لەسەرڕا خوێندنەوەی كۆمەڵناسانەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
03:15 - 12 بەفرانبار 2712
Unknown Author
و: مەسعود بابایی
بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی دوو ساڵی رابردوو لە وڵاتانی ناوچەدا لە تونس و میسر تا یەمەن، بەحرەین و سووریا باسوخواسی زۆروزەوەندی بەدوای خۆیدا هێناوە. ئامادەیی چالاكانە و یا سەركەوتنی هێزە ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا لە هەژمارێك لەم وڵاتانە و بەرەوڕووبوونەوە سەربازییە بەرفراوانەكان(سووریا، لیبیا) كەسانێكی هەندە لەهەمبەر دوورەدیمەنی سیاسیی ناوچەكە نیگەران و نائۆمێد كردوە كە جاروبار باس لە خەزانی عەرەبی دەكەن.
كتێبی نوێی فەرهاد خوسرەوخاوەر كۆمەڵناس و مامۆستای زانكۆ لە فەرەنسا بەناونیشانی\" شۆڕشە نوێیە عەرەبییەكان كە دونیان هەژاند\"،(1)بێگومان بەشداریی شێلگیر لەم باسانە و مشتومڕی تیۆری و سیاسییە. ئەم كتێبە بە زمانی ئینگلیزی لە مانگی ژوەنی 2012 لە ئامریكا بڵاو بووەتەوە و لەسەرڕاخوێندنەوەی رووداوە گرنگەكانی دوو ساڵی رابردووی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئافریقایە، هەر لە بزووتنەوەی سەوز لە ئێرانەوە بگرە تا شەڕی نێوخۆیی سووریا، ئەوەش لە نیگای كۆمەڵناسییەوە.
راستییەكە ئەوەیە كە لەبارەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی جیهانی عەرەبەوە شرۆڤەی سیاسیی ئێجگار زۆر بڵاوكراوەتەوە، بەڵام كەمتر كەسێك لە روانگەی كۆمەڵناسی و بەراوردكارییەوە سوراخی ئەم وڵاتانە و بزاڤە كۆمەڵایەتییە نیڤار(نوڤهور/ تازە سەرهەڵداو)ەكانی ئەو وڵاتانەی گرتوە. ئەم كتێبە هەوڵێكە بۆ تێگەیشتنێكی باشتری وەرچەرخانەكانی ئەم دواییانەی وڵاتانی عەرەبی لە دیدی كۆمەڵناسانەوە.
سێ ترسی مێژوویی.
كتێبەكە لە سێ بەش پێكهاتوە. بەشی یەكەم لەبەرگرەوەی 4 بەندە كە بۆ بزاڤە نوێیەكان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئافریقا و چالاكی و بەردەوامییان و چاوەڕواننەكراوبوونیان تەرخانكراوە. بەشی دووەمی كتێبەكە لە سێ بەنددا دەپەڕژێتەسەر بونیادە زەینیەتییەكانی بەهاری عەرەبی و ئەو گۆڕانەی كە ویژدانی كۆمەڵانی خەڵك و كولتوری كۆمەڵگە بەتایبەتی لاوان فرچكی گرتوە.
بەشی سێیەم بابەتی چالاكیە كۆمەڵایەتییە تازەكان دەخاتەبەرباس. لە پێنج بەندی ئەم بەشەدا نووسەر هێما بە تایبەتمەندییەكانی چالاكانی سیاسی و مەدەنی، رووناكبیرانی نەوەی كۆن و نوێ و وەرچەرخانە قووڵەكان لەنێو كۆمەڵگە دا دەكات و كاریگەریی نكۆڵی هەڵنەگری راگەیێنە تازەكان و جیهانی خوازەیی (مجازی) لە رەفتاری چالاكاندا دەخاتەبەرباس و هەروەها خودی چالاكی لە كۆمەڵگەشدا دەخاتەبەرباس.
وادێتەبەرچاو پاڵنەری سەرەكیی نووسەر بۆ نووسینی ئەم پەرتوكە هەمان تایبەتمەندی و رەهەندە نوێیەكانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی ئەم دواییانەی وڵاتانی عەرەبی و گرنگییەكەی بۆ بواری كۆمەڵناسییە. بە باوەڕی ئەو رەهەندگەلی سیمبۆلیكی ئەم بزووتنەوانە( دروشمەكان، شێوەی كردەی سیاسی، تەرخانكردنیشوێنانی وەك مەیدانی تەحریر وەكوو نیشانەی دەنگهەڵبڕین) لە سنوورەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش ترازاون و تەنراونەتەوە.
لە بەرایی كتێبەكەدا بە درووستی سێ ترسی ئیفلیجكەر دەخرێنەبەرباس كە كۆمەڵگەكانی ناوچەكەی ئێمە لە دەیان ساڵا لەوەوپێش لەواندا ژیاون : ترس لە تەنگژە ئاینیەكان و تاقمچیەتیی نێوخۆیی، ترس لە دامودەزگا سەركوتكەرەكانی حكومەتە داپڵۆسێنەر و پۆلیسی و ترس لە شیرازەترازانی شوناسی عەرەبی (ئیسلامی) لەبەر \"پیلانگێڕی\"ی هێزە دەرەكییەكان ( بە ناونیشانی وەك رۆژئاوا، زایۆنیزم و ناووناتۆرەی لەم شێوەیە).
دەوڵەتە نادیموكراتیكەكان بە تەشەنەدان بە دەروونناسیی ترس بەكردەوە جۆرە رایەكی گشتیی چەقبەستوو و بێتوانا لە جموجۆڵیان بۆ بەردەوامیدانی شێوەی حكومەتیی خۆیان رەخساندبوو. بزاڤە نوێیەكانی ناوچەكە تەنیا بە وەلانانی ئەم سێ ترسە توانیان بەسەر بنبەستە مێژووییەكانی خۆیان زاڵا ببن و ڕێگەی داهاتوویان ئاوەڵا بكەن.
هاوكات ناڕەزایەتییەكان هەندێ تایبەتمەندییدیمۆكراتێكی تازەشیان هەیە كە نیشانەی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی گرنگ لە كۆمەڵگەكانی ئەم ناوچانەیە. نەبوونی رێبەرانی رووناكبیری بەبڕشت، حزبە نەریتییەكان و دروشمە مەدەنییە هەستپێكراوەكان هەندێ رووكاری نوێ پێكدێنن كە بەبەراورد لەگەڵا ئەزموونی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی دەیەكانی پێشووی ناوچەكە كە زیاتر لە ناسیونالیزمی عەرەب و یا ئیسلامییەكان كاریگەرییان وەرگرتبوو نموونەی ئەم تایبەتمەندییانەن. نووسەر دەپەڕژێتەسەر سەرهەڵدانی بڕێك بایەخی تازەی وەك ناتوندوتیژی و پێكەوەهەڵكردن لە میسر و تونس و رۆلێك كە گرۆ و تاقمە لاوەكانی كۆمەڵگە لە بیچمدان بەم زەینیەت و دەوونناسییە نوێیە گێڕایان.
دینامیكی تازەی بزووتنەوە دیمۆكراتیكەكان
بەشی یەكەمی كتێبەكە سێ بزووتنەوەی گەورەی دیمۆكراتیكی ناوچەكە لە ئێران(بزووتنەوەی سەوز)، لە تونس (شۆڕشی یاس) و لە شۆڕشی میسر و تایبەتمەندییە هاوبەشەكانیان تاوتوێ دەكات. نووسەر بە شرۆڤەی ئەزموونی بزاڤە دیمۆكراتیكەكانی ناوچەكە هێما بۆ دوو دینامیكی ئێجگار جیاواز دەكات كە رەنگە تایبەتمەیی تێكڕای بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لە روانگەی كۆمەڵناسیشەوە بن.
دینامیكی یەكەم مێژووییە و پێوەندیی بە ئەزموونەكان، نیشانەكان و ئەو رەنگدانەوانەوە هەیە كە لە یادەوەری و ویژدانی بەكۆمەڵی كۆمەڵگەدا چەسپاوە. رەهەندی دووەمی هەر بزاڤێك بۆ دینامیكی نێوەكیی و بیچمگەلی وردەكارانەی دەگەڕێنەوە كە لە رەوتی وەرچەخانە زیندوو و رۆژانەكەیدا بیچم دەگرن و رەنگدانەوەی تازەگەرییەكان و دیاردەگەلی نیڤار لە كۆمەڵگەدان. ئەم دوو دینامیكە بەشێوەیەكی دیالكتیكی تێكەڵ بە یەكدی دەبنەوە و ئەو شتەی كە لە بزاڤی كۆمەڵایەتیدا لە دیدی كۆمەڵناسییەوە جێی سەرنجە تێبینی چەندوچوونی بیچمەكانی هەمدیس رەنێوهێنان(بازتولید) ی(بەردەوامێتی) یادەوەریی مێژوویی و زانی دیاردەكان و رەهەندە تازەكان(رەنێوهێنان) لە دابڕان لە مێژوویە.
كتێبەكە تێدەكۆشێ بپەڕژێتە سەر ئەم دوو دینامیكە و دیالكتیكەكەیان و لەم رێگەوە گۆڕانكارییە گرنگە كۆمەڵایەتییە هاوچەرخەكان بخاتەبەرباس.
دەتوانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لە دوو روانگەی دروشمەكان و پرۆژە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیان شرۆڤە بكەیت.
یەكێك لە كاركردە ناسراوەكانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لەسەرڕاخوێندنەوەی ئوستورەكان و گۆڕینیان بە یۆتۆپیایە. كۆمەڵگە لە هەندێ سەروبەنددا لە خولیای دەستڕاگەیشتن بە چاخی زێڕین كە گوایە سەردەمانێك هەبووە و یا لە ریزی ئارەزوەكاندا بووە و یا بەلای فڵانە ئایدیۆلۆژیا و پرۆژەی سیاسی دەشكێتەوە و یۆتۆپیای خۆی لە دروشمەكانی ئەودا پەیجۆر دەكات.
بەم شێوەیە كە ئوستورەگەلی وەك یەكسانی و خوشبژیوی(رفاە)ی گشتی، كۆمەڵگەی دینیی تەواو و یا كۆمەڵگەیەكی بنیاتنراو لەسەر داد لە بزاڤە كۆمەڵایەتییەكاندا نۆژەن دەكرێنەوە و دەبنە باوی رۆژ. كتێبەكە هێما بۆ سێ چەشنە بزاڤی كۆمەڵایەتی دەكات كە توانستەكەیان لەو شتەدایە كە تەرخان و رەخساوی ئوستورەكانە:
ئەو بزاڤانەی كە گەڕانەوە بۆ چاخی زێڕین(خەیاڵی یا راستەقینە) ی رابردوو دەهێننە گۆڕێ، ئەو بزاڤانەی كە بەڵێنی درووستكردنی كۆمەڵگەیەكی ئایدیالی نوێ و نەناسراو(سوسیالیستی، كۆمەڵگەیەكی بەدەر لە چین و توێژ و یەكتاپەرستانە، دادپەروەریی یەزدانی) دەدەن و دواجار ئەو بزاڤانەی كە وازیان لە ئاواتی بەرزەفڕانە و تەواوەتخواز (بەختەوەریی تێكڕایی) هێناوە و پشت بە خواستەكان و داواكارییە هەستپێكراوەكان دەبەستن و لە سەرووی هەموویانەوە باوكانی سیمبۆلیكی وەك لنین، ماوتسی تونگ، كاسترۆ،خومەینی، جەمال عەبدولناسر) بەرچاو ناكەون.
دوو بزاڤی یەكەم گوڕ و توانستی راستەقینەیان بۆ تەڕاتێنی حكومەتە پاوانخوازەكان تێدایە، لەحاڵێكدا لە نموونەی سێیەمدا ئەگەری پێشكەوتنی كۆمەڵگە بەرەو دیمۆكراسی هەیە. كتێبەكە بزووتنەوەی سەوز و بزاڤەكانی بەهاری عەرەبی لە جۆری سێیەم دەزانێ و جۆرە دابڕانێكی سەرباشقەیی(پارادایمی) لەگەڵا بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی دەیەكانی رابردوودا هەیە كە زیاتر لە جۆری یەكەم و دووەمن.
جیهانی عەرەب لە دەیەی 50 و 60 ی زایینی لەگەڵا ئەزموونی ناسیونالیزمی عەرەبی ژیابوو. بە هەرەسی ئەم بەریان(گرایش، انتما)ە لە دەیەی حەفتادا بەرەبەرە سەرباشقەی ئیسلامگەرایی و بزاڤە ئییسلامییەكان دزە دەكەنە نێو رای گشتییەوە. هەرەسهێنانی بەریانگەلی ئیسلامیی توندڕۆ كە بەڵێنی مەدینە فازیلەی ئیسلامییان دەدا و یا ناسیونالیزمی عەرەبی كە نەیتوانی پەرەپێدان، دیمۆكراسی و رێزگرتن لەكۆمەڵگەی مەدەنی و مافی تاكەكەسی بڕەخسێنێ بەكردەوە رێگەی بۆ بزاڤە كۆمەڵایەتییە تازەكان خۆشكرد كە خاوەنی سەربەخۆیی هزری و دینامیكی نێوەكیی نوێ لەهەمبەر ئەزموونە مێژووییەكان بوون.
ئەوەی لەم دووساڵەی دواییدا بینیمان رەنگە بتوانین بە نیشانەكانی دەسپێكی نەوەیەكی نوێی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لەقەڵەمیان بدەین كە لەچاو دەیەكانی رابردوو گەلێ جیاوازیی بناغەداڕێژانەیان لەگەڵا بەریانەكانی دەیەكانی رابردوودا هەیە و لەم دیدەوە بە بابەتێكی گرنگی كۆمەڵناسی دێنەئەژمار.
نووسەر لە لەسەرڕاخوێندنەوەی شرۆڤەكارانەی جموجۆڵەكانی تونس و میسر هەوڵا دەدا روونكردنەوەیەكی كۆمەڵناسانە و هەندێ رووكاری زراڤ (بدیع) و تازەگەرانە بخاتە ڕوو. لە تونسدا گردبوونەوە ناڕەزایی دەربڕەكانی ئۆپۆزیسیۆن بەدژی دەسەڵاتەكەی بن عەلی لە 10 ساڵی رابردوودا نەیانتوانیبوو كۆمەڵانی بەرینی خەڵك بێنێتە مەیدان و حكومەت ناچار بە پاشەكشە بكات ولە میسریشدا جۆرە بنبەستێكی سیاسی هەبوو. پزیسكێك كە بە خۆسووتاندنی لاوێكی وردەواڵەفرۆشیتونسی هەڵگڕا بەخێرایی بەشە زیندووەكەی كۆمەڵگەی هێنایەسەر شەقام. لێوەشاوەیی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و بەتایبەت لاوانێك كە بەدەر لە بەگژداچوونە مێژووییەكان بەداخوازانی دیاریكراو و بەرهەست(عینی) هاتنە مەیدان بیچمگرتنی جۆرە دەروونناسییەكی لێكەوتەوە. هەر ئەم دەروونناسییە لە شیرازەدانی دینامیكی بناغەدارێژرانەی بزاڤی كۆمەڵایەتیدا دەورێكی گرنگی گێڕا.
كتێبەكە لە بەراوردی بزووتنەوەی سەوزی ئێران لەگەڵا شۆڕشی یاس و هەروەها مەیدانی تەحریر هەوڵا دەدا بپەڕژێتەسەر هۆیەكانی شكستی ئەزموونی بێ ئاكامی ئێران. لە دیدی كتێبەكەوە، شكستی بزووتنەوەی سەوز لەگەڵا هەموو جیاوازییە گرنگەكانی بە بەراورد لەگەڵا بزاڤەكانی دیكە، پێوەندیشی بە جۆری رێبەرایەتی و هەروەها پێوەندیی ئەم بزووتنەوەیە لەگەڵا حكومەتدا هەبوو. رەنگە سەركردەكانی بزووتنەوەكە ئەگەر لەجەرگەی حكومەتەوە سەریان هەڵنادابا و یا خۆ پرۆژەی سیاسییان لە یەكلاكردنەوەی مەسەلەكە لەنێو رێژیمدا تێپەریبا بزووتنەوەكە دەیتوانی چارەنووسێكی دیكەی هەبێت. فەرهاد خوسرەوخاوەر بزووتنەوەی سەوز وەك بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی دیموكراتیك دەزانێ كە ئەگەر بتوانێ بە دابڕانی لێبڕاوانە لە نموونەی شۆڕشی 1979 لەهەندێ بوارەكانی وەك وازهێنان لە ئایدۆلۆژییە پاوانخوازەكان و یا ئۆتۆپیزمی بەرزەفڕانە، یەكسانیی ژنان و پیاوان و تێپەڕین لە دیسكۆرسی رووناكبیرانی كاریزما دەشێ ببێتە خاوەنی دینامیكێكی نێًوەكیی بناغەداڕێژەرانە.
حەزكردن بە ژیانێك لە شێوەی ژیانی چینی مامناوەند (نێوەڕاست / بۆرژوا)
بەشی دووەمی كتێبەكە بنەما زەینییەكانی بزاڤە دیمۆكراتیكە نوێیەكان دەخاتە بەرباس. چ گۆڕانكارییگەلێ لە كۆمەڵگەی ئێرانی ئەمڕۆ بوونەتە هۆی بیچمگرتنی زەینییەتی كە لەجێی ئایدیۆلۆژیی توندڕۆ و تەواوەتخواز، چ سەرباشقەی ئایدیالی شاری و یا رابردووگەرا سوراخی كۆمەڵگەی كراوەی دیمۆكراتیك دەگرێت؟ نووسەر لەو باوەڕەدایە كە جۆرە حەزێكی ژیانكردن بەشێوەی چینی مامناوەند لە رای گشتیدا بیچمی گرتوە كە بەپێچەوانەی رابردوو تەنیا گرۆی نێونجی ناگرێتەخۆ بەڵكوو زۆرێك لە توێژە هەژارەكانی شارەكانیش بەم زەینییەتەوە پەیوەست بوونە.
ئەم حەزە بۆ هاوشێوەبوون لەگەڵا چینی مامناوەند زیاتر لەوەی رەهەندی ئابووریی هەبێت بۆ حەزوئارەزووەكانی داخوازیگەلی هاووڵاتیانە و تاكەكەسی دەگەڕێتەوە. جۆرە زەینییەتێك كە رەنگدانەوەی پێداویستیی ژیان لە كۆمەڵگەی مودێڕنی ئەمڕۆیی و دەروەستبوونە مەدەنی و دیموكراتیكەكانە.
چینی مامناوەندی وڵاتانی عەرەب لە سەرتاسەری سەدەی بیستەمدا لەباری چەندێتی و ئایدیۆلۆژییەوە پێگەیەكی گرنگی لە كۆمەڵگەدا نەبوو و یا زیاتر لەژێر كاریگەریی بزووتنەوە ئیسلامییەكاندا بوو. وەرچەرخانە بەرهەستەكانی كۆمەڵگە نیشانیان دا كۆمەڵگە ئاسەواری چەندێتیانەی چینی مامناوەندی پێوە دیارە. حەز بە ژیانكردن بەشێوەی چینی مامناوەند پێویستیی مرۆیی لە كۆمەڵگەی ئەمڕۆیی وسوودمەندبوون لە دەوڵەتی یاسا، مافی تاكەكەسی وئازادییە مەدەنییەكان و رێزلێنان لە كەرامەتی مرۆییە.
ئەم زەینییەتە تازەیە كە بەرەبەرە گرۆ و تاقمە گەورەترەكانی كۆمەڵگە بە لایەنگریكردن لە دیمۆكراسی، ئازادییە تاكەكەسی و مەدەنییەكان، حكومەتی یاسا دنە دەدا. دەوڵەتانێك كە بیانهەوێ بە مێتۆدگەلی داسەپێن و سووكایەتی پێكەرانەی رابردوو كۆمەڵگە بەرنە پێش بەلای رای گشتیی وڵاتەكەیانەوە ناڕەوا و بێزراو خۆ دەنوێنن. هەر ئەم سووڕی زەینییەتی و بە هەمووانیبوونی داخوازە دیمۆكراتیك و مەدەنییەكانە كە ئایدیۆلۆژییە نادیمۆكراتیك و تەواوەتخوازەكانی تاراندوە.
بەشێكی گەورەی رای گشتیی جیهانی عەرەب سوودمەندبوون لە دەوڵەتێك كە رێز لە یاسا و كەرامەتی مرۆیی و ئازادییە تاكەكەسییەكان دەنێ بە باشتر لە دادپەروەریی ئەبستراكت كە لە ئاخێو(دیسكۆرس) ی هێزە ئایینیەكاندا بەدیدەكرێ دەزانن. ئەمە بەواتای لاوازبوونی رۆڵ و پێگەی ئیسلام و بنیاتە پڕبڕشتە دینیەكان لە مەیدانی گشتی و لە رەوتەكانی جڤاك پەسندیی تاكەكانیشە. سەركەوتنی ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا هیچ ناكۆكییەكی لەگەڵا ئەم رەوتەدا نیە چونكە ئەوان بە قبووڵكردنی كایەی دیمۆكراتیك و سازوكاری كۆمەڵگەی مەدەنی توانیویانە رای ئەرێنیی رای گشتی بۆ خۆیان رابكێشن و هێزە توندڕۆكان وەكو ساڵانی 1980 بڕشتی گشتیان نەماوە.
یەكێكی دی لە تایبەتمەندییە تازەكانی بزاڤە دیمۆكراتیكەكانی ناوچەكە دابڕان لە جیهانبینیی رۆنراو لەسەر دوژمنایەتی لەگەڵا رۆژئاوا بەناوی ناسیونالیزم یا ئیسلامە. لەماوەی دەیەكانی رابردوودا یەكێك لە روخسارە شوناسبەخشەكانی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لە ناوچەكەدا نەیارینواندن لەگەڵا رۆژئاوا و یا بوونی گومانێكی گشتگر بوو كە بە گوێرەی ئەوە رۆژئاوا دوژمنی ئیسلام و جیهانی عەرەب لە قەڵەم دەدرا و زۆرێك لە تەنگوچەڵەمەكانی كۆمەڵگەش رەگاژۆیان لە\" پیلان\" و یا لە سیاسەتی رۆژئاوادا كردبوو.
كتێبەكە دەپەڕژێتەسەر ئەو رەوتانەی كە ئەم زەینییەتە تازەیان رەخساندوە. پەرەگرتنی بەرچاوی فێركاری بەتایبەتی لە ئاستی زانكۆیی و پێوەندییە تازەكان و راگەیێنە بەكۆمەڵەكان(ماس میدیا)، رۆڵی وەرچەرخاوی ژنان لە كۆمەڵگە و بەرفراوانبوونی هەنتەش(حزور)یان لە مەیدانە هەمەچەشنەكان و كاڵبوونەوەی دەورە نەریتییە ژنانەكان لەنێو خێزان لە بیچمگرتنی ئەم زەینییەتەدا رۆڵیان هەبوو و هەیە.
گۆڕانكاریگەلی گرنگ كە لە رەفتارە حەشیمەتییەكانی ژنان وەك تەمەنی هاوسەرگیری و رێژەی لەدایكبووندا دەبینرێ رەنگدانەوەی زەقی ئەم سووڕە كولتوورییە گرنگەیە. لەڕاستیدا بەرینبوونەوەی\"چینی مامناوەندی زەینی\" داخوازەكانی ئەو كۆمەڵگایەی بەرەو ئاسۆ تازەكان ئاراستە كردوە.
فەرهاد خوسرەو خاوەر لەو باوەڕەدایە كە بەبێ ئەم گۆڕانكارییە زەینییەتیانە و بەبێ بوونی كۆمەڵگەی مەدەنی كە لە خوارەوە و لە رەوتی دینامیكی هەڵقوڵاوی كۆمەڵگە بیچمی گرتوە بزاڤە دیموكراتیكەكان هەم لە وڵاتانی عەرەبی و یا ئێران نەدەڕسكان. توێژە تازەكان لە كۆمەڵگە كە لەباری ئابوورییەوە سەر بە دەوڵەت نین و جۆرە سەربەخۆییەكیان هەیە هێزی بەرهەستی چینی مامناوەندیان زیاتر كردوە. ئەم زەینییەتەی چینی مامناوەند سەربەخۆ لە دەوڵەت و بەبێ بەسترانەوە بە هێزە سیاسییە نەریتییەكان دیاردەی نوێی وڵاتانی عەرەبییە.
ئەگورای نوێ
شتێك كە توانایەكی نوێی بە توێژی لاو و دینامیكی ناڕازیی كۆمەڵگە بەخشیوە بیچمگرتنی دونیای خوازەیی و تۆڕێكە كە نووسەر بە \"نتیزن\"(لە بەرانبەر سیتی زن) و یا هاووڵاتیبوونی خوازەیی (ل.79)ە. لە ئەگورای تازەی هەواڵەكان، لێكدانەوە و نووسراوەكان بەخێرایی با و برووسكە دەچنە هەر كون و قوژبنێكەوە و دەگەنە لای هەمووانیش و دەوڵەت وەكو رابردوو ناتوانێ دەوری زڕباوكێكی بەدەسەڵات بگێڕێت كە بڕیاری دەدا خەڵك دەبێ چی بزانن و چی نەزانن. بەم چەشنەیە كە حەز بە ژیانكردن بەشێوەی چینی مامناوەند دەبێت بە زەینییەتی كۆمەڵگەیەك كە ترسەكان و كۆتە هەمیشەییەكانی خۆی دەتوانێ بخاتەلاوە. بەسەر دەروونناسیی ئەستێورانە(انفعالی، خنپایی) پێشووی خۆیان زاڵا ببن و لە ئاست رەفتاری خۆ داسەپێنی حكومەت دەنگ هەڵبڕن (ل 85).
لە رابردوودا حكومەتانی عەرەب كە پشتیان بە بنەواشە(پرنسیپ، اصل)یەك دەبەست و ئەوەش ئەمەبوو كە هەرچی زیاتر خەڵك خوو بە ترسەوە بگرن، حكوومەت رەواییەكەی زیاتر دەبێت\"(ل80). ئەم دەروو هاوبەشە دەروونناسانەیە بەشێوەیەك لە شێوەیەك ببوو بە جۆرە شوناسێكی دووەمینی خەڵكێك كە بێڕیزی و سووكایەتییان پێدەكرا و بە مێتۆدگەلی سەرەڕۆیانە و توندوتیژانەوە پەلاماری مافە مرۆیی و مەدەنییەكانیان دەدرا.
بەشی دووەمی كتێبەكە باس لە ناساندنی كردەگەرانی نوێی كۆمەڵایەتی و ئامرازە نوێباوەكانی پێوەندییەكانی تۆڕی كۆمەڵایەتی تەرخانكراوە. لە دیدی نووسەرەوە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی سەرەكیی بزاڤە تازە دیمۆكراتیكەكانی ناوچەكە هێنانە مەیدانی كردەگەرانێكی نوێیە كە بیچمە تازەكانی هاووڵاتیبوون لە ژیاندا تاقی دەكەنەوە و ئامادە نین بچنە ژێرباری\" هەقیقەت\"ی حكومەتێكی تاكڕەهەندی و داخراوەوە. كتێبەكە سوراخی كەسایەتییە لاوەكان و بەتایبەت كچانێك دەگرێ كە ناویان لە راگەیێنەكانیشدا ئێجگار بەرگوێ دەكەوێ.
مونا سەیف و جی جی ئیبراهیم دوو ژنی میسرین كە تویتەری خۆیان خستووەتە خزمەتی شۆڕشەوە. كتێبەكە باس لە لاوانێكی دیكەش دەكات كە لە رەوتی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكاندا شەقام و تۆڕی خوازەییان پێكەوە گرێ دا. ئەم كرەگەرییە تازەیە لە گرۆیەكی بچووكدا قەتیس نابێتەوە پشكی ئەوان لە چالاككردنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا گەلێ گرنگە. ئەم كەسانە كاری خۆیان لە قاڵبی بژیوانیی خۆیاندا، خۆیان بە هاووڵاتیی پەیامنێر و پەیامنێری كۆمەڵگەی مەدەنی دەناسێنن. ئەوەی لە گۆڕەپانی تەحریری میسر و یا لە شەقامەكانی تونس ڕووی دا، هاوپێوەندیی ساكاری خەڵكێك بوو كە تەنیا بۆ دەنگهەڵبڕین لە ئاست ئەم مێتۆدانە و سیاسەتە خۆداسەپێنانە لە ماڵەكانیان هاتبوونەدەر. تاسەی پەرێزگرتن لە توندتیژی، ئامادەیی كچان و كوڕان و مانەوەیان لە چوارچێوەی رەفتارە مەدەنییە مودێڕنەكان نیشانەی گەلێ رۆشنی ئەم سووڕانە واتادارە لەو جڤاكە سەرڕۆیی لێدراوەی ناوچەكە بوون. هاوكات خوڵقاندن و دینامیكی بزاڤی كۆمەڵایەتی جۆرە تواناییەكی فامكردن و شرۆڤەی زەینیی بەكۆمەڵی سەربەخۆ و پەیداكردنی رێگەچارەیەكی نوێ بۆ باشار لەگەڵا ئەو حكومەتانەی كە بە مێتۆدە كۆنەكان ئەوانی سەركوت دەكرد، بەوان بەخشی.
نووسەر سەرەكیترین تایبەتمەندییەكانی بزاڤە نوێباوە دیمۆكراتیكەكانی ئەم ناوچەیە بەم شێوەیە ناو دێنێ : نەبوونی رێبەرانی كاریزما و بەبڕشت و یا رێبەرایەتی حزبەكان و گرۆ نەریتییەكان، نەبوونی بڕشتی كەڵە رووناكبیران و پێشەنگ، لەئارادانەبوونی پرۆژە سیاسییەكانی پێشتر تەدارەكدراو، نەمانی رۆڵی چەقی دین، لەبەردەستدانەبوونی ئایدیۆلۆژیایەك وەك جاران و پەراوێزخرانی پڕۆژەگەلی رۆنراوی یۆتۆپیای ناسیونالیستی، سوسیالیستی و ئیسلامیانە.
لە جەرگەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكاندا بە وەها تایبەتمەندییەكەوە كە لاوان و هێزە زیندوەكانی كۆمەڵگە بەبێ شەرمكردن و بەڕوونی خوازیاری دیمۆكراسی و مافە مەدەنی و مرۆییەكان دەبن كە لە هەموو دنیادا باون.
نووسەر دەپەڕژێتەسەر رەخنەكردنی تیۆریەكانی دیمۆكراتیزەكردنی وڵاتان لەڕێگە رێچكەكانی نوێسازیی ئابووری و مادی(مودێڕنیزاسیۆن) و گەرەكیەتی پێمان بڵێ كە بەپێچەوانەی زۆرێك لە تیۆرییە باوەكان لەنێوان پێشكەوتنی دیمۆكراسی و نوێسازیی ئابووری و كۆمەڵایەتیی هێڵبەند و كاركردی نین و دەبێ سەرنج لە هۆكارە زەینییەكان و دینامیكی ئاخنەیی(درونی، باگنی) ی كۆمەڵگە بەتایبەت بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان بدەین.
ململانێ گەورەكانی دیمۆكراسی
بەهاری عەرەبی بە ڕای نووسەر بەواتای دەسپێكی سەردەمێكی تازە لە ناوچەكەیە بەبێ ئەوەی كە لەمپەرە گەورەكانی ئەم كۆمەڵگانە بۆ گەیشتن بە هەلومەرجی دیمۆكراتیك بەتەواوی لەنێوچووبن. ناونیشانی كتێبەكە رەنگە بتخاتە وەها بیرێكەوە كە نووسەر بەشێوەیەك لە شێوەكان تووشی گەشبینیەكی زیاد لە پێویست لەمەڕ چارەنووس و ئایندەی ئەم وڵاتانە بووە. فەرهاد خوسرەو خاوەر نیشان دەدات كە چلۆن بزووتنەوە ناڕەزامەندەكان بەبێ بەشداریی رێكخستنەكانی ئیسلامییەكان گوڕیان سەند و حزبە ناسراوە ئیسلامییەكان ئێجگار درەنگ پێیانەوە پەیوەست بوون. لە میسر و تونسدا ئەم هێزانە دەخوازن سواری شەپۆلی بزاڤە جەماوەرییەكان بن و بەرنامەی خۆیان بەسەر رای گشتیدا بسەپێنن.
پاری حەوتەمی كتێبەكە تەرخانی ململانێ گرنگەكان دوابەدوای رووخانی دەوڵەتانی سەرەڕۆ كە لەمپەری یەكەمین دیمۆكراسی ئەژمار دەكران كراوە. هەركام لەم وڵاتانە لە لیبیاوە تا یەمەن و بەحرەین گیرۆدەی گیروگرفتی هەمەچەشنن كە دەتوانێ دیمۆكراسیی داهاتوو بەرەوڕووی دەستدرێژیی زۆروزەوەند بكاتەوە. لە وڵاتانێك كە شەڕ و پێكدادانی سەربازی و تەنگژە داڕمێن تیایاندا ڕوویان داوە دوورە دیمەنی دیمۆكراسی چەندان رۆشن نیە. پێكهاتەی هۆزایەتی، لاوازیی كۆڕوكۆمەڵی مەدەنی، نەبوونی ئەزموونی دیمۆكراتیك لە یادوەریی بەكۆمەڵا و مێژووییدا نموونەی ئەم لەمپەرانەن.
وڵاتانێك كە لە ساڵانی رابردوودا حكومەتانی سێكۆلاری داسەپێنیان ئەزموون كردوە لەگەڵا كولانەوەی برین و ئەو تەنگژانە بەرەوڕوون كە هەلومەرجی دیمۆكراتیك و نیمچە دیمۆكراتیك بوارەكەی دەڕەخسێنن. دیمۆكراسی لەم وڵاتانەدا تەنیا بۆ ئەو گرۆ و تاقمانە نیە كە مل بۆ كایەی دیمۆكراتیك دادەنەوێنن و پلۆرالیزمی سیاسی قبووڵا دەكەن، گرۆ و دەستە و تاقمێكیش كە باوەڕیان بە دیمۆكراسی نیە و وەك ئامرازێك و لانیكەمێك سەیری دەكەن بە كەڵكوەرگرتن لە فەزای نوێدا هاتوونەتە مەیدان.
هێزە ئسلامییەكان لە وڵاتانی ئیسلامیدا یەكشەوە لە زەوی هەڵنەتۆقین. لە میسردا هەموان دەزانن كە ئیخوان موسلمین بڕشتێكی زۆریان لە رای گشتیدا هەیە وەلێ نەبوونی دیمۆكراسی رێگەی نەدەدا وێنەیەكی رۆشن لە مەتەرێزگرتنی هێزە سیاسییەكان و بڕشتی راستەقینەی هێزە سیاسییەكان وەدیار بكەوێت. هەژمارێك لەم هێزانەش جاروبار ئەكتەری بێدەنگ بەڵام راستەقینەی ژیانی سیاسی بوونە كە لەسای دیمۆكراسییەوە لە سێبەر هاتوونەتەدەر و باشتر لە دوێنێ دەبینرێن. هێزە ئیسلامییەكان لە زۆرێك لەم وڵاتانەدا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا چالاكن و لەڕێگەی مزگەوتەكان، كۆڕوكۆمەڵەكانی یارمەتیدانی هەژاران و قوتابخانە دینیەكانەوە بڕشتی خۆیان بەرفراوان دەكەن. بەدیمۆكراتیكبوونی بەریانە ئیسلامییەكان بە یەكێك لە هەلومەرجە گرنگەكانی پەرەگرتنی رێچكەی دیمۆكراتیك دەژمێردرێن.
نووسەر بانتر لە رەهەندی سیاسی و كۆمەڵناسانەی هەلومەرجی هەنووكەیی، سەرنج لە گرێ و گۆڵی مرۆڤناسانەی رای گشتیی ناوچەكەش دەدات. بۆ نموونە كتێبەكە هەندێ لاپەڕە بۆ ئەو شتە تەرخان دەكات كە بە \"شوناسی ئازارچەشتوویی\" و یا خۆناسیی مرۆڤی ئازارچەشتوو(ل 143) ناوی لێدەنێ. شوناسی ئازارچەشتوو لە رەوتی رێچكە ناخییەكانەوە دەكرێ لە هەستكردن بە ئازادبوون لە دەست دوژمنێكی دیاریكراو خۆی ببێت بە بەشێك لە شوناسی گرۆ كۆمەڵایەتییەكان. نائۆمێدی و شك نەبردنی دوورەدیمەنێكی رۆشن بەشێك لەم شوناسە ئازارە چەشتوەیە.
ئەم نائۆمێدی و نەبوونی دوورەدیمەنە تەنانەت كاتێكیش كە سەركوت كۆتایی پێدێت و سەركوتكاری لەئارادا نیە دەشێ بەردەوام بێت. كۆیاد لەڕێگەی گەڕانەوە بۆ ئەم شوناسە ئازارچەشتوەیە كە لەگەڵا ئازار و سەركوت نەیاری نانوێنێ. لە دیدی كتێبەكەوە ئازارچەشتوویی دەتوانێ لە رەوتی چوار ئەزموونەوە بیچم بگرێ. گرۆ یا كەمینەیەك كە بە درێژایی مێژووەكەی بەشێوەیەكی راستەقینە و یا خەیاڵی سەركوت كرابێت( وەك شیعەكانی هەندێ لە وڵاتانێك كە زۆرینەیان سوننەن)، یا ئەو گرۆیانەی كە لەلایەن دەوڵەتانی تازەوە بەناوی بەرژەوەندیی گشتییەوە سەركوت كراون، گرۆیەك كە سەردەمانێك ئازار و ئەشكەنجە دراون وەلێ لەگەڵا نەمانی بەردەوامیی ئازار و مەینەتی، بێ متمانەیی و ترسی گەڕانەوەی سەركوت و ئازاریان ناچاریان دەكات ئەویدی و كۆمەڵگەی مەدەنی قبووڵا بكەن.كتێبەكە هێما بە گرۆیەكی چوارەمیش دەكات كە لەبەرگرەوەی ئازاچەشتوانی رابردوو دەبێت كە ئەمڕۆ بەناوی رەنجی دوێنیی خۆی هەمان ئەو كارانە دەكات كە خۆی لە رابردوودا قوربانیی ئەوان بووە. كتێبەكە هەندێ لەو چوار ئەزموونانە لە مێژووی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ناو دەبات. بۆ نموونە رەفتاری كەمینەی عەلەوی لە سووریا كە خۆی سەردەمانێك لەلایەن سوننیەكانەوە سەركوت كرابوون و پاش بەدەسەڵات گەیشتنی بنەماڵەی ئەسەد خۆیان بوون بە ئازاردەرانی نوێ.
ئێران و وڵاتانی ناوچە.
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی كتێبەكەی فەرهاد خوسرەو خاوەر بۆ دەستڕاگەیشتن بە شرۆڤەیەكی بەراوردكارانەی لەگەڵا وڵاتانی ناوچەییە. هەموومان لەبیرمانە كە یەكەمین جموجۆڵە ناڕەزاكان لە وڵاتانی عەرەبی لەسەروبەندیداكشانی بزووتنەوەی سەوز دوابەدوای سەركوتەكانی چەند مانگەدا بوو. ئەوكات جۆرە هاوپێوەندییەك لەنێوان بزاڤە عەرەبییەكان و بزووتنەوەی سەوز هاتبوە گۆڕێ و هەندێ درووشمی وەك \"موبارەك، بن عەلی، نۆرەیەتی سەید عەلی\" لە ئێراندا دەبیسترا.
بەلای هەندێ كەسیشەوە ئەم پرسیارە گرنگە هاتبوە پێش كە \" بۆچی توونس توانی و ئێران نەیتوانی.\" سەرەڕای ئەوەش زۆرێك لە رووناكبیران و كردەگەرانی مەدەنی و تەنانەت توێژەرانی ئێرانی سەرنج لە هاوشێوەییەكان و تایبەتمەندییە هاوبەشەكانی كۆمەڵگەی ئێمە و وڵاتانی ناوچەكە لە توركیاوە بگرە تا میسر و توونس نادەن و زۆربەی پشت بە تایبەتمەندییەكانی ئێران دەبەستن. ئەو كاتەش كە بڕیارە بەراورد و پراكتیكێك لەئارادا بێت سوراخی ئەوروپا دەگرن و یا باس لە وڵاتانێكی ئاسیایی كە كەمتر لە ئێمەوە نزیكن، دەكەن. وەك بڵێی بەراورد لەگەڵا وڵاتانی ناوچەكە شان و شكۆی باسەكە دەشكێنێ.
هەر ئەم گێڕانەوەیە لەمەڕ نووسراوەكان و بیروبۆچوونی رووناكبیرانی عەرەبی و توركی و وڵاتانی دیكەی دەرودراوسێ وەڕاست دەگەڕێ كە كەمتر لە ئەدەبیاتی فەلسەفی و كۆمەڵایەتی و یا لە باسەكان و گەنگەشە فیكرییەكانی ئێمە هەنتەشیان هەیە. لەحاڵێكدا كە كارێكی پراكتیكیی رەخنەگرانە بە مێتۆدۆلۆژیی برەودار دەتوانێ باشتر لە فامكردنی هەندێ لە راستییەكانی كۆمەڵگەی ئێمە یارمەیتمان بكات. كتێبی فەرهاد خوسرەو خاوەر نموونەیەك لەم هەوڵە پراكیتكییەیە و نیشاندانی نیشانەكان، دیاردەكان و ئەو بەریانانەیە كە لە وڵاتانی ناوچەكەدا هاوشێوەی یەكدین.
بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی دوو ساڵی رابردوو لە وڵاتانی ناوچەدا لە تونس و میسر تا یەمەن، بەحرەین و سووریا باسوخواسی زۆروزەوەندی بەدوای خۆیدا هێناوە. ئامادەیی چالاكانە و یا سەركەوتنی هێزە ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا لە هەژمارێك لەم وڵاتانە و بەرەوڕووبوونەوە سەربازییە بەرفراوانەكان(سووریا، لیبیا) كەسانێكی هەندە لەهەمبەر دوورەدیمەنی سیاسیی ناوچەكە نیگەران و نائۆمێد كردوە كە جاروبار باس لە خەزانی عەرەبی دەكەن.
كتێبی نوێی فەرهاد خوسرەوخاوەر كۆمەڵناس و مامۆستای زانكۆ لە فەرەنسا بەناونیشانی\" شۆڕشە نوێیە عەرەبییەكان كە دونیان هەژاند\"،(1)بێگومان بەشداریی شێلگیر لەم باسانە و مشتومڕی تیۆری و سیاسییە. ئەم كتێبە بە زمانی ئینگلیزی لە مانگی ژوەنی 2012 لە ئامریكا بڵاو بووەتەوە و لەسەرڕاخوێندنەوەی رووداوە گرنگەكانی دوو ساڵی رابردووی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئافریقایە، هەر لە بزووتنەوەی سەوز لە ئێرانەوە بگرە تا شەڕی نێوخۆیی سووریا، ئەوەش لە نیگای كۆمەڵناسییەوە.
راستییەكە ئەوەیە كە لەبارەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی جیهانی عەرەبەوە شرۆڤەی سیاسیی ئێجگار زۆر بڵاوكراوەتەوە، بەڵام كەمتر كەسێك لە روانگەی كۆمەڵناسی و بەراوردكارییەوە سوراخی ئەم وڵاتانە و بزاڤە كۆمەڵایەتییە نیڤار(نوڤهور/ تازە سەرهەڵداو)ەكانی ئەو وڵاتانەی گرتوە. ئەم كتێبە هەوڵێكە بۆ تێگەیشتنێكی باشتری وەرچەرخانەكانی ئەم دواییانەی وڵاتانی عەرەبی لە دیدی كۆمەڵناسانەوە.
سێ ترسی مێژوویی.
كتێبەكە لە سێ بەش پێكهاتوە. بەشی یەكەم لەبەرگرەوەی 4 بەندە كە بۆ بزاڤە نوێیەكان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئافریقا و چالاكی و بەردەوامییان و چاوەڕواننەكراوبوونیان تەرخانكراوە. بەشی دووەمی كتێبەكە لە سێ بەنددا دەپەڕژێتەسەر بونیادە زەینیەتییەكانی بەهاری عەرەبی و ئەو گۆڕانەی كە ویژدانی كۆمەڵانی خەڵك و كولتوری كۆمەڵگە بەتایبەتی لاوان فرچكی گرتوە.
بەشی سێیەم بابەتی چالاكیە كۆمەڵایەتییە تازەكان دەخاتەبەرباس. لە پێنج بەندی ئەم بەشەدا نووسەر هێما بە تایبەتمەندییەكانی چالاكانی سیاسی و مەدەنی، رووناكبیرانی نەوەی كۆن و نوێ و وەرچەرخانە قووڵەكان لەنێو كۆمەڵگە دا دەكات و كاریگەریی نكۆڵی هەڵنەگری راگەیێنە تازەكان و جیهانی خوازەیی (مجازی) لە رەفتاری چالاكاندا دەخاتەبەرباس و هەروەها خودی چالاكی لە كۆمەڵگەشدا دەخاتەبەرباس.
وادێتەبەرچاو پاڵنەری سەرەكیی نووسەر بۆ نووسینی ئەم پەرتوكە هەمان تایبەتمەندی و رەهەندە نوێیەكانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی ئەم دواییانەی وڵاتانی عەرەبی و گرنگییەكەی بۆ بواری كۆمەڵناسییە. بە باوەڕی ئەو رەهەندگەلی سیمبۆلیكی ئەم بزووتنەوانە( دروشمەكان، شێوەی كردەی سیاسی، تەرخانكردنیشوێنانی وەك مەیدانی تەحریر وەكوو نیشانەی دەنگهەڵبڕین) لە سنوورەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستیش ترازاون و تەنراونەتەوە.
لە بەرایی كتێبەكەدا بە درووستی سێ ترسی ئیفلیجكەر دەخرێنەبەرباس كە كۆمەڵگەكانی ناوچەكەی ئێمە لە دەیان ساڵا لەوەوپێش لەواندا ژیاون : ترس لە تەنگژە ئاینیەكان و تاقمچیەتیی نێوخۆیی، ترس لە دامودەزگا سەركوتكەرەكانی حكومەتە داپڵۆسێنەر و پۆلیسی و ترس لە شیرازەترازانی شوناسی عەرەبی (ئیسلامی) لەبەر \"پیلانگێڕی\"ی هێزە دەرەكییەكان ( بە ناونیشانی وەك رۆژئاوا، زایۆنیزم و ناووناتۆرەی لەم شێوەیە).
دەوڵەتە نادیموكراتیكەكان بە تەشەنەدان بە دەروونناسیی ترس بەكردەوە جۆرە رایەكی گشتیی چەقبەستوو و بێتوانا لە جموجۆڵیان بۆ بەردەوامیدانی شێوەی حكومەتیی خۆیان رەخساندبوو. بزاڤە نوێیەكانی ناوچەكە تەنیا بە وەلانانی ئەم سێ ترسە توانیان بەسەر بنبەستە مێژووییەكانی خۆیان زاڵا ببن و ڕێگەی داهاتوویان ئاوەڵا بكەن.
هاوكات ناڕەزایەتییەكان هەندێ تایبەتمەندییدیمۆكراتێكی تازەشیان هەیە كە نیشانەی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی گرنگ لە كۆمەڵگەكانی ئەم ناوچانەیە. نەبوونی رێبەرانی رووناكبیری بەبڕشت، حزبە نەریتییەكان و دروشمە مەدەنییە هەستپێكراوەكان هەندێ رووكاری نوێ پێكدێنن كە بەبەراورد لەگەڵا ئەزموونی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی دەیەكانی پێشووی ناوچەكە كە زیاتر لە ناسیونالیزمی عەرەب و یا ئیسلامییەكان كاریگەرییان وەرگرتبوو نموونەی ئەم تایبەتمەندییانەن. نووسەر دەپەڕژێتەسەر سەرهەڵدانی بڕێك بایەخی تازەی وەك ناتوندوتیژی و پێكەوەهەڵكردن لە میسر و تونس و رۆلێك كە گرۆ و تاقمە لاوەكانی كۆمەڵگە لە بیچمدان بەم زەینیەت و دەوونناسییە نوێیە گێڕایان.
دینامیكی تازەی بزووتنەوە دیمۆكراتیكەكان
بەشی یەكەمی كتێبەكە سێ بزووتنەوەی گەورەی دیمۆكراتیكی ناوچەكە لە ئێران(بزووتنەوەی سەوز)، لە تونس (شۆڕشی یاس) و لە شۆڕشی میسر و تایبەتمەندییە هاوبەشەكانیان تاوتوێ دەكات. نووسەر بە شرۆڤەی ئەزموونی بزاڤە دیمۆكراتیكەكانی ناوچەكە هێما بۆ دوو دینامیكی ئێجگار جیاواز دەكات كە رەنگە تایبەتمەیی تێكڕای بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لە روانگەی كۆمەڵناسیشەوە بن.
دینامیكی یەكەم مێژووییە و پێوەندیی بە ئەزموونەكان، نیشانەكان و ئەو رەنگدانەوانەوە هەیە كە لە یادەوەری و ویژدانی بەكۆمەڵی كۆمەڵگەدا چەسپاوە. رەهەندی دووەمی هەر بزاڤێك بۆ دینامیكی نێوەكیی و بیچمگەلی وردەكارانەی دەگەڕێنەوە كە لە رەوتی وەرچەخانە زیندوو و رۆژانەكەیدا بیچم دەگرن و رەنگدانەوەی تازەگەرییەكان و دیاردەگەلی نیڤار لە كۆمەڵگەدان. ئەم دوو دینامیكە بەشێوەیەكی دیالكتیكی تێكەڵ بە یەكدی دەبنەوە و ئەو شتەی كە لە بزاڤی كۆمەڵایەتیدا لە دیدی كۆمەڵناسییەوە جێی سەرنجە تێبینی چەندوچوونی بیچمەكانی هەمدیس رەنێوهێنان(بازتولید) ی(بەردەوامێتی) یادەوەریی مێژوویی و زانی دیاردەكان و رەهەندە تازەكان(رەنێوهێنان) لە دابڕان لە مێژوویە.
كتێبەكە تێدەكۆشێ بپەڕژێتە سەر ئەم دوو دینامیكە و دیالكتیكەكەیان و لەم رێگەوە گۆڕانكارییە گرنگە كۆمەڵایەتییە هاوچەرخەكان بخاتەبەرباس.
دەتوانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لە دوو روانگەی دروشمەكان و پرۆژە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیان شرۆڤە بكەیت.
یەكێك لە كاركردە ناسراوەكانی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لەسەرڕاخوێندنەوەی ئوستورەكان و گۆڕینیان بە یۆتۆپیایە. كۆمەڵگە لە هەندێ سەروبەنددا لە خولیای دەستڕاگەیشتن بە چاخی زێڕین كە گوایە سەردەمانێك هەبووە و یا لە ریزی ئارەزوەكاندا بووە و یا بەلای فڵانە ئایدیۆلۆژیا و پرۆژەی سیاسی دەشكێتەوە و یۆتۆپیای خۆی لە دروشمەكانی ئەودا پەیجۆر دەكات.
بەم شێوەیە كە ئوستورەگەلی وەك یەكسانی و خوشبژیوی(رفاە)ی گشتی، كۆمەڵگەی دینیی تەواو و یا كۆمەڵگەیەكی بنیاتنراو لەسەر داد لە بزاڤە كۆمەڵایەتییەكاندا نۆژەن دەكرێنەوە و دەبنە باوی رۆژ. كتێبەكە هێما بۆ سێ چەشنە بزاڤی كۆمەڵایەتی دەكات كە توانستەكەیان لەو شتەدایە كە تەرخان و رەخساوی ئوستورەكانە:
ئەو بزاڤانەی كە گەڕانەوە بۆ چاخی زێڕین(خەیاڵی یا راستەقینە) ی رابردوو دەهێننە گۆڕێ، ئەو بزاڤانەی كە بەڵێنی درووستكردنی كۆمەڵگەیەكی ئایدیالی نوێ و نەناسراو(سوسیالیستی، كۆمەڵگەیەكی بەدەر لە چین و توێژ و یەكتاپەرستانە، دادپەروەریی یەزدانی) دەدەن و دواجار ئەو بزاڤانەی كە وازیان لە ئاواتی بەرزەفڕانە و تەواوەتخواز (بەختەوەریی تێكڕایی) هێناوە و پشت بە خواستەكان و داواكارییە هەستپێكراوەكان دەبەستن و لە سەرووی هەموویانەوە باوكانی سیمبۆلیكی وەك لنین، ماوتسی تونگ، كاسترۆ،خومەینی، جەمال عەبدولناسر) بەرچاو ناكەون.
دوو بزاڤی یەكەم گوڕ و توانستی راستەقینەیان بۆ تەڕاتێنی حكومەتە پاوانخوازەكان تێدایە، لەحاڵێكدا لە نموونەی سێیەمدا ئەگەری پێشكەوتنی كۆمەڵگە بەرەو دیمۆكراسی هەیە. كتێبەكە بزووتنەوەی سەوز و بزاڤەكانی بەهاری عەرەبی لە جۆری سێیەم دەزانێ و جۆرە دابڕانێكی سەرباشقەیی(پارادایمی) لەگەڵا بزاڤە كۆمەڵایەتییەكانی دەیەكانی رابردوودا هەیە كە زیاتر لە جۆری یەكەم و دووەمن.
جیهانی عەرەب لە دەیەی 50 و 60 ی زایینی لەگەڵا ئەزموونی ناسیونالیزمی عەرەبی ژیابوو. بە هەرەسی ئەم بەریان(گرایش، انتما)ە لە دەیەی حەفتادا بەرەبەرە سەرباشقەی ئیسلامگەرایی و بزاڤە ئییسلامییەكان دزە دەكەنە نێو رای گشتییەوە. هەرەسهێنانی بەریانگەلی ئیسلامیی توندڕۆ كە بەڵێنی مەدینە فازیلەی ئیسلامییان دەدا و یا ناسیونالیزمی عەرەبی كە نەیتوانی پەرەپێدان، دیمۆكراسی و رێزگرتن لەكۆمەڵگەی مەدەنی و مافی تاكەكەسی بڕەخسێنێ بەكردەوە رێگەی بۆ بزاڤە كۆمەڵایەتییە تازەكان خۆشكرد كە خاوەنی سەربەخۆیی هزری و دینامیكی نێوەكیی نوێ لەهەمبەر ئەزموونە مێژووییەكان بوون.
ئەوەی لەم دووساڵەی دواییدا بینیمان رەنگە بتوانین بە نیشانەكانی دەسپێكی نەوەیەكی نوێی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان لەقەڵەمیان بدەین كە لەچاو دەیەكانی رابردوو گەلێ جیاوازیی بناغەداڕێژانەیان لەگەڵا بەریانەكانی دەیەكانی رابردوودا هەیە و لەم دیدەوە بە بابەتێكی گرنگی كۆمەڵناسی دێنەئەژمار.
نووسەر لە لەسەرڕاخوێندنەوەی شرۆڤەكارانەی جموجۆڵەكانی تونس و میسر هەوڵا دەدا روونكردنەوەیەكی كۆمەڵناسانە و هەندێ رووكاری زراڤ (بدیع) و تازەگەرانە بخاتە ڕوو. لە تونسدا گردبوونەوە ناڕەزایی دەربڕەكانی ئۆپۆزیسیۆن بەدژی دەسەڵاتەكەی بن عەلی لە 10 ساڵی رابردوودا نەیانتوانیبوو كۆمەڵانی بەرینی خەڵك بێنێتە مەیدان و حكومەت ناچار بە پاشەكشە بكات ولە میسریشدا جۆرە بنبەستێكی سیاسی هەبوو. پزیسكێك كە بە خۆسووتاندنی لاوێكی وردەواڵەفرۆشیتونسی هەڵگڕا بەخێرایی بەشە زیندووەكەی كۆمەڵگەی هێنایەسەر شەقام. لێوەشاوەیی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و بەتایبەت لاوانێك كە بەدەر لە بەگژداچوونە مێژووییەكان بەداخوازانی دیاریكراو و بەرهەست(عینی) هاتنە مەیدان بیچمگرتنی جۆرە دەروونناسییەكی لێكەوتەوە. هەر ئەم دەروونناسییە لە شیرازەدانی دینامیكی بناغەدارێژرانەی بزاڤی كۆمەڵایەتیدا دەورێكی گرنگی گێڕا.
كتێبەكە لە بەراوردی بزووتنەوەی سەوزی ئێران لەگەڵا شۆڕشی یاس و هەروەها مەیدانی تەحریر هەوڵا دەدا بپەڕژێتەسەر هۆیەكانی شكستی ئەزموونی بێ ئاكامی ئێران. لە دیدی كتێبەكەوە، شكستی بزووتنەوەی سەوز لەگەڵا هەموو جیاوازییە گرنگەكانی بە بەراورد لەگەڵا بزاڤەكانی دیكە، پێوەندیشی بە جۆری رێبەرایەتی و هەروەها پێوەندیی ئەم بزووتنەوەیە لەگەڵا حكومەتدا هەبوو. رەنگە سەركردەكانی بزووتنەوەكە ئەگەر لەجەرگەی حكومەتەوە سەریان هەڵنادابا و یا خۆ پرۆژەی سیاسییان لە یەكلاكردنەوەی مەسەلەكە لەنێو رێژیمدا تێپەریبا بزووتنەوەكە دەیتوانی چارەنووسێكی دیكەی هەبێت. فەرهاد خوسرەوخاوەر بزووتنەوەی سەوز وەك بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی دیموكراتیك دەزانێ كە ئەگەر بتوانێ بە دابڕانی لێبڕاوانە لە نموونەی شۆڕشی 1979 لەهەندێ بوارەكانی وەك وازهێنان لە ئایدۆلۆژییە پاوانخوازەكان و یا ئۆتۆپیزمی بەرزەفڕانە، یەكسانیی ژنان و پیاوان و تێپەڕین لە دیسكۆرسی رووناكبیرانی كاریزما دەشێ ببێتە خاوەنی دینامیكێكی نێًوەكیی بناغەداڕێژەرانە.
حەزكردن بە ژیانێك لە شێوەی ژیانی چینی مامناوەند (نێوەڕاست / بۆرژوا)
بەشی دووەمی كتێبەكە بنەما زەینییەكانی بزاڤە دیمۆكراتیكە نوێیەكان دەخاتە بەرباس. چ گۆڕانكارییگەلێ لە كۆمەڵگەی ئێرانی ئەمڕۆ بوونەتە هۆی بیچمگرتنی زەینییەتی كە لەجێی ئایدیۆلۆژیی توندڕۆ و تەواوەتخواز، چ سەرباشقەی ئایدیالی شاری و یا رابردووگەرا سوراخی كۆمەڵگەی كراوەی دیمۆكراتیك دەگرێت؟ نووسەر لەو باوەڕەدایە كە جۆرە حەزێكی ژیانكردن بەشێوەی چینی مامناوەند لە رای گشتیدا بیچمی گرتوە كە بەپێچەوانەی رابردوو تەنیا گرۆی نێونجی ناگرێتەخۆ بەڵكوو زۆرێك لە توێژە هەژارەكانی شارەكانیش بەم زەینییەتەوە پەیوەست بوونە.
ئەم حەزە بۆ هاوشێوەبوون لەگەڵا چینی مامناوەند زیاتر لەوەی رەهەندی ئابووریی هەبێت بۆ حەزوئارەزووەكانی داخوازیگەلی هاووڵاتیانە و تاكەكەسی دەگەڕێتەوە. جۆرە زەینییەتێك كە رەنگدانەوەی پێداویستیی ژیان لە كۆمەڵگەی مودێڕنی ئەمڕۆیی و دەروەستبوونە مەدەنی و دیموكراتیكەكانە.
چینی مامناوەندی وڵاتانی عەرەب لە سەرتاسەری سەدەی بیستەمدا لەباری چەندێتی و ئایدیۆلۆژییەوە پێگەیەكی گرنگی لە كۆمەڵگەدا نەبوو و یا زیاتر لەژێر كاریگەریی بزووتنەوە ئیسلامییەكاندا بوو. وەرچەرخانە بەرهەستەكانی كۆمەڵگە نیشانیان دا كۆمەڵگە ئاسەواری چەندێتیانەی چینی مامناوەندی پێوە دیارە. حەز بە ژیانكردن بەشێوەی چینی مامناوەند پێویستیی مرۆیی لە كۆمەڵگەی ئەمڕۆیی وسوودمەندبوون لە دەوڵەتی یاسا، مافی تاكەكەسی وئازادییە مەدەنییەكان و رێزلێنان لە كەرامەتی مرۆییە.
ئەم زەینییەتە تازەیە كە بەرەبەرە گرۆ و تاقمە گەورەترەكانی كۆمەڵگە بە لایەنگریكردن لە دیمۆكراسی، ئازادییە تاكەكەسی و مەدەنییەكان، حكومەتی یاسا دنە دەدا. دەوڵەتانێك كە بیانهەوێ بە مێتۆدگەلی داسەپێن و سووكایەتی پێكەرانەی رابردوو كۆمەڵگە بەرنە پێش بەلای رای گشتیی وڵاتەكەیانەوە ناڕەوا و بێزراو خۆ دەنوێنن. هەر ئەم سووڕی زەینییەتی و بە هەمووانیبوونی داخوازە دیمۆكراتیك و مەدەنییەكانە كە ئایدیۆلۆژییە نادیمۆكراتیك و تەواوەتخوازەكانی تاراندوە.
بەشێكی گەورەی رای گشتیی جیهانی عەرەب سوودمەندبوون لە دەوڵەتێك كە رێز لە یاسا و كەرامەتی مرۆیی و ئازادییە تاكەكەسییەكان دەنێ بە باشتر لە دادپەروەریی ئەبستراكت كە لە ئاخێو(دیسكۆرس) ی هێزە ئایینیەكاندا بەدیدەكرێ دەزانن. ئەمە بەواتای لاوازبوونی رۆڵ و پێگەی ئیسلام و بنیاتە پڕبڕشتە دینیەكان لە مەیدانی گشتی و لە رەوتەكانی جڤاك پەسندیی تاكەكانیشە. سەركەوتنی ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا هیچ ناكۆكییەكی لەگەڵا ئەم رەوتەدا نیە چونكە ئەوان بە قبووڵكردنی كایەی دیمۆكراتیك و سازوكاری كۆمەڵگەی مەدەنی توانیویانە رای ئەرێنیی رای گشتی بۆ خۆیان رابكێشن و هێزە توندڕۆكان وەكو ساڵانی 1980 بڕشتی گشتیان نەماوە.
یەكێكی دی لە تایبەتمەندییە تازەكانی بزاڤە دیمۆكراتیكەكانی ناوچەكە دابڕان لە جیهانبینیی رۆنراو لەسەر دوژمنایەتی لەگەڵا رۆژئاوا بەناوی ناسیونالیزم یا ئیسلامە. لەماوەی دەیەكانی رابردوودا یەكێك لە روخسارە شوناسبەخشەكانی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لە ناوچەكەدا نەیارینواندن لەگەڵا رۆژئاوا و یا بوونی گومانێكی گشتگر بوو كە بە گوێرەی ئەوە رۆژئاوا دوژمنی ئیسلام و جیهانی عەرەب لە قەڵەم دەدرا و زۆرێك لە تەنگوچەڵەمەكانی كۆمەڵگەش رەگاژۆیان لە\" پیلان\" و یا لە سیاسەتی رۆژئاوادا كردبوو.
كتێبەكە دەپەڕژێتەسەر ئەو رەوتانەی كە ئەم زەینییەتە تازەیان رەخساندوە. پەرەگرتنی بەرچاوی فێركاری بەتایبەتی لە ئاستی زانكۆیی و پێوەندییە تازەكان و راگەیێنە بەكۆمەڵەكان(ماس میدیا)، رۆڵی وەرچەرخاوی ژنان لە كۆمەڵگە و بەرفراوانبوونی هەنتەش(حزور)یان لە مەیدانە هەمەچەشنەكان و كاڵبوونەوەی دەورە نەریتییە ژنانەكان لەنێو خێزان لە بیچمگرتنی ئەم زەینییەتەدا رۆڵیان هەبوو و هەیە.
گۆڕانكاریگەلی گرنگ كە لە رەفتارە حەشیمەتییەكانی ژنان وەك تەمەنی هاوسەرگیری و رێژەی لەدایكبووندا دەبینرێ رەنگدانەوەی زەقی ئەم سووڕە كولتوورییە گرنگەیە. لەڕاستیدا بەرینبوونەوەی\"چینی مامناوەندی زەینی\" داخوازەكانی ئەو كۆمەڵگایەی بەرەو ئاسۆ تازەكان ئاراستە كردوە.
فەرهاد خوسرەو خاوەر لەو باوەڕەدایە كە بەبێ ئەم گۆڕانكارییە زەینییەتیانە و بەبێ بوونی كۆمەڵگەی مەدەنی كە لە خوارەوە و لە رەوتی دینامیكی هەڵقوڵاوی كۆمەڵگە بیچمی گرتوە بزاڤە دیموكراتیكەكان هەم لە وڵاتانی عەرەبی و یا ئێران نەدەڕسكان. توێژە تازەكان لە كۆمەڵگە كە لەباری ئابوورییەوە سەر بە دەوڵەت نین و جۆرە سەربەخۆییەكیان هەیە هێزی بەرهەستی چینی مامناوەندیان زیاتر كردوە. ئەم زەینییەتەی چینی مامناوەند سەربەخۆ لە دەوڵەت و بەبێ بەسترانەوە بە هێزە سیاسییە نەریتییەكان دیاردەی نوێی وڵاتانی عەرەبییە.
ئەگورای نوێ
شتێك كە توانایەكی نوێی بە توێژی لاو و دینامیكی ناڕازیی كۆمەڵگە بەخشیوە بیچمگرتنی دونیای خوازەیی و تۆڕێكە كە نووسەر بە \"نتیزن\"(لە بەرانبەر سیتی زن) و یا هاووڵاتیبوونی خوازەیی (ل.79)ە. لە ئەگورای تازەی هەواڵەكان، لێكدانەوە و نووسراوەكان بەخێرایی با و برووسكە دەچنە هەر كون و قوژبنێكەوە و دەگەنە لای هەمووانیش و دەوڵەت وەكو رابردوو ناتوانێ دەوری زڕباوكێكی بەدەسەڵات بگێڕێت كە بڕیاری دەدا خەڵك دەبێ چی بزانن و چی نەزانن. بەم چەشنەیە كە حەز بە ژیانكردن بەشێوەی چینی مامناوەند دەبێت بە زەینییەتی كۆمەڵگەیەك كە ترسەكان و كۆتە هەمیشەییەكانی خۆی دەتوانێ بخاتەلاوە. بەسەر دەروونناسیی ئەستێورانە(انفعالی، خنپایی) پێشووی خۆیان زاڵا ببن و لە ئاست رەفتاری خۆ داسەپێنی حكومەت دەنگ هەڵبڕن (ل 85).
لە رابردوودا حكومەتانی عەرەب كە پشتیان بە بنەواشە(پرنسیپ، اصل)یەك دەبەست و ئەوەش ئەمەبوو كە هەرچی زیاتر خەڵك خوو بە ترسەوە بگرن، حكوومەت رەواییەكەی زیاتر دەبێت\"(ل80). ئەم دەروو هاوبەشە دەروونناسانەیە بەشێوەیەك لە شێوەیەك ببوو بە جۆرە شوناسێكی دووەمینی خەڵكێك كە بێڕیزی و سووكایەتییان پێدەكرا و بە مێتۆدگەلی سەرەڕۆیانە و توندوتیژانەوە پەلاماری مافە مرۆیی و مەدەنییەكانیان دەدرا.
بەشی دووەمی كتێبەكە باس لە ناساندنی كردەگەرانی نوێی كۆمەڵایەتی و ئامرازە نوێباوەكانی پێوەندییەكانی تۆڕی كۆمەڵایەتی تەرخانكراوە. لە دیدی نووسەرەوە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی سەرەكیی بزاڤە تازە دیمۆكراتیكەكانی ناوچەكە هێنانە مەیدانی كردەگەرانێكی نوێیە كە بیچمە تازەكانی هاووڵاتیبوون لە ژیاندا تاقی دەكەنەوە و ئامادە نین بچنە ژێرباری\" هەقیقەت\"ی حكومەتێكی تاكڕەهەندی و داخراوەوە. كتێبەكە سوراخی كەسایەتییە لاوەكان و بەتایبەت كچانێك دەگرێ كە ناویان لە راگەیێنەكانیشدا ئێجگار بەرگوێ دەكەوێ.
مونا سەیف و جی جی ئیبراهیم دوو ژنی میسرین كە تویتەری خۆیان خستووەتە خزمەتی شۆڕشەوە. كتێبەكە باس لە لاوانێكی دیكەش دەكات كە لە رەوتی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكاندا شەقام و تۆڕی خوازەییان پێكەوە گرێ دا. ئەم كرەگەرییە تازەیە لە گرۆیەكی بچووكدا قەتیس نابێتەوە پشكی ئەوان لە چالاككردنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا گەلێ گرنگە. ئەم كەسانە كاری خۆیان لە قاڵبی بژیوانیی خۆیاندا، خۆیان بە هاووڵاتیی پەیامنێر و پەیامنێری كۆمەڵگەی مەدەنی دەناسێنن. ئەوەی لە گۆڕەپانی تەحریری میسر و یا لە شەقامەكانی تونس ڕووی دا، هاوپێوەندیی ساكاری خەڵكێك بوو كە تەنیا بۆ دەنگهەڵبڕین لە ئاست ئەم مێتۆدانە و سیاسەتە خۆداسەپێنانە لە ماڵەكانیان هاتبوونەدەر. تاسەی پەرێزگرتن لە توندتیژی، ئامادەیی كچان و كوڕان و مانەوەیان لە چوارچێوەی رەفتارە مەدەنییە مودێڕنەكان نیشانەی گەلێ رۆشنی ئەم سووڕانە واتادارە لەو جڤاكە سەرڕۆیی لێدراوەی ناوچەكە بوون. هاوكات خوڵقاندن و دینامیكی بزاڤی كۆمەڵایەتی جۆرە تواناییەكی فامكردن و شرۆڤەی زەینیی بەكۆمەڵی سەربەخۆ و پەیداكردنی رێگەچارەیەكی نوێ بۆ باشار لەگەڵا ئەو حكومەتانەی كە بە مێتۆدە كۆنەكان ئەوانی سەركوت دەكرد، بەوان بەخشی.
نووسەر سەرەكیترین تایبەتمەندییەكانی بزاڤە نوێباوە دیمۆكراتیكەكانی ئەم ناوچەیە بەم شێوەیە ناو دێنێ : نەبوونی رێبەرانی كاریزما و بەبڕشت و یا رێبەرایەتی حزبەكان و گرۆ نەریتییەكان، نەبوونی بڕشتی كەڵە رووناكبیران و پێشەنگ، لەئارادانەبوونی پرۆژە سیاسییەكانی پێشتر تەدارەكدراو، نەمانی رۆڵی چەقی دین، لەبەردەستدانەبوونی ئایدیۆلۆژیایەك وەك جاران و پەراوێزخرانی پڕۆژەگەلی رۆنراوی یۆتۆپیای ناسیونالیستی، سوسیالیستی و ئیسلامیانە.
لە جەرگەی بزاڤە كۆمەڵایەتییەكاندا بە وەها تایبەتمەندییەكەوە كە لاوان و هێزە زیندوەكانی كۆمەڵگە بەبێ شەرمكردن و بەڕوونی خوازیاری دیمۆكراسی و مافە مەدەنی و مرۆییەكان دەبن كە لە هەموو دنیادا باون.
نووسەر دەپەڕژێتەسەر رەخنەكردنی تیۆریەكانی دیمۆكراتیزەكردنی وڵاتان لەڕێگە رێچكەكانی نوێسازیی ئابووری و مادی(مودێڕنیزاسیۆن) و گەرەكیەتی پێمان بڵێ كە بەپێچەوانەی زۆرێك لە تیۆرییە باوەكان لەنێوان پێشكەوتنی دیمۆكراسی و نوێسازیی ئابووری و كۆمەڵایەتیی هێڵبەند و كاركردی نین و دەبێ سەرنج لە هۆكارە زەینییەكان و دینامیكی ئاخنەیی(درونی، باگنی) ی كۆمەڵگە بەتایبەت بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان بدەین.
ململانێ گەورەكانی دیمۆكراسی
بەهاری عەرەبی بە ڕای نووسەر بەواتای دەسپێكی سەردەمێكی تازە لە ناوچەكەیە بەبێ ئەوەی كە لەمپەرە گەورەكانی ئەم كۆمەڵگانە بۆ گەیشتن بە هەلومەرجی دیمۆكراتیك بەتەواوی لەنێوچووبن. ناونیشانی كتێبەكە رەنگە بتخاتە وەها بیرێكەوە كە نووسەر بەشێوەیەك لە شێوەكان تووشی گەشبینیەكی زیاد لە پێویست لەمەڕ چارەنووس و ئایندەی ئەم وڵاتانە بووە. فەرهاد خوسرەو خاوەر نیشان دەدات كە چلۆن بزووتنەوە ناڕەزامەندەكان بەبێ بەشداریی رێكخستنەكانی ئیسلامییەكان گوڕیان سەند و حزبە ناسراوە ئیسلامییەكان ئێجگار درەنگ پێیانەوە پەیوەست بوون. لە میسر و تونسدا ئەم هێزانە دەخوازن سواری شەپۆلی بزاڤە جەماوەرییەكان بن و بەرنامەی خۆیان بەسەر رای گشتیدا بسەپێنن.
پاری حەوتەمی كتێبەكە تەرخانی ململانێ گرنگەكان دوابەدوای رووخانی دەوڵەتانی سەرەڕۆ كە لەمپەری یەكەمین دیمۆكراسی ئەژمار دەكران كراوە. هەركام لەم وڵاتانە لە لیبیاوە تا یەمەن و بەحرەین گیرۆدەی گیروگرفتی هەمەچەشنن كە دەتوانێ دیمۆكراسیی داهاتوو بەرەوڕووی دەستدرێژیی زۆروزەوەند بكاتەوە. لە وڵاتانێك كە شەڕ و پێكدادانی سەربازی و تەنگژە داڕمێن تیایاندا ڕوویان داوە دوورە دیمەنی دیمۆكراسی چەندان رۆشن نیە. پێكهاتەی هۆزایەتی، لاوازیی كۆڕوكۆمەڵی مەدەنی، نەبوونی ئەزموونی دیمۆكراتیك لە یادوەریی بەكۆمەڵا و مێژووییدا نموونەی ئەم لەمپەرانەن.
وڵاتانێك كە لە ساڵانی رابردوودا حكومەتانی سێكۆلاری داسەپێنیان ئەزموون كردوە لەگەڵا كولانەوەی برین و ئەو تەنگژانە بەرەوڕوون كە هەلومەرجی دیمۆكراتیك و نیمچە دیمۆكراتیك بوارەكەی دەڕەخسێنن. دیمۆكراسی لەم وڵاتانەدا تەنیا بۆ ئەو گرۆ و تاقمانە نیە كە مل بۆ كایەی دیمۆكراتیك دادەنەوێنن و پلۆرالیزمی سیاسی قبووڵا دەكەن، گرۆ و دەستە و تاقمێكیش كە باوەڕیان بە دیمۆكراسی نیە و وەك ئامرازێك و لانیكەمێك سەیری دەكەن بە كەڵكوەرگرتن لە فەزای نوێدا هاتوونەتە مەیدان.
هێزە ئسلامییەكان لە وڵاتانی ئیسلامیدا یەكشەوە لە زەوی هەڵنەتۆقین. لە میسردا هەموان دەزانن كە ئیخوان موسلمین بڕشتێكی زۆریان لە رای گشتیدا هەیە وەلێ نەبوونی دیمۆكراسی رێگەی نەدەدا وێنەیەكی رۆشن لە مەتەرێزگرتنی هێزە سیاسییەكان و بڕشتی راستەقینەی هێزە سیاسییەكان وەدیار بكەوێت. هەژمارێك لەم هێزانەش جاروبار ئەكتەری بێدەنگ بەڵام راستەقینەی ژیانی سیاسی بوونە كە لەسای دیمۆكراسییەوە لە سێبەر هاتوونەتەدەر و باشتر لە دوێنێ دەبینرێن. هێزە ئیسلامییەكان لە زۆرێك لەم وڵاتانەدا لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا چالاكن و لەڕێگەی مزگەوتەكان، كۆڕوكۆمەڵەكانی یارمەتیدانی هەژاران و قوتابخانە دینیەكانەوە بڕشتی خۆیان بەرفراوان دەكەن. بەدیمۆكراتیكبوونی بەریانە ئیسلامییەكان بە یەكێك لە هەلومەرجە گرنگەكانی پەرەگرتنی رێچكەی دیمۆكراتیك دەژمێردرێن.
نووسەر بانتر لە رەهەندی سیاسی و كۆمەڵناسانەی هەلومەرجی هەنووكەیی، سەرنج لە گرێ و گۆڵی مرۆڤناسانەی رای گشتیی ناوچەكەش دەدات. بۆ نموونە كتێبەكە هەندێ لاپەڕە بۆ ئەو شتە تەرخان دەكات كە بە \"شوناسی ئازارچەشتوویی\" و یا خۆناسیی مرۆڤی ئازارچەشتوو(ل 143) ناوی لێدەنێ. شوناسی ئازارچەشتوو لە رەوتی رێچكە ناخییەكانەوە دەكرێ لە هەستكردن بە ئازادبوون لە دەست دوژمنێكی دیاریكراو خۆی ببێت بە بەشێك لە شوناسی گرۆ كۆمەڵایەتییەكان. نائۆمێدی و شك نەبردنی دوورەدیمەنێكی رۆشن بەشێك لەم شوناسە ئازارە چەشتوەیە.
ئەم نائۆمێدی و نەبوونی دوورەدیمەنە تەنانەت كاتێكیش كە سەركوت كۆتایی پێدێت و سەركوتكاری لەئارادا نیە دەشێ بەردەوام بێت. كۆیاد لەڕێگەی گەڕانەوە بۆ ئەم شوناسە ئازارچەشتوەیە كە لەگەڵا ئازار و سەركوت نەیاری نانوێنێ. لە دیدی كتێبەكەوە ئازارچەشتوویی دەتوانێ لە رەوتی چوار ئەزموونەوە بیچم بگرێ. گرۆ یا كەمینەیەك كە بە درێژایی مێژووەكەی بەشێوەیەكی راستەقینە و یا خەیاڵی سەركوت كرابێت( وەك شیعەكانی هەندێ لە وڵاتانێك كە زۆرینەیان سوننەن)، یا ئەو گرۆیانەی كە لەلایەن دەوڵەتانی تازەوە بەناوی بەرژەوەندیی گشتییەوە سەركوت كراون، گرۆیەك كە سەردەمانێك ئازار و ئەشكەنجە دراون وەلێ لەگەڵا نەمانی بەردەوامیی ئازار و مەینەتی، بێ متمانەیی و ترسی گەڕانەوەی سەركوت و ئازاریان ناچاریان دەكات ئەویدی و كۆمەڵگەی مەدەنی قبووڵا بكەن.كتێبەكە هێما بە گرۆیەكی چوارەمیش دەكات كە لەبەرگرەوەی ئازاچەشتوانی رابردوو دەبێت كە ئەمڕۆ بەناوی رەنجی دوێنیی خۆی هەمان ئەو كارانە دەكات كە خۆی لە رابردوودا قوربانیی ئەوان بووە. كتێبەكە هەندێ لەو چوار ئەزموونانە لە مێژووی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ناو دەبات. بۆ نموونە رەفتاری كەمینەی عەلەوی لە سووریا كە خۆی سەردەمانێك لەلایەن سوننیەكانەوە سەركوت كرابوون و پاش بەدەسەڵات گەیشتنی بنەماڵەی ئەسەد خۆیان بوون بە ئازاردەرانی نوێ.
ئێران و وڵاتانی ناوچە.
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی كتێبەكەی فەرهاد خوسرەو خاوەر بۆ دەستڕاگەیشتن بە شرۆڤەیەكی بەراوردكارانەی لەگەڵا وڵاتانی ناوچەییە. هەموومان لەبیرمانە كە یەكەمین جموجۆڵە ناڕەزاكان لە وڵاتانی عەرەبی لەسەروبەندیداكشانی بزووتنەوەی سەوز دوابەدوای سەركوتەكانی چەند مانگەدا بوو. ئەوكات جۆرە هاوپێوەندییەك لەنێوان بزاڤە عەرەبییەكان و بزووتنەوەی سەوز هاتبوە گۆڕێ و هەندێ درووشمی وەك \"موبارەك، بن عەلی، نۆرەیەتی سەید عەلی\" لە ئێراندا دەبیسترا.
بەلای هەندێ كەسیشەوە ئەم پرسیارە گرنگە هاتبوە پێش كە \" بۆچی توونس توانی و ئێران نەیتوانی.\" سەرەڕای ئەوەش زۆرێك لە رووناكبیران و كردەگەرانی مەدەنی و تەنانەت توێژەرانی ئێرانی سەرنج لە هاوشێوەییەكان و تایبەتمەندییە هاوبەشەكانی كۆمەڵگەی ئێمە و وڵاتانی ناوچەكە لە توركیاوە بگرە تا میسر و توونس نادەن و زۆربەی پشت بە تایبەتمەندییەكانی ئێران دەبەستن. ئەو كاتەش كە بڕیارە بەراورد و پراكتیكێك لەئارادا بێت سوراخی ئەوروپا دەگرن و یا باس لە وڵاتانێكی ئاسیایی كە كەمتر لە ئێمەوە نزیكن، دەكەن. وەك بڵێی بەراورد لەگەڵا وڵاتانی ناوچەكە شان و شكۆی باسەكە دەشكێنێ.
هەر ئەم گێڕانەوەیە لەمەڕ نووسراوەكان و بیروبۆچوونی رووناكبیرانی عەرەبی و توركی و وڵاتانی دیكەی دەرودراوسێ وەڕاست دەگەڕێ كە كەمتر لە ئەدەبیاتی فەلسەفی و كۆمەڵایەتی و یا لە باسەكان و گەنگەشە فیكرییەكانی ئێمە هەنتەشیان هەیە. لەحاڵێكدا كە كارێكی پراكتیكیی رەخنەگرانە بە مێتۆدۆلۆژیی برەودار دەتوانێ باشتر لە فامكردنی هەندێ لە راستییەكانی كۆمەڵگەی ئێمە یارمەیتمان بكات. كتێبی فەرهاد خوسرەو خاوەر نموونەیەك لەم هەوڵە پراكیتكییەیە و نیشاندانی نیشانەكان، دیاردەكان و ئەو بەریانانەیە كە لە وڵاتانی ناوچەكەدا هاوشێوەی یەكدین.
