هێرشی فەرهەنگی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ( لێکدانەوەیەکی ئاماری)

ئاگری باڵەکی 


تاکوو ئێستا له‌هیچ‌یه‌ک له‌سه‌رژمێری‌یه‌کانی ئێران‌دا پرسیار ده‌رباره‌ی تایبه‌تمه‌ندی‌یه نه‌ته‌وه‌یی‌و زمانی‌یه‌کان نه‌کراوه‌، هه‌ڵبه‌ته‌ئه‌و جۆره‌پرسیارانه‌له‌سه‌رژمێریی ساڵی ١٣٦٥دا باس کرابوون* به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی ده‌قیقی حه‌شیمه‌تی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک له‌ئێران‌دا دیاری نه‌کڕێ‌و هه‌روه‌ها بۆئه‌وه‌ی نه‌بێته‌هۆی خوڵقانی کێشه‌ی سیاسی، ئه‌م پرسیارانه‌هه‌ر له‌سه‌ره‌تای سەرژمێری‌یه‌که‌وه‌هه‌ڵگیران، که‌چی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‌دا ناوه‌ندی ئاماری ئێران نێوه‌نێوه‌هه‌ندێک ئاماری تایبه‌ت به‌نه‌ته‌وه‌و زمان بڵاوده‌کاته‌وه‌که‌زۆر جێگای متمانه‌نین چونکه‌ئه‌و ئامارانه‌زۆرتر ناوچه‌یه‌ک یان بابه‌تێکی تایبه‌ت ده‌که‌نه‌ئامانج. بۆیه‌ناکرێ زۆر پشتیان پێ ببەسترێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‌دا ئه‌گه‌ر چاو به‌ئامارو ژماره‌کانی زمان‌و نه‌ته‌وەدا‌ده‌خشێنین ده‌بینین که‌ڕێژه‌کان به‌درێژایی کات گۆڕاون‌و پێ‌دەچێ ‌له‌بلاوکردنه‌وه‌ی ئاماره‌ڕاسته‌کان خۆببوێرن. یه‌کێک له‌و ئامارانه‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆ گه‌ڵاوێژی ١٣٧٠ که‌له‌لایه‌ن ناوه‌ندی ئاماری ئێرانه‌وه‌ئه‌نجام دراوه‌، لێکۆلینه‌وه‌که‌له‌سه‌ر زمانی دایک وه‌ک یه‌کێک له‌هۆکاره‌کانی دیاریکردنی نه‌ته‌وه‌ئەنجام دراوه‌. ئه‌م لێکۆلینه‌وه‌یه‌له‌سه‌ر ٤٩٥٥٨ دایک ئه‌نجام درا‌. له‌کۆتایی ئه‌م لێکۆلینه‌وه‌یه‌دا ئه‌م ڕێژه‌یه‌دەرکەوت: ٤٦.٢% به‌زمانی فارسی، ٢٠.٦% به‌زمانی ئازه‌ری‌و ١٠% به‌زمانی کوردی‌و ٨.٩% به‌زمانی لۆری‌و ٧.٢% به‌ زمانی شومالی، ٣.٥% به‌عه‌ڕه‌بی، ٢.٧% به‌به‌لووچی، ٠.٦% به‌ترکمنی، ٠.١% به‌ئه‌رمه‌نی، ٠.٢% به‌زمانەکانی دیکه‌ئاخاوتنیان ده‌کرد. به‌ڵام ئه‌گه‌ر سه‌رنجێک بده‌ینه‌سه‌رژمێری‌یه‌کی دیکه‌ی له‌و بابه‌ته‌که‌ساڵی ١٣٧٣ ئه‌نجام دراوه‌ده‌بینین که‌ئه‌م ڕێژه‌یه‌گۆڕانی به‌سه‌ردا دێ، یه‌کێک له‌و هۆکارانه‌که‌ڕێژه‌کان ده‌گۆڕێن ڕێژه‌ی له‌دایک‌بوون‌و مردن‌له‌ناوچه‌کانی ئێران‌دایه‌که‌زۆر جیاوازه‌‌، ڕێژه‌ی ئه‌و منداڵانه‌که‌دوای له‌دایک بوونیان له‌ژیان‌دا ده‌مێنن له‌پارێزگاکانی نێوه‌ڕاستی ئێران زۆرتره‌تا پارێزگاکانی ناوچه‌کوردنشینه‌کان، ئه‌مه‌ش زۆرتر بۆ ئه‌وه‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌که‌بواری له‌ش‌ساغی له‌ناوچه‌کوردنشینه‌کان زۆر که‌متره‌تا ناوچه‌کانی‌دیکەی ئێران، هه‌رله‌و کاته‌‌دا ناوه‌ندی ئاماری ئێران بۆ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی نه‌ته‌وه‌کان له‌ئێران‌دا ئاشکرا نەکاو بتوانن هێرشی که‌لتووریی خۆیان به‌شێوه‌یه‌کی ڕێک‌وپێک‌و بێ‌کێشه‌ببه‌نه‌پێشێ، هیچکات له‌سه‌رژمێری‌یه‌کانیان‌دا باس له‌نه‌ته‌وه‌و وابه‌سته‌گی قه‌ومی ناکرێ.

زمان یه‌کێک له‌فاکته‌ره‌گرنگه‌کانی دیاری‌کردنی نه‌ته‌وه‌یه‌، یه‌کێک له‌سیاسه‌ته‌کانی ڕێژیمه‌کانی زاڵ به‌سه‌ر ئێران‌دا هه‌میشه‌ئه‌وه‌بووە که‌بتوانن به‌کارتێکەریی که‌لتووری‌و زاڵ‌کردنی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌ی باڵاده‌ست بار‌ی دیموگرافیی دانیشتووان بگۆڕن‌و قورسایی ئه‌و ناوچانه که‌نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌یان تێدا ده‌ژین به‌شێوه‌ی هێرشی که‌لتووری که‌م بکه‌نه‌وه‌. 

ئه‌گه‌ر  بمانه‌وێ زۆرتر له‌و هێرشه‌که‌لتووری‌یه‌بزانین ده‌بێ به‌وردی بڕوانینه‌نه‌خشه‌یه‌ک که‌ناوه‌ندی Courtesy of Columbia.edu له‌ساڵی ٢٠٠٥ دا بڵاوی کردۆته‌وه‌و باس له‌شێوه‌ی دابه‌ش‌بوونی نه‌ته‌وه‌کانی ئێران‌و ئه‌و زمانانه‌ده‌کا که‌له‌ئێران‌دا قسه‌یان پێ‌ده‌کرێ. له‌م نه‌خشه‌یه‌‌دا ده‌رباره‌ی زمانه‌کان دوو مێژووی جیاوازی  به‌راورد کردوه‌یه‌کێکیان له‌ساڵی ١٩٦٤ و ئه‌و‌ی دیکه‌یان له‌سالی ٢٠٠٤ دایه‌، له‌م به‌راورده‌دا ده‌بینین که‌زمانی فارسی چۆن ته‌شه‌نه‌ی کردۆته‌نێو زمانه‌کانی دیکه‌ی ئێران‌و زۆربه‌یانی به‌ڕیژه‌یه‌کی زۆر دابه‌زاندوه‌و هه‌روه‌ها هه‌ندێکیانی لەنێو بردوه‌. 

بۆ نموونه‌له‌ساڵی ١٩٦٤دا ڕێژه‌ی زمانی فارسی له‌ئێران‌دا ٥١.٤% بووه‌، ئه‌مه‌له‌کاتێک‌دایە که‌ڕێژه‌ی زمانی ئازه‌ری ١٩.٣ و زمانی کوردی ٨.٢% بووه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر چاو له‌ڕێژه‌کانی ساڵی ٢٠٠٤ ده‌که‌ین ڕێژه‌ی زمانی فارسی به‌زیادبوونێکی 12% بۆته‌63.3% له‌به‌رامبه‌ردا زمانی ئازه‌ری ٦.٣% که‌می کردوه‌و بۆته‌١٣% و زمانی کوردی ١.٢% که‌م کردوه‌و بۆته‌٧%، هه‌ڵبه‌ته‌ئه‌م ڕێژانه‌له‌ناوه‌نده‌سه‌رژمێری‌یه‌کانی دنیادا جیاوازی‌یه‌کی زۆریان هه‌یه‌، به‌ڵام ‌له‌هه‌موویان‌دا زمانی فارسی له‌ئێران‌دا به‌هۆی سیاسه‌تی هێرشی که‌لتووریی نه‌ته‌وه‌یی باڵا ده‌ست له‌ماوه‌ی ٤٠ ساڵی ڕابردوودا به‌ڕێژه‌یه‌کی زۆر زیادی کردوه‌و ئەم هێرشە که‌لتووری‌یەش وا دەکا کە لە داهاتووی دووردا مەترسی ئەوە بێته‌پێش کە زمانەکان لە ئێران‌دا جگە لە فارسی هه‌وڵی لەنێوبردن‌و تواندنه‌وه‌یان ‌بدرێ.
یەکێكی دیکە لە هۆکارەکانی دواکەوتنی ناوچە کوردنشینەکان لە بواری فەرهەنگی‌دا گرنگی‌نەدان بە سالۆنەکانی سینەما لەو چوار پارێزگا کوردنشینەیە چونکه‌سینەما بە یەکێک لە لایەنەکانی پەیوەندیدار بە که‌لتوورو فەرهەنگی هەرناوچەیەک دادەنرێ.

بەدەیان فیلم‌سازو ئەکتەری سینەمایی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەڵ‌کەوتن، بەڵام هیچکات نەیان‌توانی بەرهەمەکانی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان نیشان بدەن یان لە سینەمای ئێران دەورێکی ئەساسی ببینن. دواتر کۆماری ئیسلامیی ئێران زۆربەی زۆری سیناریۆو فیلمەکانی سینەماکارانی کوردستانی یان راگرت یان ئیجازەی پەخش‌و بلاوکردنەوە له‌ئێرانی پێ‌نەدان. هەر بۆیەشە زۆربەیان پەنایان برد بۆ دەره‌وەی وڵات‌و لەوێ فیلمیان بەرهەم هێناو نیشانیان‌داو تەنانەت خەڵاتە جیهانی‌یەکانیشان بردەوە. جگه‌لەوەش‌، هۆڵه‌کانی سینەما له‌ناوچە کوردنشینەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان ژمارەیان ئەوەندە کەمە کە لە پەنجەی دەست تێ‌ناپەڕێ. لە پارێزگاکانی ورمێ، کوردستان، کرمانشان، ئیلام تەنیا ١١ هۆلی سینەما هەیە کە جێگای ٦٩٢٦ کەسیان هەیە، لە پارێزگای ئیلام‌تەنیا ١ سینەما هەیە، ئەگەر ئەو رێژەیە بەراورد بکەین بە ڕێژەی دانیشتووان، دەبینین بە ٧٥٠ هەزار کەس یەک کورسیی سینەمایان بەر دەکەوێ کە بە بەراورد لەگەڵ ناوەندی ئێران ڕێژەیه‌کی یه‌کجار نزمه‌. بۆ نموونە شاری تاران ٥١ سینەمای لێ‌یە کە ئەگەر بەراورد بکرێ بە رێژەی دانیشتووان، دەبینین هەر ٢٠٠هەزار کەس کورسی‌یەکی بەر دەکەوێ.

کۆماری ئیسلامیی ئێران لەم بوارەش‌دا هەوڵی داوە زۆر کەمتر گرنگی بدا بە کورستان‌و خەڵکەکەی .
 
- له‌نەخشەی دابەشبوونی زمانی نەتەوەکانی ئێران‌دا، کورد لە پلەی دووهەم دێ لە بڵاوی‌و لە ژمارەی دانیشتووان دوای فارس‌و ئازەری لە  پلەی سێیەم دێ، ،. 
 
 
 
له‌ژماره‌609ی رۆژنامه‌ی \"کوردستان\"دا بڵاو بۆته‌وه‌.