مێژوویەك لەڤیدیۆی رەش
13:48 - 6 خاکەلێوه 2715
Unknown Author
قادر عەلیخا
ئەگەر ئاوڕێكی هەروا سەر پێی و خێرا لە مێژووی مرۆڤایەتی بدەیتەوە، دەبینین هەر سەردەم و شێوە ژیان و چاخێك، بۆ داهاتووی خۆی، مێژوویەكی لە پاش خۆی بەجێ هێشتووە. مرۆڤەكانی ئەو سەردەمانە، بەو دەسكرد و كارە هونەریانەی كردوویانە، بۆ داهاتووەكان خۆیان پێناسە كردووە و دوای هەزاران ساڵ، ئێستا توێژەر و لێكۆڵەرەكان، بە شێوەی هونەری و شێوازی شارستانییەتەكەیاندا، دەیانناسنەوە و ئەگەر دوای ئەو چەند هەزار ساڵە بەردەنووسێك، پەیكەرەیەك، خشڵێك، پارچە ئاڵتوونێك، لە ژێر گڵ دەهێندرێتە دەرێ. ئەوە هەر زوو شوێنەوار ناسەكان، پێناسەیەك دەكەنە ملیان و چاخی ساز كردن و نووسینیەكەی دەست نیشان دەكەن.
ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی ئەو پارچە هونەریانە، پێناسەیەك بن بۆ سەردەمە جیاوازەكانی مێژووی مرۆڤایەتی و كاری ئەو هونەرمەندە مێژووییانە، زیاتر لە سەنگی خۆیان بایەخیان هەبێ و وەك شوێنەوارە، كەونار و ناوازە و دەگمەنەكان، لە مۆزەخانە گرنگەكانی جیهاندا، پارێزگاریان لێ بكرێ و لە لایەن كارناسە بە ئەزموونەكانەوە، ئاگاداریان لێ دەكرێ.
ئەوانە بۆ تەواوی مرۆڤایەتی بوونەتە میرات و ساڵانە بە دەیان میلیۆن كەس، تەنیا بۆ چاولێكردنیان دەیان، میلیۆن دۆلار خەرج دەكەن. هەر لەم وڵاتەی خۆماندا (كوردستان) بە هەزاران شوێنەواری گرینگ و سەدان قەڵا و كۆشكی بە بایەخ هەیە، كە بۆ ئێمە جێی شانازین و خۆمانیان پێ، پێناسە دەكەین و وەك بەڵگەیەك بۆ كەونارا بوون و لە مێژینە بوونی خۆمان و زمانەكەمان و گەلەكەمان، ناویان دنێین و بە شانازییەوە، باسیان دەكەین. قەڵای كەرەفتوو، زێویە، تەختی سولەیمان، ئیزەرتوو، قەڵای ساری قۆرخان، كێلەشین، تاق وەسان، حەسەكە، ئەشكەوتی شانەدەر و قەڵای هەولێر و سەدان شوێنی گرینگی دیكە، بۆ ئێمە جێی شانازین و هێمان بۆ شارسایەتی لە مێژ‌ینەیی ئێمە.
لە دونیاشدا، ئەگەر فیرعەونەكان، وەك كەسگەلێكی زاڵم و خوێن ڕێژ ناسرابێتن، كە خوو خدەی زۆربەی حاكمانی وڵاتانی ئێمە، هەر وابووە و ئێستاش پاش هەزاران ساڵ هەر وایە و ئەگەر گۆڕانێكیش هەبێ، زۆر كەمە. ئەوە ئەهرامی سەلاسەی میسریان لە پاش بەجێماوە و بۆ مرۆڤەكانی ئەم سەردەمە، وەك دەسكەوت و سامانێكی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی، چاویان لێ دەكرێ و ئێستاش چاوی گەشتیارە جیهانییەكان دەلاوێنێتەوە و خوانی میسریەكان چەورتر و ڕەنگین تر دەكەن. كە دیارە نموونەی ئەمانە لە جیهاندا زۆرن و باسكردنیان لێرەدا زۆر پێویست نییە.
مێژووی زانستی و فەلسەفی یوونان و شاری ئاتێن، ئەو هەموو بیرە ڕوون و ڕیگا ڕاستەی بۆ مرۆڤەكانی ئەوسا و ئێستاش لێ خوڵقاوە. كەسانێكی وەك سوقرات و ئەفلاتوون و ئەرەستووی پێشكەش بە مرۆڤایەتی كردووە. ئەگەر ئەوانە بۆ خەڵكی یوونان جێی شانازین، ئەوە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، چرای ڕێگان و جوانیان بە ژیان و تێڕوانین و بیر كردنەوەی مرۆڤەكان بەخشیوە. ئەم دەسكەوتانەی مێژووی مرۆڤایەتی، سامانی هەموو مرۆڤەكانن و ئیتر نە سوقرات و ئەفلاتوون و ئەرەستوو سامانی یوونانییەكانن و نە ئەهرامی سەلاسە و تەختی سولەیمان و ئەشكەوتی كەرەفتوو.
پرسپۆلیس و تاجمحەل، سامانی ئەو نەتەوانەن كە لە ئەو وڵاتانەدا دەژین. ئەگەر ئەوانە جێی شانازی و هێمای جوانین، ئەوە هەموو مرۆڤەكان خاوەندارەتیان لێدەكەن و ئەگەر زانست و ڕاستین، ئەو هەموو مرۆڤەكان بەهرەیان لێ وەردەگرن. دیارە دەبێ ئەو سامانانەش، لە لایەن هەموو كەسێكەوە پارێزگاریان لێ بكرێ و هەموومان بە یەكەوە، بیان پارێزین و بەر بە فەوتان و لەناوچوونیان بگرین. ئەگەر یەكێك لەوانە لە نێو بچێ، ئەوە مێژوویەك لە نێو دەچێ و شوێنەواری شارستانییەتێك دەسڕدرێتەوە. پەرەگرتن و سازبوونی ئەو شارستانیانەش بۆ مرۆڤەكان تێچوویەكی زۆریان تێچوە و هەروا بە ئاسانی نەبوونەتە سامان و داب و نەریت و كلتوور.
لە سەدساڵی ڕابردووەوە هەتا ئێستا، بە هۆی ئەو زانست و تكنۆلۆژیایەی كە بەرهەمی بیری ڕوون و ماندووبوونی مرۆڤە دڵسۆز و زاناكانن، ژیان گۆڕانگارییەكی زۆری بە خۆیەوە دیوە و ئەم زانستانەش، جیهانیان كردۆتە گوندێكی بچكۆلە و ڕێگا دوورەكان، كورت كراونەتەوە و شوێنە بەرزەكان نزم كراونەتەوە و شتە مەحاڵەكان بوونەتە كارگەلی ئاسان و ساكار. هەر وەك هەموو دەبینین و ئاگاردارین. لە ماوەی ئەم چەند ساڵەدا، شێوە تێڕوانین و بیر كردنەوەیەك لە ژیان سەری هەڵداوە، بێجگە لە خۆی هیچ شتێك نابینێ و نابیسێ و پێی وایە، ئەوەی ئەو دەیڵێ و باوەڕی پێیەتی، ئەو باشترین و بەكەڵكترین ڕێگایە بۆ ژیانی مرۆڤایەتی و شەلم، كوێرم، ناپارێزم كەوتۆتە گیانی جوانی و شیرینی و پێكەنین و خوێنی مرۆڤەكان بۆ خۆیان و لە پێناو ئایدۆلۆژییەكەیان بە ڕەوا دەزانێ و ڕۆحیان دەشڵەقێنێ و هەموو شتێك دەسرێتەوە و زمانی دیالۆگ و دانیشتن نازانێ و بەر لەوەی دەمی ئاخافتنی هەڵپچڕێت چەكەكەی دەستی دێتە گۆ. لەگەڵ كێلان و چاندن دا نامۆیە و وەك كۆمپایی، تەنیا دوورینەوە و هەڵ لووشین دەزانێ.
ئەوەی بۆتە پێناسەی ئەمانە، زمانی خوێن و وێرانی و لەنێو بردنە و بە شانازییەوە پێ لە خوێن وەردەدەن و دەستە سوورەكانیان هەڵدێنن و بە سەرە بڕاوەكان بازەڵێن دەكەن و لە بەر چاوی كامێراكاندا، سەرەكان لە لەشەكانیان جیا دەكەنەوە و لە سەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوی دەكەنەوە و بە شانازییەوە، پێ نیشانی مرۆڤەكانی دەدەن. لەم مرۆڤانە و كەلتوورەكەیان چاوەڕوانی ئەوە ناكرێ شارستانییەتێك بونیاد بنێن و پەیكەرەی جوان و كۆشكی ڕازاوە و كاری هونەری بە نرخ پێشكەشی مرۆڤایەتی بكەن و بۆ داهاتوان، بیكەنە دیاری و خۆیانی پێ پێناسە بكەن. ئەوانە نە وەك مادەكانن و نە وەك پارسەكانن و نە وەك ئیلامییەكان و بابلیێكانن، هەتا بە دەیان پەیكەرە و كۆشك و سەدان خشڵ و زیوەری دەستكردی جوان و ناوازە لە پاش خۆیان بە جێ بێڵن. بەڵكوو خەریكن ئەو جوانی و خشڵ و پەیكەرە هونەریانەی لە بیرە ڕوون و كەونارەكانەوە وەك یادگارێك بۆ مان بە جێماوە، دەسڕنەوە و لە نێو دەبەن.
وێرانكردنی مۆزەخانەی مووسڵ و تەقاندنەوەی پەیكەرە هونەرییەكانی بوودا، لەو كارانەن، كە زیانەكانیان هەتا هەتایە بۆ مرۆڤایەتی قەرەبوو ناكرێتەوە. ئەوانە ئێستا بە هۆی ئەو كارانەی لە بەر چاوی كامێراكان دەیكەن و بە شانازییەوە، لە نێو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، بڵاویان دەكەنەوە و لە لای خۆشیان، لەئەرشیڤی شانازییەكاندا هەڵیاندەگرن و وەك بەڵگەی كارە پیرۆزەكانیان پارێزگاریان لێدەكەن. خەریكن مێژوویەك لە ڤیدیۆی ڕەش تۆمار دەكەن. میراتی ئەوانە بۆ مرۆڤایەتی نە جوانی تێدایە و نە ئاوەدانی لێ دەكەوێتەوە و نە زانستێكی وا پێشكەش مرۆڤ دەكەن. كە مایەی حەسانەوە و ئارامی بێ. بەڵكوو ئەوەی ئەوانە، بەو هەڕەشە و گوڕەشە و سەر بڕین و تۆقاندن و وێرانكاریانەی لەدوای خۆیان بە جێی دێڵن، مێژوویەكە لە ڤیدیۆی ڕەش كە مرۆڤەكانی داهاتوو بە جێگای چێژلێوەرگرتنیان، دەبێ بە سەریاندا بڕشێنەوە.
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەو ئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
ئەگەر ئاوڕێكی هەروا سەر پێی و خێرا لە مێژووی مرۆڤایەتی بدەیتەوە، دەبینین هەر سەردەم و شێوە ژیان و چاخێك، بۆ داهاتووی خۆی، مێژوویەكی لە پاش خۆی بەجێ هێشتووە. مرۆڤەكانی ئەو سەردەمانە، بەو دەسكرد و كارە هونەریانەی كردوویانە، بۆ داهاتووەكان خۆیان پێناسە كردووە و دوای هەزاران ساڵ، ئێستا توێژەر و لێكۆڵەرەكان، بە شێوەی هونەری و شێوازی شارستانییەتەكەیاندا، دەیانناسنەوە و ئەگەر دوای ئەو چەند هەزار ساڵە بەردەنووسێك، پەیكەرەیەك، خشڵێك، پارچە ئاڵتوونێك، لە ژێر گڵ دەهێندرێتە دەرێ. ئەوە هەر زوو شوێنەوار ناسەكان، پێناسەیەك دەكەنە ملیان و چاخی ساز كردن و نووسینیەكەی دەست نیشان دەكەن.
ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی ئەو پارچە هونەریانە، پێناسەیەك بن بۆ سەردەمە جیاوازەكانی مێژووی مرۆڤایەتی و كاری ئەو هونەرمەندە مێژووییانە، زیاتر لە سەنگی خۆیان بایەخیان هەبێ و وەك شوێنەوارە، كەونار و ناوازە و دەگمەنەكان، لە مۆزەخانە گرنگەكانی جیهاندا، پارێزگاریان لێ بكرێ و لە لایەن كارناسە بە ئەزموونەكانەوە، ئاگاداریان لێ دەكرێ.
ئەوانە بۆ تەواوی مرۆڤایەتی بوونەتە میرات و ساڵانە بە دەیان میلیۆن كەس، تەنیا بۆ چاولێكردنیان دەیان، میلیۆن دۆلار خەرج دەكەن. هەر لەم وڵاتەی خۆماندا (كوردستان) بە هەزاران شوێنەواری گرینگ و سەدان قەڵا و كۆشكی بە بایەخ هەیە، كە بۆ ئێمە جێی شانازین و خۆمانیان پێ، پێناسە دەكەین و وەك بەڵگەیەك بۆ كەونارا بوون و لە مێژینە بوونی خۆمان و زمانەكەمان و گەلەكەمان، ناویان دنێین و بە شانازییەوە، باسیان دەكەین. قەڵای كەرەفتوو، زێویە، تەختی سولەیمان، ئیزەرتوو، قەڵای ساری قۆرخان، كێلەشین، تاق وەسان، حەسەكە، ئەشكەوتی شانەدەر و قەڵای هەولێر و سەدان شوێنی گرینگی دیكە، بۆ ئێمە جێی شانازین و هێمان بۆ شارسایەتی لە مێژ‌ینەیی ئێمە.
لە دونیاشدا، ئەگەر فیرعەونەكان، وەك كەسگەلێكی زاڵم و خوێن ڕێژ ناسرابێتن، كە خوو خدەی زۆربەی حاكمانی وڵاتانی ئێمە، هەر وابووە و ئێستاش پاش هەزاران ساڵ هەر وایە و ئەگەر گۆڕانێكیش هەبێ، زۆر كەمە. ئەوە ئەهرامی سەلاسەی میسریان لە پاش بەجێماوە و بۆ مرۆڤەكانی ئەم سەردەمە، وەك دەسكەوت و سامانێكی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی، چاویان لێ دەكرێ و ئێستاش چاوی گەشتیارە جیهانییەكان دەلاوێنێتەوە و خوانی میسریەكان چەورتر و ڕەنگین تر دەكەن. كە دیارە نموونەی ئەمانە لە جیهاندا زۆرن و باسكردنیان لێرەدا زۆر پێویست نییە.
مێژووی زانستی و فەلسەفی یوونان و شاری ئاتێن، ئەو هەموو بیرە ڕوون و ڕیگا ڕاستەی بۆ مرۆڤەكانی ئەوسا و ئێستاش لێ خوڵقاوە. كەسانێكی وەك سوقرات و ئەفلاتوون و ئەرەستووی پێشكەش بە مرۆڤایەتی كردووە. ئەگەر ئەوانە بۆ خەڵكی یوونان جێی شانازین، ئەوە بۆ هەموو مرۆڤایەتی، چرای ڕێگان و جوانیان بە ژیان و تێڕوانین و بیر كردنەوەی مرۆڤەكان بەخشیوە. ئەم دەسكەوتانەی مێژووی مرۆڤایەتی، سامانی هەموو مرۆڤەكانن و ئیتر نە سوقرات و ئەفلاتوون و ئەرەستوو سامانی یوونانییەكانن و نە ئەهرامی سەلاسە و تەختی سولەیمان و ئەشكەوتی كەرەفتوو.
پرسپۆلیس و تاجمحەل، سامانی ئەو نەتەوانەن كە لە ئەو وڵاتانەدا دەژین. ئەگەر ئەوانە جێی شانازی و هێمای جوانین، ئەوە هەموو مرۆڤەكان خاوەندارەتیان لێدەكەن و ئەگەر زانست و ڕاستین، ئەو هەموو مرۆڤەكان بەهرەیان لێ وەردەگرن. دیارە دەبێ ئەو سامانانەش، لە لایەن هەموو كەسێكەوە پارێزگاریان لێ بكرێ و هەموومان بە یەكەوە، بیان پارێزین و بەر بە فەوتان و لەناوچوونیان بگرین. ئەگەر یەكێك لەوانە لە نێو بچێ، ئەوە مێژوویەك لە نێو دەچێ و شوێنەواری شارستانییەتێك دەسڕدرێتەوە. پەرەگرتن و سازبوونی ئەو شارستانیانەش بۆ مرۆڤەكان تێچوویەكی زۆریان تێچوە و هەروا بە ئاسانی نەبوونەتە سامان و داب و نەریت و كلتوور.
لە سەدساڵی ڕابردووەوە هەتا ئێستا، بە هۆی ئەو زانست و تكنۆلۆژیایەی كە بەرهەمی بیری ڕوون و ماندووبوونی مرۆڤە دڵسۆز و زاناكانن، ژیان گۆڕانگارییەكی زۆری بە خۆیەوە دیوە و ئەم زانستانەش، جیهانیان كردۆتە گوندێكی بچكۆلە و ڕێگا دوورەكان، كورت كراونەتەوە و شوێنە بەرزەكان نزم كراونەتەوە و شتە مەحاڵەكان بوونەتە كارگەلی ئاسان و ساكار. هەر وەك هەموو دەبینین و ئاگاردارین. لە ماوەی ئەم چەند ساڵەدا، شێوە تێڕوانین و بیر كردنەوەیەك لە ژیان سەری هەڵداوە، بێجگە لە خۆی هیچ شتێك نابینێ و نابیسێ و پێی وایە، ئەوەی ئەو دەیڵێ و باوەڕی پێیەتی، ئەو باشترین و بەكەڵكترین ڕێگایە بۆ ژیانی مرۆڤایەتی و شەلم، كوێرم، ناپارێزم كەوتۆتە گیانی جوانی و شیرینی و پێكەنین و خوێنی مرۆڤەكان بۆ خۆیان و لە پێناو ئایدۆلۆژییەكەیان بە ڕەوا دەزانێ و ڕۆحیان دەشڵەقێنێ و هەموو شتێك دەسرێتەوە و زمانی دیالۆگ و دانیشتن نازانێ و بەر لەوەی دەمی ئاخافتنی هەڵپچڕێت چەكەكەی دەستی دێتە گۆ. لەگەڵ كێلان و چاندن دا نامۆیە و وەك كۆمپایی، تەنیا دوورینەوە و هەڵ لووشین دەزانێ.
ئەوەی بۆتە پێناسەی ئەمانە، زمانی خوێن و وێرانی و لەنێو بردنە و بە شانازییەوە پێ لە خوێن وەردەدەن و دەستە سوورەكانیان هەڵدێنن و بە سەرە بڕاوەكان بازەڵێن دەكەن و لە بەر چاوی كامێراكاندا، سەرەكان لە لەشەكانیان جیا دەكەنەوە و لە سەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوی دەكەنەوە و بە شانازییەوە، پێ نیشانی مرۆڤەكانی دەدەن. لەم مرۆڤانە و كەلتوورەكەیان چاوەڕوانی ئەوە ناكرێ شارستانییەتێك بونیاد بنێن و پەیكەرەی جوان و كۆشكی ڕازاوە و كاری هونەری بە نرخ پێشكەشی مرۆڤایەتی بكەن و بۆ داهاتوان، بیكەنە دیاری و خۆیانی پێ پێناسە بكەن. ئەوانە نە وەك مادەكانن و نە وەك پارسەكانن و نە وەك ئیلامییەكان و بابلیێكانن، هەتا بە دەیان پەیكەرە و كۆشك و سەدان خشڵ و زیوەری دەستكردی جوان و ناوازە لە پاش خۆیان بە جێ بێڵن. بەڵكوو خەریكن ئەو جوانی و خشڵ و پەیكەرە هونەریانەی لە بیرە ڕوون و كەونارەكانەوە وەك یادگارێك بۆ مان بە جێماوە، دەسڕنەوە و لە نێو دەبەن.
وێرانكردنی مۆزەخانەی مووسڵ و تەقاندنەوەی پەیكەرە هونەرییەكانی بوودا، لەو كارانەن، كە زیانەكانیان هەتا هەتایە بۆ مرۆڤایەتی قەرەبوو ناكرێتەوە. ئەوانە ئێستا بە هۆی ئەو كارانەی لە بەر چاوی كامێراكان دەیكەن و بە شانازییەوە، لە نێو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، بڵاویان دەكەنەوە و لە لای خۆشیان، لەئەرشیڤی شانازییەكاندا هەڵیاندەگرن و وەك بەڵگەی كارە پیرۆزەكانیان پارێزگاریان لێدەكەن. خەریكن مێژوویەك لە ڤیدیۆی ڕەش تۆمار دەكەن. میراتی ئەوانە بۆ مرۆڤایەتی نە جوانی تێدایە و نە ئاوەدانی لێ دەكەوێتەوە و نە زانستێكی وا پێشكەش مرۆڤ دەكەن. كە مایەی حەسانەوە و ئارامی بێ. بەڵكوو ئەوەی ئەوانە، بەو هەڕەشە و گوڕەشە و سەر بڕین و تۆقاندن و وێرانكاریانەی لەدوای خۆیان بە جێی دێڵن، مێژوویەكە لە ڤیدیۆی ڕەش كە مرۆڤەكانی داهاتوو بە جێگای چێژلێوەرگرتنیان، دەبێ بە سەریاندا بڕشێنەوە.
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەو ئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
