووتنەوەی سەوزدا توایەوە پشتگیری لە رووحانی دەكات و دەیگەینێتە دەسەڵات و لەلایەكی دیكەوە خودی كەسی هەڵبژێردراو تەنانەت كێشەی فكری لەگەڵ پێكهاتە و بەرپرسانی سەرەوەی خۆی نییە، دەتوانین بڵێین ئێستا جۆرێك لە یەك دەست بوونەوە لە پێكهاتەی سیاسیی ئێران لەئارا دایە كەلە ویلایەتی فقیهەوە هەتا كۆماریخوازانی ئێران و دەیان گرووپی دیكە لە پێكهاتەی سیاسیدا بەشدارن.
كورد و هەڵبژاردنەكانی ئێران:
لە هەر هەڵبژاردنێكی ئێراندا رێبەرایەتیی سیاسی ئێران هەڵویستێكی تایبەتی هەبووە كەلە تێڕوانینی بۆ پێكهاتەی سیاسیی ئێران و كێشەی كورد لەو وڵاتە سەرچاوەی وەرگرتووە، بەڵام بە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی سەوز لە ئێران، كەلێنێك لەنێو رێبەرایەتیی كورددا دروست بوو و چەند لایەنی سیاسیی كەوتە شوێن شەپۆلی بزووتنەوەی سەوز و چەند لایەنی سیاسیی دیكەی كورد تەحریمیان كرد. دروستبوونی ئەم دوو بەرەكییە دوو ئاراستەی سیاسی لێكەوتەوە، یەكەم ئاراستە ئەوە بوو كە دەیەویست كاری سیاسی بكات و بە مانایەكی دیكە لە چوارچێوەی هەندێ ئازادی فۆرماڵیتە و رووكەشدا سیاسەت بكات. ئاراستەی دووەم كێشەی كورد لە ئێران بە قووڵتر زانی و لەو باوەڕەدا بوو كە كێشەی كورد بە ئازادییە رووكەشەكان چارەسەر نابێت و پێویستە كێشەی كورد نەكرێتە قوربانیی روداوە سیاسییەكان و وەك كێشەی نەتەوەیەك بخرێتە روو.
بە مانایەكی دیكە كێشەی كورد وەك بوونی ئازادی یا نەبوونی ئازادی لە ئێران یا خود كێشەی كورد وەك كێشەی خاك و كولتووری نەتەوەیەك بە شێوازی جیاواز سەیر دەكرا. هەڵبەتە پێویستە ئەوەش بڵێین كە رێفۆرمخوازانی كوردیش رەوتێكی دیكە بوون كە هەرچەندە رەوتی ئازادیخوازان هیوای بە گۆڕینی دەستووری ئێران هەبوو، ئەمان بە پێچەوانە باوەڕیان بە جێبەجێ كردنی ئەو دەستوورەی ئێستای ئێران هەیە كە لەو باوەڕەدان ئەو دەستوورە هەندێ ئازادی تێدایە كە دەتوانێت لە بەرژەوەندیی كورددا بێت و ئیدی كورد پێویست بە زیاتر نەبێت.
بەڵام ئەنجامی هەڵبژاردنی سەركۆماریی ئێران هەر شتێك بێت و چەندە خەڵكیش لەم جیهانە بێ سەروبەری سیاسەتی ئێراندا بەشدارییان كردبێت، بەڵام دوو بابەتمان بۆ روون بووەوە. یەكەم هەتا كاتێك هیوامان بەوە هەبێت كە بە هەڵبژاردن یا دەستووری ئێران كێشەی كورد چارەسەر بكرێت نابێت چاوەڕوانیی زیاترمان لەوە هەبێت. بۆیە پێویستە هەوڵ بدەین كێشەی كورد وەك كێشەی زمان و كولتوور و خاكی نەتەوەیەك بخرێتە بەرباس. بە مانایەكی دیكە هەتا كاتێك ئێمە تەنها خاڵێكی سپیی سەر لاپەڕە رەشەكە ببینین و چاومان تێكڕای ئەو هەموو رەشییە نەبینێت، ئەوا بێ ئەنجامەكانی هەڵبژاردن لە كوردستانی ئێران لەوە باشتر نابێت.
هەتا كاتێک بەشێک لە كورد بیەوێت سیاسەت بكات نەك خەبات، ئەوا ئیدی بە چ شێوەیەك دەبێت چاوەڕوانیی ئەوەت لێ بێت كە بیەوێت رووبەڕووی نامۆبوونێك بێتەوە كە تێكڕای كۆمەڵگای تینیوەتەوە و تاكی كورد بەرەو خۆناسینی سیاسی و كولتوری ئاراستە بكات.
لێرەدا بە پێویستی دەزانم گریمانەیەک بخەمەڕوو و نموونەیەكیش بێنمەوە. گریمان كە دێمۆكراسی و ئازادیی ئێرانی بنیات نرا و كێشەی كورد لە ئێرانیش چارەسەر نەبوو. یا بە مانایەك دێمۆكراسییەك بنیات نرا كە باوەڕی بە ناسیۆنالیزمی مەدەنی هەبێت و كێشەی ئاو و خاكی كورد چارەسەر نەكات، ئایا بەڕاستی ئەوكاتیش كێشەكانی تاران هەر كێشەی كورد دەبێت.
ماوەی چەندین دەیە لە توركیە سیستمێكی سیكۆلار و نیمچە دێمۆكراسی بوونی هەیە و ئەو دێمۆكراسییە تەنها بۆ توركە. بەڵام كێشەی كوردی ئەگەریش پێ خراپتر نەبووبێت، پێی چارەسەر نەكراوە. بۆیە ئەگەر هەمان حاڵەت لە ئێران دووبارە بووەوە ئایا بەڕاستی كێشەی كورد چی دەبێت. بۆیە پێویستە كورد لە چوارچێوەی تاكتیكدا ئەوەندە پاشەكشە نەكات كە گومان لەسەر ستراتیژییەكەی دروست بێت و هەروەها پێویستە كێشەی كورد وەك كێشەی نەتەوەیەكی خاوەن زەوی بخرێتەڕوو، نەك كێشەی بوون و نەبوونی ئازادی و دێمۆكراسی لە ئێراندا.
