شێعر، زایەڵەی خەیاڵی تەژی لە مانا
14:41 - 14 رەزبەر 2712
Unknown Author
ئەفراسیاب گرامی
یەكێك لە رێگاكان بۆ خۆڕاگری بەرامبەر گرانبایی ژیان، نغرۆبوون لە ئەدەبیاتە، وەك بڵێی بەشداری لە جێژنێكی نەمرانەدا كردن. \"فلۆبێر\"
شێعر یەكێك لە ژانرە بەهێزەكانی ئەدەبییە كە پانتاییەكی بەرینی لە ژیانی جڤاكی مرۆڤدا داگیر كردووەو تا ئێستاش جێگای لە نێو ئەدەب و وێژەدا سەوزە و لەگەڵ ئەوەیدا كە نیگاو روانینی شێعر هەزاران پێناسەی شەیدای خۆی كردووە، كەچی نەكەوتۆتە داوی هیچ پێناسەیەكی تایبەتی رێبازە ئەدەبییەكانەوە و هەركام بە شێوەكی جیاوازەوە پێناسەیان كردووە.
شێعر، ناولێنانی بنیاتی هەبوون‌و گەوهەری هەموو شتێكە، دەستپێكی ئەو شتانەیە كە زمان درەنگتر گەڵاڵەیان دەكات. یان وەكوو هایدگێر دەڵێ: \"شێعر رزگاربوون لە كۆتی جیهانی ئۆنتیكە، جیهانی ئۆنتیك، دنیای ژیانی رۆژانەی مرۆڤە، دنیای تێگەینی هەموان، فۆرمی رووداوەكان، راستییەكان‌و زانیارییەكان، كەوایە شێعر لە نێو ئەم دنیایەدا گوزەر دەكات\". بۆیە لەم پێناسەیە دەگەینە ئەوەی كە هەقیقەتی شێعر لە هەقیقەتی ژیانی رۆژانە جیایە. شێعر لە رێگای گێڕانەوەوە، دەبێتە داهێنەرێكی كەتواری تازە‌و لە رێگای دیاردە سروشتی و جڤاكییەكانەوە، بەرەو قەلەمڕەوی داهێنان و زمان دەڕوات. لێرەدایە كە شێعر تێپەڕین لە جیهانی ناخودئاگاو نەستی شاعیر بەرەو بیاڤی مەعریفەوەیە. یاكوسبن شێعری وەكوو \"كاركردی جوانیناسانەی زمان‌و هێرشی گەڵاڵەدارو هوشیارانەیە بۆ سەر زمانی رۆژانە\" پێناسە كردووە. لەم رووەوە زمانی شێعر وەك پێوەرێك بۆ دەربڕینی تێكستی ئەدەبی دێتە كایەوە كە لە هیچ كام لە زمانەكانی دیكە وەكوو\" زمانی زانستی، زمانی پەخشان، زمانی رۆژنامەگەری، زمانی پێوەر، زمانی چیرۆك\" ناچێت و تایبەتەمەندیی زمانی شێعریش پێكهاتەشكێنی زمانەو لە هەموو زمانەكانی دیكە بۆ تێكڕماندنی یاساو رێساكانی زمان بەتواناترە. وروژاندی جیهانبینی، ژیان، حەز و تاسە و خۆزگە و سۆزی مرۆڤ لە رێگای واقعیەتە جڤاكییەكانی ژیانی مرۆڤایەتییەوە و چۆنیەتی رامان و مەعریفەناسی مرۆڤ، پێمان دەڵێ كە شێعر \"دیاردەیەكە كە لە زماندا دەڕسكێت\". خەیاڵی شاعیرانە، یان زیندەخەونی شێعری ئەو رێگایەیە كە بیركردنەوە دەیگرێتە بەر بۆ دۆزینەوەی رەوتێكی دیكە بۆ ژیان و بۆ سازدانی پەیوەندییەكی دیكە لەگەڵ ژیاندا. بۆیە لەم رێگاوە جیا لەوەی كە خۆدۆزینەوە لە ناو جوانییەكانی ژیان و هەڵگری ئەو پەیامەیە كە مرۆڤ تیایدا دەتوانێ بە جوانترین شێوە بیر بكاتەوە. كەواتە شێعر دەتوانێ ژیان و بوونی مرۆڤ و مێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و دیاردەكانی سروشت و مرۆڤایەتی ، لە رێگای جوانیناسی و دەورووبەرەوە راڤە بكات، هەروەكوو ئەدۆنیس، گەورە شاعیری عەرەب، دەڵێ: شێعر دەتوانێ مێژوو راڤە بكاتەوە، بەڵام مێژوو ناتوانێ شێعر راڤە بكاتەوە\".
\"ئەرەستوو شێعری بە كەلامی خەیاڵاوی پێناسە كرد و ئەفلاتوونیش شاعیرانی لە كتێبی كۆماری خۆی دەرهاوێشت\"، \"رۆلان بارت داهێنانی شێعری بە پرۆسەی سازدان‌و تێكدانەوەی بەردەوامی چییەتیی شێوازو ماناكانەوە گرێ دا\"، جوبران خەلیل دەڵێ شێعر بە دوای حەقیقەت دا ناگەڕێ، بەڵكوو هەر دەیهەوێ بیدۆزێتەوە. كەواتە شیعر لە نێوان پەیوەندییە دیار‌و نادیارەكانیدا، لە نێوان مێژووی وشەو وزە شاراوەكانی وشەدا، لە نێوان خەیاڵی نووسەر‌و خەیاڵی زماندا، لە نێوان شێوازی جیاواز‌و جیهانبینی جیاوازدا، لە نێوان چێژ‌و وێناكردندا، لە نێوان هەڵوەشانەوە‌و بونیادناندا پڕشنگە تاوگیر‌و جوانەكانی خۆی دەوەشێنێت، بەو مانایە شیعر لە چركەی درەوشانەوە نزیكمان دەكاتەوە. شاعیر لە شەوی ئەنگوستەچاو و قەترانی دا دەنووسێ، لە بەر چرای كزی شەو و روناكی مانگەشەو دەنووسێ، بەڵام دەیهەوێ رووناكایی بە شەوی دەیجوور ببەخشێ كە سەرچاوە لە خەوبینینی شاعیر بە پەیڤ و وشە و دەستەواژەكانی زمانەوە ئەبینێ و راڤەو بینینی ئەو دیوی شتەكان دەكات‌و خەیاڵ دەكاتە پردەبازی رێبازی ئەندیشە‌و بەرەو قەلەمڕەوی هێرمۆنتیك و مەعریفە دەڕوات.\"جۆناسان كولەر\" دەڵێت: \"زمان وەك زنجیرەیەك ئاماژەی بینراو دەخاتە روو. بەو مانایە نووسین لە رێگەی زمانەوە تێگەیشتنمان بۆ دنیا لا دروست دەكات، بەڵام (دریدا) پێیوایە زمانی ئەدەبی لەو پێوانەیە دەردەچێت، چونكە گوزارە لە واقیع ناكات، بەڵكو هەڵچوون دەوڕوژێنێت. رووداوی مێژوویی دەكاتە واقێع و بێدەنگی رەت دەكاتەوە\".
سەرهەڵدانی چەندین قوتابخانەو رێبازی هونەری و ئەدەبی شێعریان لە چوارچێوەی فۆرمی خۆیاندا قەتیس كردۆتەوە، بەڵام شێعر لەوە دەربازبووە، كەواتە ئەگەرچی هەموو ئەوانە مەرجی پێناسەكردنی شێعری هەڵنەگرتووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەشێ هەموو بەدواگەڕانێك خۆبینینێكی دیكەی شیعر بێت، یان بەرجەستەكردنی جۆرێكی دیكەی ژیان بێت، بەو مانایە شیعر دەبێتە دەستلێدانێكی دیكەی ژیان. هەروەكوو نوالیس دەڵێ \" نامۆكردنی توخمە ئاشناكان‌و ئاشناكردنی توخمە نائاشناكان\" پێكەوەیە.
شێعر هەمیشە كۆڵەكەی ئەدەبی كوردی بووە‌و پانتاییەكی بەرینی لە بە شووناسكردنی كولتوور و زمانی كوردی داگیر كردووە. بازنەی ئەدەبی و داهێنان و ئافراندنی ئەدەبی تەنگ و بەرتەسك بووە، ئەوەش بۆ بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ژیانی كورد دەگەڕێتەوە. زمانی لە ژیانی رابردوو لە كاتی ئێستادا راڤە كردووە. هەنووكە بە هاتنی مۆدێڕنیتە و چەمكەكانی مۆدێڕنیتە و ئەوەی كە ئەوڕۆكە بە پۆستمۆدێڕنیتە ناودێر كراوە، بێ ئەملاوئەولا خۆی دەكات بە خانەی ئەدەبی كوردیدا، بەڵام وەرگرتنی ساوێرانە لەو چەمكانەش دەبێتە ئاڵۆزكردنی جەوهەری واقعییەتە جڤاكییەكانی جڤاتی كوردی. لە چوارچێوەی رەوتی نوێگەری شێعری كوردیدا، چەشنێك لە پێكهاتەشكێنی و پێكهاتەی زمانی لە نێو شێعری كوردیدا سەری هەڵداوە كە پێم وایە هێشتا نەیتوانیوە بگاتە ئاستی نێواخندۆزی واتاكانی زمان. ئەگەر ئێمە ئەوڕۆكە دەمانەوێ زەمەنی هەبوونی شێعرییەتی كوردی، لە نێو گوتاری رووناكبیری و ئەدەبیدا هەمەڕەنگ و تۆخ بكەینەوە و تێكەڵ بە گوتاری مۆدێڕنیتە بكەین، دەبێ زەمەنی ئاشتیی و تەبایی و ژیانی كۆمەڵایەتی پاقژ بكەینەوە. شێعر لە بنەڕەتدا لە قووڵایی ژیانی مرۆڤدایە و لە ناخی هزر و ئەندیشە و هەستی ئێمەدا شكڵ ئەگرێ و دەربڕی هەموو هەست و سۆزی مرۆڤە. رۆڵی شێعر بۆ شوناسكردنی جیهانی دەورووبەرە، شێعر بێ داهێنان هیچ قسەیەكی بۆ گوتن نیە و ناتوانێ لە نێو هێژموونی گوتاری زاڵی سەردەمدا خۆی پێناسە بكات و ئەبێت بە ژێرەوە، بۆیە رەمزی دەقی ئەدەبی لە داهێنانیدایە. ، بۆ ئەوەی بتوانین بەرەو قەلەمڕەوی نوێگەرایی شێعر بچین: ئامادەبوونی گوتاری رەخنەئامێز لە ئەدەبی كوردیدا‌و گەیشتن بە ئاستی راڤەو هێرمۆنتیكی دەق، تێپەڕین لە وێنەی سواو بۆ گەیشتن بە هەزاران جیلوەو بەرجەوەندی نادیار، نێواخندۆزی زمان و تێپەڕین لە لێڵی و تەمومژی زمان، كرانەی دەرووی هزرو مانا بە رووی وشەو میتافۆرەكان‌و رەهایی لە ئیدۆلۆژی و لە ئاكامدا وەكوو ئۆكتاویۆپاز دەڵێ: \" شێعر هاواری هەمووكەس و هیچ كەس، هاواری ئەوی دی بوون\".
***
یەكێك لە رێگاكان بۆ خۆڕاگری بەرامبەر گرانبایی ژیان، نغرۆبوون لە ئەدەبیاتە، وەك بڵێی بەشداری لە جێژنێكی نەمرانەدا كردن. \"فلۆبێر\"
شێعر یەكێك لە ژانرە بەهێزەكانی ئەدەبییە كە پانتاییەكی بەرینی لە ژیانی جڤاكی مرۆڤدا داگیر كردووەو تا ئێستاش جێگای لە نێو ئەدەب و وێژەدا سەوزە و لەگەڵ ئەوەیدا كە نیگاو روانینی شێعر هەزاران پێناسەی شەیدای خۆی كردووە، كەچی نەكەوتۆتە داوی هیچ پێناسەیەكی تایبەتی رێبازە ئەدەبییەكانەوە و هەركام بە شێوەكی جیاوازەوە پێناسەیان كردووە.
شێعر، ناولێنانی بنیاتی هەبوون‌و گەوهەری هەموو شتێكە، دەستپێكی ئەو شتانەیە كە زمان درەنگتر گەڵاڵەیان دەكات. یان وەكوو هایدگێر دەڵێ: \"شێعر رزگاربوون لە كۆتی جیهانی ئۆنتیكە، جیهانی ئۆنتیك، دنیای ژیانی رۆژانەی مرۆڤە، دنیای تێگەینی هەموان، فۆرمی رووداوەكان، راستییەكان‌و زانیارییەكان، كەوایە شێعر لە نێو ئەم دنیایەدا گوزەر دەكات\". بۆیە لەم پێناسەیە دەگەینە ئەوەی كە هەقیقەتی شێعر لە هەقیقەتی ژیانی رۆژانە جیایە. شێعر لە رێگای گێڕانەوەوە، دەبێتە داهێنەرێكی كەتواری تازە‌و لە رێگای دیاردە سروشتی و جڤاكییەكانەوە، بەرەو قەلەمڕەوی داهێنان و زمان دەڕوات. لێرەدایە كە شێعر تێپەڕین لە جیهانی ناخودئاگاو نەستی شاعیر بەرەو بیاڤی مەعریفەوەیە. یاكوسبن شێعری وەكوو \"كاركردی جوانیناسانەی زمان‌و هێرشی گەڵاڵەدارو هوشیارانەیە بۆ سەر زمانی رۆژانە\" پێناسە كردووە. لەم رووەوە زمانی شێعر وەك پێوەرێك بۆ دەربڕینی تێكستی ئەدەبی دێتە كایەوە كە لە هیچ كام لە زمانەكانی دیكە وەكوو\" زمانی زانستی، زمانی پەخشان، زمانی رۆژنامەگەری، زمانی پێوەر، زمانی چیرۆك\" ناچێت و تایبەتەمەندیی زمانی شێعریش پێكهاتەشكێنی زمانەو لە هەموو زمانەكانی دیكە بۆ تێكڕماندنی یاساو رێساكانی زمان بەتواناترە. وروژاندی جیهانبینی، ژیان، حەز و تاسە و خۆزگە و سۆزی مرۆڤ لە رێگای واقعیەتە جڤاكییەكانی ژیانی مرۆڤایەتییەوە و چۆنیەتی رامان و مەعریفەناسی مرۆڤ، پێمان دەڵێ كە شێعر \"دیاردەیەكە كە لە زماندا دەڕسكێت\". خەیاڵی شاعیرانە، یان زیندەخەونی شێعری ئەو رێگایەیە كە بیركردنەوە دەیگرێتە بەر بۆ دۆزینەوەی رەوتێكی دیكە بۆ ژیان و بۆ سازدانی پەیوەندییەكی دیكە لەگەڵ ژیاندا. بۆیە لەم رێگاوە جیا لەوەی كە خۆدۆزینەوە لە ناو جوانییەكانی ژیان و هەڵگری ئەو پەیامەیە كە مرۆڤ تیایدا دەتوانێ بە جوانترین شێوە بیر بكاتەوە. كەواتە شێعر دەتوانێ ژیان و بوونی مرۆڤ و مێژووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و دیاردەكانی سروشت و مرۆڤایەتی ، لە رێگای جوانیناسی و دەورووبەرەوە راڤە بكات، هەروەكوو ئەدۆنیس، گەورە شاعیری عەرەب، دەڵێ: شێعر دەتوانێ مێژوو راڤە بكاتەوە، بەڵام مێژوو ناتوانێ شێعر راڤە بكاتەوە\".
\"ئەرەستوو شێعری بە كەلامی خەیاڵاوی پێناسە كرد و ئەفلاتوونیش شاعیرانی لە كتێبی كۆماری خۆی دەرهاوێشت\"، \"رۆلان بارت داهێنانی شێعری بە پرۆسەی سازدان‌و تێكدانەوەی بەردەوامی چییەتیی شێوازو ماناكانەوە گرێ دا\"، جوبران خەلیل دەڵێ شێعر بە دوای حەقیقەت دا ناگەڕێ، بەڵكوو هەر دەیهەوێ بیدۆزێتەوە. كەواتە شیعر لە نێوان پەیوەندییە دیار‌و نادیارەكانیدا، لە نێوان مێژووی وشەو وزە شاراوەكانی وشەدا، لە نێوان خەیاڵی نووسەر‌و خەیاڵی زماندا، لە نێوان شێوازی جیاواز‌و جیهانبینی جیاوازدا، لە نێوان چێژ‌و وێناكردندا، لە نێوان هەڵوەشانەوە‌و بونیادناندا پڕشنگە تاوگیر‌و جوانەكانی خۆی دەوەشێنێت، بەو مانایە شیعر لە چركەی درەوشانەوە نزیكمان دەكاتەوە. شاعیر لە شەوی ئەنگوستەچاو و قەترانی دا دەنووسێ، لە بەر چرای كزی شەو و روناكی مانگەشەو دەنووسێ، بەڵام دەیهەوێ رووناكایی بە شەوی دەیجوور ببەخشێ كە سەرچاوە لە خەوبینینی شاعیر بە پەیڤ و وشە و دەستەواژەكانی زمانەوە ئەبینێ و راڤەو بینینی ئەو دیوی شتەكان دەكات‌و خەیاڵ دەكاتە پردەبازی رێبازی ئەندیشە‌و بەرەو قەلەمڕەوی هێرمۆنتیك و مەعریفە دەڕوات.\"جۆناسان كولەر\" دەڵێت: \"زمان وەك زنجیرەیەك ئاماژەی بینراو دەخاتە روو. بەو مانایە نووسین لە رێگەی زمانەوە تێگەیشتنمان بۆ دنیا لا دروست دەكات، بەڵام (دریدا) پێیوایە زمانی ئەدەبی لەو پێوانەیە دەردەچێت، چونكە گوزارە لە واقیع ناكات، بەڵكو هەڵچوون دەوڕوژێنێت. رووداوی مێژوویی دەكاتە واقێع و بێدەنگی رەت دەكاتەوە\".
سەرهەڵدانی چەندین قوتابخانەو رێبازی هونەری و ئەدەبی شێعریان لە چوارچێوەی فۆرمی خۆیاندا قەتیس كردۆتەوە، بەڵام شێعر لەوە دەربازبووە، كەواتە ئەگەرچی هەموو ئەوانە مەرجی پێناسەكردنی شێعری هەڵنەگرتووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەشێ هەموو بەدواگەڕانێك خۆبینینێكی دیكەی شیعر بێت، یان بەرجەستەكردنی جۆرێكی دیكەی ژیان بێت، بەو مانایە شیعر دەبێتە دەستلێدانێكی دیكەی ژیان. هەروەكوو نوالیس دەڵێ \" نامۆكردنی توخمە ئاشناكان‌و ئاشناكردنی توخمە نائاشناكان\" پێكەوەیە.
شێعر هەمیشە كۆڵەكەی ئەدەبی كوردی بووە‌و پانتاییەكی بەرینی لە بە شووناسكردنی كولتوور و زمانی كوردی داگیر كردووە. بازنەی ئەدەبی و داهێنان و ئافراندنی ئەدەبی تەنگ و بەرتەسك بووە، ئەوەش بۆ بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ژیانی كورد دەگەڕێتەوە. زمانی لە ژیانی رابردوو لە كاتی ئێستادا راڤە كردووە. هەنووكە بە هاتنی مۆدێڕنیتە و چەمكەكانی مۆدێڕنیتە و ئەوەی كە ئەوڕۆكە بە پۆستمۆدێڕنیتە ناودێر كراوە، بێ ئەملاوئەولا خۆی دەكات بە خانەی ئەدەبی كوردیدا، بەڵام وەرگرتنی ساوێرانە لەو چەمكانەش دەبێتە ئاڵۆزكردنی جەوهەری واقعییەتە جڤاكییەكانی جڤاتی كوردی. لە چوارچێوەی رەوتی نوێگەری شێعری كوردیدا، چەشنێك لە پێكهاتەشكێنی و پێكهاتەی زمانی لە نێو شێعری كوردیدا سەری هەڵداوە كە پێم وایە هێشتا نەیتوانیوە بگاتە ئاستی نێواخندۆزی واتاكانی زمان. ئەگەر ئێمە ئەوڕۆكە دەمانەوێ زەمەنی هەبوونی شێعرییەتی كوردی، لە نێو گوتاری رووناكبیری و ئەدەبیدا هەمەڕەنگ و تۆخ بكەینەوە و تێكەڵ بە گوتاری مۆدێڕنیتە بكەین، دەبێ زەمەنی ئاشتیی و تەبایی و ژیانی كۆمەڵایەتی پاقژ بكەینەوە. شێعر لە بنەڕەتدا لە قووڵایی ژیانی مرۆڤدایە و لە ناخی هزر و ئەندیشە و هەستی ئێمەدا شكڵ ئەگرێ و دەربڕی هەموو هەست و سۆزی مرۆڤە. رۆڵی شێعر بۆ شوناسكردنی جیهانی دەورووبەرە، شێعر بێ داهێنان هیچ قسەیەكی بۆ گوتن نیە و ناتوانێ لە نێو هێژموونی گوتاری زاڵی سەردەمدا خۆی پێناسە بكات و ئەبێت بە ژێرەوە، بۆیە رەمزی دەقی ئەدەبی لە داهێنانیدایە. ، بۆ ئەوەی بتوانین بەرەو قەلەمڕەوی نوێگەرایی شێعر بچین: ئامادەبوونی گوتاری رەخنەئامێز لە ئەدەبی كوردیدا‌و گەیشتن بە ئاستی راڤەو هێرمۆنتیكی دەق، تێپەڕین لە وێنەی سواو بۆ گەیشتن بە هەزاران جیلوەو بەرجەوەندی نادیار، نێواخندۆزی زمان و تێپەڕین لە لێڵی و تەمومژی زمان، كرانەی دەرووی هزرو مانا بە رووی وشەو میتافۆرەكان‌و رەهایی لە ئیدۆلۆژی و لە ئاكامدا وەكوو ئۆكتاویۆپاز دەڵێ: \" شێعر هاواری هەمووكەس و هیچ كەس، هاواری ئەوی دی بوون\".
***
