شاعیرانی عەشق، رەنج و بەڕوو

و: شەریف فەلاح* (به‌شی یه‌که‌م)

١ ـ لەم سەردەمەدا کە گوندۆکەی جیهانیی \"مەک لۆهان\" بۆتە ئاپارتۆمانیکی شووشەیی و بەو ئاراستەیەدا دەڕوات کە شوێن و پێگەی خۆی بداتە نەرم ئامیر یان داتاشراوێکی قەوارە بچووک، باس کردن لە ئەدەبی کوردی ئەویش لە پانتایی باشووری کوردستانی ئێراندا دەتوانێ‌ خاوەن چ گرینگییەک بێت؟ لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی هێرشی بەردەوامی کولتوورە زاڵەکان، ناوە بەناوە دەبینن فەرهەنگ و زمانە جۆراوجۆرە ناوچەییەکان دەبووژێنەوە، ئاخۆ دەکرێ‌ بگەڕێینەوە بۆ بنەما و ناسنامە؟ ئەمانە پرسیارگەلێکی راچڵەکێنەرن کە وەکوو نگریس لە ریشە و رەچەڵەکی ئەوانە دەدەن کە بەردەوام دەیانەوێ‌ بمێنن، ئەو بوون و حزوورەی کە چێژی ناسنامەی سەرەکیی خۆی هەبێت.

روون و ئاشکرایە کەلە دونیاری پۆست مۆدێڕندا رووداوگەلێکی تایبەت روو دەدەات. بەڵام جوانترین، کاریگەرترین و پڕ واتاترین فۆرمی ئاپارتۆمانی شووشەیی یان هەمان ئەو گۆندۆکە بچووکە ئەوەیە کە هەر کەسە و بە ئاڵای ناسنامەی خۆیەوە تێدا دەربکەوێ‌ هەتا بیروبۆچوونی خۆی تێدا بخاتە روو. ئێمەش بە پێشینەیەک بە درێژایی مێژوو دەتوانین قەسی زۆرمان بۆ وتن هەبێت.

کرماشان فەرهەنگی شارێک کەلە بەستێنی نیشتمانێکی کەونارا و هەرماندا هەناسە دەدات، لەباری فەرهەنگییەوە خاوەنی گەنجینەیەکی لەرادەبەدەرە کە یەکیان ئەدەبی دەوڵەمەندی کوردییە، بێگومان ئەم پرسە ریشەیەکی قووڵی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەیە. شێعری کوردی لەم مەڵبەندەدا وەک یەکێک لە ماکە و هەوێنە پتەوەکانی فەرهەنگی کورد دێتە ئەژمار. شێعرێک کەلە بەستێنی زمانێکی دەوڵەمەند و شکۆداردا ئافرێنراوە و ئەم داهێنانە هەروا بەردەوامە.

٢ ـ ئەوە راستییەکە کە هەر زمان و زاراوەیەکی زیندوو و ئەکتیڤ لە رەوتی زەماندا بۆ رووبەڕوو بووونەوە لەگەڵ بارودۆخە جیاوازەکان، پێویستی بە نوێبوونەوە و ریفۆرم هەیە هەتا لە هەڵسوکەوت لەگەڵ سەردەمێکی تازەدا، تەسلیم و ملکەج نەبێت. ئەم نوێبوونەوە لە هەموو رەهەند و گۆشە نیگاکانی ژیانی مرۆییدا، رەنگ دەداتەوە و لەراستیدا بەبێ‌ ئەم گرینگیە، ژیان تامی مردوویی، پاسیڤی و فەوتان دەدات. لەم روانگەیەوە، حیکایەتی کوردیی کرماشانی شیرین و سەرنجڕاکێشە:
لە رابردوودا ژیانی خەڵکی کوردی کەلهوڕ یان کرماشانی ئەوەی دەخواست کە لەگەڵ کۆمەڵێک چەمک و دەستەواژەی ساکاری عەشایری و گوندیدا بژین و خوو بگرن. ئەو وشانەی کە بەپێی پێویستی و نیازی رۆژانە بەکاریان دەهێنان. بەرهەمی خەڵک وەک باو پێویستیییەکی زۆر سادە بوو و پێوەندییەکانیان لە چوارچێوەیەکی زۆر بەرتەسکی وەک: رەشماڵ، کانی، پەری، بەروبوم، وەرک، شاقە، بار و کۆچ کردن، گەرمیان، سەردەوا، وارە میلکان، راو، مەڕ، زمیە و ... ئەو وشە بەردەستانە بوون و هەمیشە خەڵک کاریان بەوانە بوو. شاعیرانی ئەو سەردەمە کە لەو زمان و وشانە کەڵکی وەردەگرت، بەرهەمێکی دەخولقاند کەلە دەورەی ئەو دەستەواژانە دەخولایەوە:

خودا بەی وەپید/ هەر رووژ مینگەی نوو
قاڕەی کوورپە وەرک /شاقەی کەو لە کوو
مانیشت وە فدای/ بەرز هەوادم!
قیقەی زاران/ هەر سوو لە پادم
خوەشال وە خوەدان/خوەش وە حاڵدان
سەوزە وە بی خەوف/تیدە ماڵدان
رەنجەڕوو ویمە/کەفتیە کووسم
چیمە شوون میلکان/ بار کردیە دووسم
تەمەنای سەر چیت/دووژ دواران
ماچ کوورپە دیوەت/ مینگە نواران..
(دیوان شاکە و خان مەسیور)
روانینی زۆرینەی ئەو شاعیرانە لە دەوری ئەدەبی هەستۆکی و سۆزداری دەخولایەوە و گەورەترین پەرۆشییان لە بازنەی ژیانی ئێڵ و خیڵایەتی زیاتر تێنەدەپەڕی. شێوازی روانینی خەڵکیش بۆ شاعیر لەگەڵ ئەمڕۆ زۆر جیاوازی هەبوو. شاعێریان بە \"بەیت ئیوش\" و \"دەلیو\" و.. ناودێر دەکرد و لەبەر ئەوەی کە زۆربەیان لە زانستی سەردەمی خۆیان بێبەری بوون و هێندێ‌ جار بەرهەمگەلێکیان دەخولقاند کە زیاتر سیمای هەجو و تیتاڵی پێوە دیار بوو، ئەو نازناوانەش هەتاڕادەیەک پێگەیانی لەلای خەڵک دەنواند. نموونەی ئەم بەرهەمانە ئێستا وەک بەشێک لە ئەدەبی زارەکیی خەڵکی ئەم دەڤەرە دێنە ئەژمار.

ئەمڕۆ پێچەوانەی ئەو سەردەمانە، ئێمەش کەڵک و بەهرەمان لە دونیای نوێ‌ وەرگرتووە وەکوو قەوم و نەتەوەکانی دیکە لەم پێشکەوتنە مرۆییانە بێبەهرە نەبووین و لەگەڵ گچکە بوونەوەی رووبەری جیهان! ئێمەش بووینەتە بەشێک لە گوندۆکەی جیهانی، یان لەم ئاپارتۆمانە شووشەییەدا وەک هاودیویی دیتران دێینە ئەژمار.
شکڵ و سیمای ژیانی ئەمڕۆ لگەڵ پێشوو زۆر گۆڕانی بەسەردا هاتووە. ئەم گۆڕانە لەفۆرم و قەوارەی ژیان و بەرەنجامەکانی لە دەربڕینی \"نیما یووشی\"دا باشتر دەیبینین.

ناوبراو دەڵێت: \"فۆرمی بەرهەمهێنان، ژیان دەگۆڕێ‌ و ژیانی نوێ‌، پڕەنسیپی نوێی هونەری دەخوازێت\" لێرە دایە کە دەبێ‌ باوەڕ بەوە بێنین کە دەکرێ‌ بە رێکار و پەڕەنسسیپی نوێوە دەکرێ‌ بچینە ناو دونیاری ئەمڕۆوە و پێ‌ بنینە پێدەشتی بەربڵاوی زمان، تێڕوانین، ئەندێشە و شێعری هاوچەرخەوە و ئەو زمانەی کەلە هەوراز و نشێوی سەردەم هەتا ئەمڕۆ پتەو و قایم ماوەتەوە، بە نوێگەرایی وشیارانەوە بیسپێرینە نەوەکانی داهاتوو.

٣ ـ ئەگەر ئەدەبیات بە جەستەی خۆمان بشوبهێنین و زمانەکان و ژێرکۆما زمانییەکان (زاراوە و بن زاراوەکان) وەکوو دەمارەکانی جەستە و ناسنامەیەک دابنێین، دەتوانین رەوتە نوێخوازییەکانیش چەشنی هەڵمژین و داگەڕانی رۆح و گەوهەری تازە بە دەمارەکانی خۆماندا لێک بدەینەوە.

لە بنەڕەتدا هەر مرۆڤێک لە روانگەیەکەوە بە توخمگەلێکی وەکوو: فەرهەنگ، نژاد، ئێتنیک، زمان و... پێناسە دەکرێ‌ و زمانیش وەکوو توخمێکی ئەکتیڤ و ژیانمەند تابلۆ و هێمایەکە بۆ پێناسە. ئەم تابلۆیە کاتێک دەتوانێ‌ ناسێنەرێکی باش بێت، کە خاوەنی دەقی بەهێز و پڕ واتا بێت. ئێستا لە پانتیایی ئەم دونیایەدا بە روونی، ئەم مەسەلەیە دەبینین. ئەو هەوێن و جەوهەرانەی کە بۆ بەرهەمهێنانی دەق، بە گرینگ لە قەڵەم دەدرێن زۆرن، بەڵام بۆ چوونە ناو باسەکەوە دەکرێ‌ ئاماژە بە دوو مەسەلەی گرینگ و بنەڕەتی بکەین:
١ ـ بیرۆکەگەلی نوێ‌ هاوکات لەگەڵ داهێنان
٢ ـ تاکی بیرمەند، شایستە و داهێنەر
شێعر وەکوو ساکار و کێشدارترین هونەری مرۆڤ، بە درێژایی مێژوو بەرهەمی ئەندێشە، روانینینَکی تازە و داهێنانێکە کە ئەگەر بێت و ئەم سێ‌ توخمە پێکەوە گرێ‌ بدرێن، دەکرێ‌ بە بەرهەمهێنانی دەقی ئەدەبی (شێعر) زۆر هیوادار بین. لێرە دایە کە بەرهەمی هەوڵی شاعێر چەشنی هەمان خوێنی تازە بە دەمارەکانی زماندا دادەگەڕێ‌ و نوێبوونەوە، لە هەموو رەهەندە ئاشکرا و نادیارەکانی زماندا بەرجەستە دەبێتەوە. ئەوە کردارێکی سروشتیە کە جیهانی نوێ‌، تێڕوانینی نوێ‌ و ئەندێشەی نوێ‌ دەخوازێت و ئەم روانین و ئەندێشەیە لە چوارچێوەی نوێبوونەوەی زماندا رەنگ دەداتەوە. ئەوەی کەلە ماوەی سەد ساڵی دواییدا لە ئاستی ئەدەبیاتی جیهاندا رووی داوە، بەرهەمی ئەم چەشنە تێڕوانینەیە.

شێعری کوردی (بەتایبەت شێعری کوردیی باشووری کوردستانی ئێران)یش لەم مەسەلەیە بەدەر نەبووە و ئەگەرچی دێر، بەڵام هەوڵی بەرهەمهێنەرانی نوێخوازی ئەم شێعرە ئەوە بووە کە هەمان خوێنی تازە لە هەناوی زاراوە و بن زاراوەکانی باشووردا بخاتە گەڕ. ئەم نووسینە ئەو ئاراستەیە دەگرێتە بەر هەتا ئاوڕێکی کورت لە شێعری هاوچەرخی کوردیی باشووری کوردستانی ئێران بە پشت بەستن بە کوردیی کەلهوڕی یان کرماشانی بداتەوە و پڕۆسەی شێعری نوێی ئەم دیارە بە شێوەیەکی کورت پێناسە بکات. زیاتر لە گشت باس کردنی ئەم خاڵە پێویستە، واتە ئەوەی کە پێشتر بەناوی شێعر لەناو ئاخێوەرانی کەلهوڕی و کرماشانی لە گۆڕێ‌ دابووە، بەسەر دوو بەشی گرینگدا دابەش دەبێت:
ـ بەشی یەکەم، بەرهەمی فراوانی لەخۆ گرتووە، واتە ئەو هۆنراوە و هەڵبەستانەی کە بە هەڵە و لە رووی نەزانینەوە، ناوی شێعریان لەسە ردانراوە.

نموونەی بەرچاوی ئەم بانگەشەیە ئەو تەنز و گاڵتەجاڕ نامانەیە کە لەناو خەڵکی ئاسایی لایەنگری لەرادەبەدەری هەیە و سەرقافڵە ئەم جۆرە شاعیرانە \"شامی کرماشانی\" یان هەمان \"شاهمراد موشتاق وەتەندووست\"ە.
مەردەم باینە دیار / ئی بەدبەختیە
ریون خاترجەم / وە ئیران نیە
هەرچەن مەگەردم / مەکەم جستوجوو
ریون خاترجەم / پەیدا نەمەبوو
پەتوو فرەتم / مەوج نامە گرەو
ئرای خەرج هو برج / عەید ساڵ نوو
چیم ریون بسینم / لە یاروو بەقاڵ
ئرای ناو حەلوای / جمەی ئاخر ساڵ
کە ئەگەرچی ئەم بەرهەمانە زۆر هۆنراوەگەلێکی بەهێز و شکۆمەندن، بەڵام بەهۆی نەبوونی تایبەتمەندی و فاکتۆرەکانی شێعر لە ریزی ئەم مەیدانە بێبەش کراون.

(هەڵبەتە باس کردنی ئەم مەسەلەیە زەروورە کە شامی کرماشانی جیا لەم هۆنراوانە، زۆر شێعری دڵنشینی هەیە کەلە ئاستی خۆیدا جێگای تێڕامان و سەرنجن).

پەرێشانم، پەرێشانم وڵمکە
دوچار دەرد پنهانم وڵمکە
وڵکمە تا نەوەی کەس پەی وە دەردم
دوو سێ‌ رووژی ک مهمانم وڵمکە
وە کام کەس نیەگەردێ‌ چەرخ تا سەر
نە دەروێشم نە سوڵتانم وڵمکە
وە بادەی تەڵخ جام زندەگانی
دەمی مەست و غەزەلخانم وڵمکە
خراوم کرد خەراوات خەیاڵد
وە دەس چی عەقَل و ئیمانم وڵمکە
بەشی دووەم لەباری چەندایەتییەوە ناگەنە ئاستی هۆنراوە باوەکان، بەڵام ئەم بەرهەمە بەردەستانە بەگشتی هەڵگری توخمە تایبەتییەکانی شێعرن کە ئەمانەش بەسەر دوو لقدا دابەش دەبن:
لقی یەکەم: هەمان ئەو شێعرانەن کە تایبەتمەندی و توخمی شێعری کلاسیکیان هەیە. ئەگەر باس و توێژینەوە لەبارەی ئەدەبی یارسان وەکوو پڕۆسەیەکی جێگای تێڕامان و زۆر گرینگ بسپێرینە شارەزایان و پسپۆڕانی ئەم بوارە و بەسەر شاعێرانی ناوداری مەیدانی شێعری کلاسیکی کوردیی باشووری وەکوو: باباتاهیری عوریان باز بدەین، ئەدەبی کلاسیکی کوردی کرماشانی بەهۆی بەرهەمی بەجێماوی کەسانێکی گەورەی وەکو: مەلا پەرێشان دینەوەری دەست پێدەکات کە دوو خشتەکییە دە بڕگەییەکانی وەکوو بەڵگەیەکی بەرچاوی شێعری کوردیی کرماشانی دێتە ئەژمار:
ئایەم سینە چاک / گەنم خاڵد
نووح غەق تووفان / بەحر کەماڵد
داوود بلبلی / لە شاخ گوڵد
خەیاڵ سولەیمان / تار سوونبولد..
(حەدیقەی سوڵتانی ل ١٥٣)
شاکە و خان مەنسوور ـ خان موقتەدر ئەیوان ـ دوو سیمای ناوداری شێعر لەناو کەلهوڕ و ئاخێوەرانی غەیرە کەلهوڕ کە بە سیحری دەربڕینیان هێشتا دوای چەند سەدە لە سەرهەڵدانیان، خۆیان دەنوێنن. بەرهەمێک لە هەمان حاڵدا کە هەڵگری تایبەتمەندیی ساکاری و بێ‌ ریاییە، تژییە لە شکۆ و واتای بەپێز:
شوکرانەم پید بوو / بینای بان سەر
کوورە گلالان / لافاو گرتە وەر ...
سەید ساڵح و سەید یەعقووب مایەشتی، میرزا ئەڵماس خان کەنوولەیی، تەقی خان ئازاد، ترکەمیر، مەلا نەجەف، کەیخوسرەو، پەروارە و ... گەنجینەیەکی تژی لە عەشق و ماریفەتیان بۆ میراتگرانی ئەم فەرهەنگ و ئەدەبە کۆن و رەسەنە بەجێ‌ هێشتووە. شانامە کوردییەکانی ئەم دیارە نەتەنیا لەلای خەڵکی کورد بێ‌ وێنە، دەگمەنن و تژین لە جوانیی تایبەتی هونەری، بەڵکوو لە هێندێ‌ شوێن دەتوانن شان بە شانی شانامە فارسییەکان وەک سەرچاوەی تایبەت خۆ دەربخەن. ئەم گەنجینە تازانە ئەگەر بێت و بە جوانی بناسرێن، دەکرێ‌ بۆ بیرمەند و خاوەن رایان و توێژەرانی حیماسە و ئوستوورە زۆ ر جێگای سەرنج و تێڕامان بن. برزوونامە، زوحاک و کاوەی ئاسنگەر، رۆستەم و زەنوون، رۆستەم و زۆراو و... چەند نموونەیەکی بەرچاو و دەوڵەمەندی ئەدەبی حیماسیی کوردیی کرماشانین:
یا یەزدان پاک / بدەر تەوانام
ژە دیو ختەر / برەس وە هانام
قینش جووشیا / خاتر کرد پەشیو
دەس پیکاوە رووق / کەمەر بەن دیو
غەیرەت وا بویش / نەوەی نیکنام
گیلیا ژە رەنگ / ئژدهای بەیرام
نعرەتەی نەبەرد / کیشا نە دەروون
ئاما نەلەرزە / کەش کووە و هاموون
ناو یەزدتن برد / سیا بیو ژە قین
زەنوون مەلعوون / وەر کەن ژە زەمین
(رووسەم و زەنوون، ئەڵماس خان کەنیولەیی، ساغ کردنەوەی: مەجید یەزدانپەنا)
بەشی دووەم: بریتیتە لەو کەسانەی کە رۆحی نوێخوازییان کردۆتە بەژن و پێکهاتەی شێعری ئەمڕۆی ئەم دیارەدا و بەستێنێکیان بۆ چالاکیی نوێ‌ ئامادە کردووە. ئەمانە کە ژمارەیەک لە شاعیرانی ئەم دەڤەرەن، لەو باوەڕەدا بوون و هەن کە شاعێر دەبی لەپێناو هەوڵدان و کەشفی دیمەنی نادیاری جیهان، بگاتە فۆرمی زەینیی شێعر و بە واتایەکی دیکە : (دیتن لەباتی بیستن هەڵبژیرێت)، شێعری ئامانجدار بە دەربڕینی راستەوخۆ بە بەرهەمی نوێخوازی نازانن و باوەڕیان بە رەهەند و لایەنی بەهێزی زەینی و هستۆکی هەیە:

گلە گلە هسارەیل ئاسمان
ئەگەر بشماری
زەخمەیل گیان م شماریدە!
گولەم گولەم ئاویەل دیوزەیو
ئەگەر بشماری/ ئەسرەیل م شاماریدە!
چەپگ چەپگ گولەیل دنیا ئەگەر بشماری
خوەزیەوەیل م شماریدە!...
( وە سقانم بنیوسم، ل ٣٩، سەلاحەدین قەرەتەپە)
هەر چی فکری کەم
ئاسمان بیوچگ نیە
ت گەورای!
چارەیگ نیە
مەگەر لە تەنیایی خوەم جید بکەمەو ...
(یەی شەو ئەگەر بچیدن، ل ٤٨، رەزا مەوزوونی)
هسارە
پیابیو
تا کلک نیشان کەو پووش عالەم بوود
خوەر
پیابیو
تا گەر تیخ تیژ و تیەریک زمسان
وەهار دڵخوەشی لە هیرمانەو نەوەیدت
پیابیود
تاگەر عالەم
لە ئەزەل تا وە ئەبەد
بوونە جفتی چەو و کلک نیشاند بکەن و
لە چەوەیل کاڵ عاشقد
رووژنای و
وەهار و
ئمید و
ئازادی بگرن
(نەرمەواران، ل ٥٦ ـ ٥٥، جەلیل ئاهەنگەر نژاد)
ناود نیەزانم
هەیە زانم
زام تووژ بە زاییگید
لەناو قەپالم
خارچگ چەرمیگید
لەناو راخ سەختیگ
چەنیگ دیورید
تا دەس واز بکەم دەلیای خیونید
(عەلی ئۆڵفەتی)
هاوپێوەندی و جیرانەتیی زمانەکان کاریگەریی باشار و لێکتەنراویان لەسەر یەکتر هەیە، بە چەشنێک دانوستانە زمانییەکان خزمایەتی و لێکتەنرانی فراوان بەدی دێنێت. ئاشنایەتی و شارەزایی جیددی کوردی نووسانی کرماشانی بە زمان و ئەدەبی فارسی، بۆتە هۆی کاریگەریی جێگای سەرنج لە بەرهەمە شێعرییەکانیان و بەتایبەت لە نزیک بە پەنجا ساڵی رابردوو بەملاوە زۆرێک لە تایبەتمەندی و توخمەکانی شێعری فارسی لە ئەدەبی ئەم دەڤەرەدا رەنگی داوەەتەوە. شاعێری کرماشانی فۆرمی غەزەلی ئەمڕۆی فارسیی بە شێوەیەکی سەرکەوتوانە لە پانتایی ئەدەبی کوردیدا تواندۆتەوە و بەرگێکی ناوچەیی بە بەردا کردووە و ئەمڕۆکە هەر بەم تێڕوانینەوە، زۆر غەزەلی رەوان و دڵنشین لە پانتایی ئەدەبی کوردیدا بەرهەم دێت. ئەگەر نەختێ‌ بۆ دواوەتر بگەڕێینەوە و یەک دوو دەیە بخەینە سەر پشت، لەگەڵ ناوی کەسانێکی وەک: کەریم کووهساری (تەمکین)، عەلی ئەشرەف نەوبەتی (پەرتۆ کرماشانی) و یەدوڵڵا بێهزاد و کەسانی دیکە ئاشنا دەبین کە بە کەڵک وەرگرتن لە ریتم و مۆسیقا، دەربڕین، روانین و فۆرمی غەزەلی فارسی کارگەلێکی نەمر و هەرمانیان خولقاندووە و شانبەشانی ئەوانیش کەسانێکی دیکەش بوون و هەن کە بەرهەمی جێگای سەرنجیان هەیە.
غەزەل زەیاتر لە هەر شێوازێکی دیکە لە شێوازی ئەدەبیی کرماشاندا خۆی دەنوێنێ‌ و بە یەکێک لە بەرچاوترین توخمەکانی ئەم شێوە ئەدەبیە دێتە ئەژمار.

پێویست بە ئاماژەیە کەلە نووسراوەیەکی تێروتەسەلی کەلهوڕیدا چوار شێوازم پێشنیار کردووە کە بە ریز بریتیتن لە: شێوازی ئەیوانی، شێوازی مایەشتی، شێوازی کرماشانی و شێوازی گیلانی کە بە جۆرێک ئاراسستە و هێڵی مێژووی هۆندنەوەی شێعری کوردیی ئەم دیارە لە سەدەی هەشتەمەوە هەتا ئەمڕۆ لەخۆ دەگرێت.

ئەوەی کە غەزەلی ئەم نەوەیە بە بەردەنگ و خوێنەرانی دەناسێنێ‌، جیالە جوانییە تایبەتەکان و هێندێ‌ جار ئەندێشە و ئاوەزی جێگای تێڕامان، هەست و سۆزێکی لێوانلێوە کە بەگشتی لە ئاستێکی شەفاف و سادەدا دەمێنێتەوە و کەمتر دەڕواتە ناخ و قووڵاییەوە. لەوانەیە غەزەل لەم قسەدا لەم قۆناغە بەرباسەدا، هێندێ‌ جار وەرگێڕانی سەرکەوانەی غەزەلێکی فارسیی هەمان شاعێر بووە! ئەگەر سادەتر بنووسین، دەبێ‌ بڵێین بەپێی ئەو ناسینەی کە کۆمەڵگا لە زۆربەی ئە شاعیرانەیان هەیە، ئەوان کارێکی زۆر قورسیان لە سەرشان بووە. خۆڕسک بوون، بەڵام لەگەڵ شێعری فارسیدا تێکەڵ بووە و فارسیشیان هۆنیوەتەوە و زەینیان بە شێوەیەکی نابەئەنقەست و لە نەستیاندا، لەگەڵ غەزەلی فارسی، جۆری وێنەسازی، لێکدراو و تێکەڵکاری و... ئاشناییەکی تەواویان هەبووە. کەوایە زۆر سروشتی بووە کە بە هەمان زەین و روانینی فارسییەوە بڕۆنە ژوانی غەزەلی کوردیشەوە و بە ناچاری رێگایەکی سەیریان بۆ داهێنان لە پانتایی ئەدەبی کوردیی کرماشاندا خولقاندووە.

هەر بەم هۆیەیە کە زۆرینەی شێعری ئەم نەوەیە لەژێر کاریگەریی راستەوخۆی وشە فارسییەکان دان:

بولبول گوڵزار عشقم باڵ پەروازم نیە
تا لە سووز دڵ بناڵم، کەس هەم ئاوازم نیە
رەنجە لە خار فراقم راحەتی بەخشم کووە
ئارەزوو دار و سالم یار تەنازم نیە
دەرد عشقی ها لە گیانم، تاقەت و سەورم نەمەن
سووز دڵ دیری بەیانم، حاجەت سازم نیە
یا وە وەسڵی زندەگی کەم، یا لە هجرانی مرم
غەیر یە چشتی ترک ئەنجام و ئاغازم نیە
حافز کوردی زوانم، شێعر من بورهانم
شار کرماشان عەزیزان کەم لە شیرازم نیە
لەم نێوەدا غزەلەکانی کۆتایی کتێبی \"کوچە باغی ها\" (کۆمەڵە شێعری پەرتەو کرماشانی)، بەهۆی جۆراوجۆر وەک نموونەگەلێکی دەگمەن دێنە ئەژمار. شاعێری ئەم کۆمەڵە شێعرە لە زۆر لایەنەوە کە لەگەڵ تەواو توخم و تایبەتمەندییەکانی شێعرێکی بەنرخ و شکۆدا ئاشنایە و پێکەوە ئەو توخمانەی لە غەزەلە کوردییەکاندیا بەکار هێناوە. شێعری \"ئەرمەنی\" (بەناوبانگترین شێعری کوردیی پەرتەو کرماشانی) لە دووتوێی ئەو شێعرەدا دونیایەک سەیر و سیحراوی خراوتە روو و تەنیا ئەو شێعرە دەتوانی بە شکۆیەکی تەواو، بیرمەندانە، قووڵ و ریشەیی بوونی هونەری پەرتەو بۆ بەردەنگ بخاتە بەردەست:
ئاوارەگەم بیچارەی بی خانمانم ئەرمەنی!
ماڵد نیەزانم ها لە کوو رووح و رەوانم! ئەرمەنی
ترسم وە گەردم تا نەکەی! بیوشی بچوو دەر وا نەکەی!
ئمجا م دیوانەگەی ئاگر وە گیانم ئەرمەنی!
ت بەو موسڵمانی بکە! لەی گەورە مهمانی بکە!
هەرچی گ خوەد زانی بکە م ناتوانم ئەرمەنی!
بیخود ئرا ترسی خوەمم قورسە دەمم خاتر جەمم
مانگەشەو سایەی خوەمە شان وەشانم ئەرمەنی
بەگشتی دەکرێ‌ بڵێین: هەنگاو نان بەرەو فۆرم و قاڵبێکی تازە لە ئەدەبی کرماشانی (غەزەل) هەنگاوێک بوو لە راستای نوێ‌ کردنەوەی رواڵەتی کۆن و رزیو کە ساڵانێکی زۆر لەبەری هونەری شێعری کوردیی باشووری کوردستانی ئێران وەک دووپاتە ئەهاتە ئەژمار. ئەمڕۆکە هەرکات دەفتەری شێعری کوردیی کرماشان هەڵدەدەینەوە، لەگەڵ بەرهەمی ناوگەلێکی هەرمان بەرەوڕوو دەبین کە هێنانەوەی چەند نموونەیەک دەکرێ کرانەوەی دەرگایەک بێت بە رووی ئەم باخەدا:
یەی رووژ لە ریا لا بگرە ماڵ خراوم
تا دەوڵەت و ئقباڵ بیەن سکە وە ناوم
(یەدوڵڵا بێهزاد)
کەم بووش بچم دیرە لەی شوور شوور وارانە
یە شەو بمینە لامان مەر ئیرە بیاوانە
(پەرتو کرماشانی)
کی بەسا پاو و دەسم؟ کی باڵ پەروازم شکان!؟
کی وە تیشەی نامورادی کاخ ئاواتم رمان!؟
(وەلی رەزایی)
ساقی مەی گوسار من! مەی بووشن مەی بەشن!
ئرای دڵ خراو من هەی بشن هەی برشن!
(کەیوومەرس عەباسی قەسری)
دڵبەرت نیەپرسی ک ئرا ئەوقەرە ماتم
حەیران خەم ئەبروو و زوڵفەیل سیاتم!
(سەید یەعقووب مایەشتی)
هەر چیگە ئاسمانە بوودە فدای چەوەیلد
خوەر و مانگ و هسارە هیوچن لەلای چەوەیلد
(عەلیڕەزا یەعقووبی)
شەو سوورە لەی وڵاتە بیخەوەر! بەو تا بچیم!
تا وەهار کەس مەزان لەیەروەر بەو تا بچیم!
(جەلیل ئاهەنگەرنژاد)
ئمشەو خودا کەم تا بایدە خوار واران!
سەر تا وە پا تەڕم کەی چیو هەر دە جار واران!
(فەریاد شیری)
راز دڵ ئفشا وە کی کەم مەحرەم رازێ‌ نیە
بی کەسی کوشتەم خودا یا یار دەمسازێ‌ نیە!
(یەدوڵڵا لوڕنژاد)
لەی ماڵ چووڵ بێدەنگە تەنیا مەنیدە داڵگە!
وە بەرزیی هسارەگان گەورا تەنیا مەنیدە داڵگە!
(مەهوەش سلێمانپوور)
خوەزیەو لە ئی تەنیاییە بایدەو دیار گشکەسم!
شایەد ک یەی رەحمی بکەی وە حاڵ زارم گشکەسم!
(رەزا مەوزوونی)
تا دەر ماڵ خودا هەر وەی ریا بەو تا بچیم!
لەی وڵاتە دڵخوەشی نیەودن پەیا بەو تا بچیم!
(عەلی سەهامی)
برەس واران! لە ماڵان گەرمەشینە
سوار و سەر سواران لەیرە چینە
(عەلی ئۆڵفەتی)
بیووشە پی کەمتر نوزەر وە حوسن و تەدبیرم بکەی
من لەوە ویرانترم کە فکر تەعمیرم بکەی!
(فەرشید یووسفی)
ت چیو وەهار تازە رەس! وە ناز و لەنجە و لارەوە
من وەی سەرانەی پیریەو وەی گیان مەینەت بارەوە
(سەید محەممەد پەروەر)
وە هەرچی دەفتەر و وە هەرچی کتاوە
ئرەی جەر گەدان جەرگم کەواوە
(تەقی رەشیدی)