شاعیرانی عەشق، رەنج و بەڕوو

و: شەریف فەلاح* (به‌شی دووهه‌م)

فەرشید یووسفی، محەممەد شوکری، کەرەمڕەزا کەرەمی، ئەحمەد عەزیزی، تەقی رەشیدی، ئەحمەد جەلالی گۆران، سلێمان داوەند، ئەمانوڵڵاخان رەشیدی، وەلی رەزایی، عەلی ئەسغەر زەعفەرانی، کەیومەرس عەباسی قەیسەری، یەدوڵڵا لوڕنژاد، پەرویز بەنەفشی، عەبدوڵڵا مورادی (دڵڕیش مایەشتی)، میرزا یووسف تاڵاندیشی و... لە چالاکانی دەیەکانی پێشوون. کەرەمڕەزا کەرەمی و پەرویز بەنەفشی لە بواری چوارخشتەکیی بڕگەیی زنجیرەیی دڵنشین، کەسانێکی چالاکی ناودارن کە بەهۆی شارەزایی جیددی لەگەڵ وەشەی کوردی و کەڵک وەرگرتن لە وشە رەسەنەکان لەباری زمانییەوە هەڵگری تایبەتمەندیی خۆیانن:
هەی هسارەگەی / شوون هەفترووم
تا کەی چەوەڕی / ئاوا بیوند بووم...
دیسان:
هەی تیوڵ سەوز لیو کیەنی!
ریک و دەنگین چیو گوڵوەنی!
مەحشەر دەمی وەختی خەنی!
دەسم وە داواند مەچوو!
(پەرویز بەنەفشی)
بەڵام لەم نێوەدا وەلی رەزایە، فەرشید شەریفی و کەیوومەرس عەباسی، لەم مەیدانەدا زمان و دەربڕینی تایبەت بە خۆیان پەیدا کردووە.
پێچەوانەی ئاخێوەرانی دیالێکتەکانی دیکە زمانی کوردی، لەم دیارە شیرینەدا هێشتا غزەل گیاندار و ئەکتیڤ بە ئاراستەیەکدا دەڕوات کە بە فاکتۆر و تایبەتمەندیی غزەلی هاوچەرخەوە لە پێشبڕکێ‌ دایە و لەنێو نەوەی دووەمی شێعر و ئەدەبدا هێشتا بۆنی ئەکتیڤیی لێوە دێت. نموونە بەردەستەکانی غەزەل لە کۆمەڵە شێعرەکانی: \"نەرمەواران، یەی شەو ئەگەر بچیدن، وە سقانم بنیوسم\" و بەرهەمی کەسانێکی وەک: عەلی سەهامی، رەزا جەمشیدی، عەلیڕەزا جەمشیدی، ئەمین گەجەری، ناهید محەممەدی، مەهوەش سلێمانپوور، پەریوەش مەلەکشاهیان، عەلیمحەممەد محەممەدی، مێهرداد محەممەدی، ئەمروڵڵا عەزیمی، مەنووچێهر کەرەمی، عەلی ئۆڵفەتی، عەزیزی، ئازەر پەیک، فەتاحیان، جەلیلی یەکان، شێرزادی و ... نیشانەی سەرنجی بەرچاو بەم شێواز و قاڵبە ئەدەبیەیە لەناو نووسەرانی کەلهوڕ زمان و شاعیرانی کرماشانی. خاڵێک کە لەوانەیە نەختێ‌ بۆ شاعیرانی ئەم دیارە، دژوار بێت، نەبوونی تەبایی و هاوتەریبیی پێویستە لەمەڕ تەکنیک و تایبەتمەندیی بنەمای کێشی شێعری کە ئەم خاڵە گرینگەش دەبێ‌ بە جۆرێک چارەسەر بکرێت.

سەهامی هاوکات لەگەڵ ئەزموونە زانستییەکانی، لەگەڵ شیعری کوردیش ئاشنایەتییەکی قووڵی هەیە. غەزەل و دووخشتەکییەکانی دەربڕی شارەزایی جیددییی ناوبراوە لە بواری شێعری کوردیدا. یەعقووبی، جەمشیدی، ئۆڵفەتی، گەجەری و کەمەری بێخەوشترین هەستی خۆیان بە زمانی سۆز و جوانیناسانە لە فۆرمی غەزەلدا دردەبڕن. شاعیرانی دیکەش بەم رێچکەیەدا، قورس و قایم هەنگاو هەڵدەگرن.

لەم نێوەدا چوارخشتەکی و چوارینەش بۆتە بەرجەوەندی خەیاڵی شاعیرانەی زۆرێک لە هەستیارانی ئەم دەڤەرە. عەلی ئەشرەف نەوبەتی (پەرتەو کرماشانی)، ئیرەج قوبادی (لاوار)، رەزا مەوزوونی، جەلیل ئاهەنگەرنژاد (خاوەن ئەم دێڕانە) و... بەهرەی زۆریان لە قاڵبانە وەرگرتووە.

ئەگەر بوومە دەسەی گوڵ، پەڕپەڕم کە!
لە دەرماڵت ئەگەر رەی بیم دەرم کە!
وەلی تا دڵخوەشیم ئی هات و چینە،
دوو سێ‌ رووژی ترەک دەس وە سەرم کە!
(کووچە باخییەکان، پەرتەو)
وەتم بەورەو وە داوانی وەهارەو
تمام زەردی پاییز بشارەو
ت ناتید و نیەزانیدن م هەر ساڵ
چەنی بەن گریە دامە شاخ دارەو!
(رەزا مەوزوونی)
جوانی چی، لەسەر شوور و هەوەس چی
لە شاخەی عومر چیو لیمو نەرەس چی
وە کاڵی، چەرخ، شیریەی گیان من گرت
چوە پرسیدن لە حاڵم کور وە دەس چی
(ئیرەج قوبادی، لاوار)
ئەگەر بمانەوێ‌ لایەک لە دوورخشتەکییە دە بڕگەییەکان ـ فۆرمی باوی شێعری کوردیی باشووری کوردستانی ئێران ـ بکەینەوە، لەگەڵ سیما و ناوگەلێکی دیاری وەکوو: پەرویز بەنەفشی، کەرەمڕەزا کەرەمی، سەعید عیبادەتیان، بێهرووز ئیبراهیمی، سەید محەممەد پەروەر و... بەرەوڕوو دەبینەوە. ئەم کەسانە بە بەهرە وەرگرتن لە هەست و سۆزێکی تێکەڵ بە هەمان فۆرمی باو و ئاشنای رەشۆکییانە و جەماوەرپەسەند دەستیان داوەتە داهێنان و بە بەکارهێنانی وشەی رەسەن و خوڵقاندنی وێنەی دەگمەن و تایبەتی دووخشتەکی، بەرهەمی هەرمان و نەمریان بۆ نەوەکانی داهاتووی فەرهەنگ و زمانی ئەم نیشتمانە بەجێهێشتووە:
پرشەی نوقرە وەش تاف ئاوانی!
تیووڵ تازە رەوز سەر سەراوانی!
کەلە وای سەر سووز سویلی
شنەی بای شەماڵ سەر کیوەیلی
بۆ هەناسەی خوەش گوڵ سەد باخی
پڕ ک پەنیرەی وەفر ئێڵاخی
ت نەسیم سوو م سووز سەردی
ت چیو زەوی نەودەس م وەلنگ زەردی
(سەعید عیبادەتیان)
وەها کوتایە / تەول نیمەوشەو
لە وای سوو خیسە / سفرەی سەوز و کەو
وە ولاتەوا / تیوەم گوڵ پشان
لە ناوەین دەس / هزاران رەنگ رشان
زەرد و سیور نما / ساق سیورمگ چەو
خەت و خاڵ ریز / میل تیەریک کوو
کەپوو جاڕکێش / وای وەهاران بوو
بولبول ورد خوەن / خونچەی داران بوو
(بێهرووز ئیبراهیمی)
لە مەیدانی شێعری ئازاددا کە ئەمڕۆکە لەراستیدا لاو و نوێخوازە، گەنجانێکی نوێخواز سەرقاڵی چالاکی و تەقەلان و بەرهەمە خوڵقێنراوەکان دەتوانێ‌ دەربڕی سەرکەوتوویی ئەم گرووپە لە شاعیرانی هاونیشتمانی ناوبراو بێت. بەرهەمی چاپکراو لە کۆمەڵە شێعرەکانی \"نەرمەواران\" و \"وە سقانم بنیوسم\" و \"یەی شەو ئەگەر بچیدن\" و \"شێتە گۆرانییەکانی باران\" و لە کەسانی ئێستاش شێعری چاپکراوی شاعیرانی خۆش زەوقی وەکوو: عەلی فەیلی، عەلی سەهامی، فەریاد شیری، سەید قاسم ئەرژەنگ، مەسعوود قەنبەری، عەلی ئۆڵفەتی، ئارەش ئەفزەلی، شیردڵ ئیلپوور، جەواد شەریفی، دوکتۆر محەممەد بەرهمەن، محەممەد حەسەنی نیا، هەروەها بەرهەمی کەسانی تازە پێگەیشتووی وەکوو: ئارەش پووربستام، حوجەت عەبدولی، فەتحوڵڵا ئیبراهیمی، عەلی حاتەمی، چەنگیز ئیقباڵی، سادق سامرەیی، فەرهاد جەهانبەیگی، عەلی یاری، عەلی بەخش رەزایی، میهردادا و عەلیمحەممەد محەممەدی، هیوابەخشی داهاتوویەکی روونن بۆ بزاوتی نوێیەکان لە شێعری کوردیی دیاری ئێمەدا. باس کردنی ئەم خاڵەش زەروورییە کە هێندێ‌ لەو کۆمەڵە لاوانە تەنیا یەک برهەمم بینیوە و کەسانی دیکەش هاتوون و پاش ماوەیەکی کورت فەرامۆش بوون.

لەراستای سەرنجی هەمەلایەنەی ئەدەبیاتی کوردیی کرماشانی، شێعری منداڵان بە بڵاوبوونەوەی کۆمەڵە شێعریم لە رەزا مەوزوونی هاتۆتە مەیدانێکی تازەوە کە وەک سەرەتایەکی شیرین، ئاگایانە و دڵخواز بۆ شێعری منداڵان دێتە ئەژمار و سەرکەوتنی لە هەمبەر روانینەکانی دیکە لە شێعری کوردیدا بە جوانی دەخاتە روو. شیاوی ئەوەیە کە لاوانی ئەم رێگایە پێ‌ بێنە ئەم رێگا رووناکەوە. \"میمە جاڕوو بەرقی\" دەتوانێ‌ وەکوو بەرهەمی دڵنشینی یەکەم شێعری نووسراو و رێکوپێکی بواری منداڵان دەڤەری کرماشان بێتە ئەژمار.

دووخشتەکییە تەنزاوییەکانی کرماشان تەنیا بە شامی و تەمکین کرماشانی کۆتاییان پێ‌ نایەت و ئەمڕۆکەش لایەنگری زۆریان هەیە. ئیرج قوبادی لە کۆمەڵە شێعری \"لاوار\"دا نیشانی داوە کە دەتوانێ‌ درێژەپێدەری سەرکەوتوو بێت بۆ ئەو رێگا شیرینە:
هەنوو یادم هەس ساڵ شەس و چوار
دەورەی فەرار بیوو بمواران شار...
لەباری جوغرافیاییەوە گیلان غەرب، ئیسلام ئاباد و دواتر کرماشان لە گۆڕانکاریی شێعری ئەمڕۆی ئەم دەڤەرەدا پشکی زیاتریان لە ناوچەکانی دیکە بەرکەوتووە و ئەنجمەنەکانی \"سروە\" لە ئیسلام ئاباد، \"قەڵەم\" لە گیلان غەرب لە بیرەوەریی ئەدەبیاتی ئێمەدا بە هەرمانی دەمێننەوە. هەر لە ئەنجومەنی سروە بوو کە بەیاننامەی شێعری مۆدێڕنی کەلهوڕی (کرماشانی) داڕێژرا و بڵاو کرایەوە.

بەڵام بەرهەمی توێژینەوەیی و شیکاری و ناساندنی جۆر و شێوازە ئەدەبییەکان و کەسایەتییەکانی ئەم دیارە وەکوو: محەممەد عەلی سوڵتانی، فەرشید یووسفی و ئەردەشیر کەشاوەرز و ناودارانی دیکەی ئەم بوارە خۆی، حەرەکەت و بزاوتێکی جێگای رێزە و دۆستان و لایەنگرانی ئەدەب لەم دیارە چاوەڕێی کاری دیکەی شیاوی ئەو چالاکانە دەمێننەوە.

٤ ـ ئەمڕۆ لە سەردەمێکدا دەژین کە بە خێرایی لەژێر کاریگەریی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی، ئابووری و فەرهەنگییەکان دایە. ئەم گۆڕانکارییانە ـ هێندێ‌ جار گەوهەری ـ لە هەموو رەهەند و گۆشەنیگا ئاڵۆزی دونیای ئەمڕۆوە هەڵێنجراوە و سەردەمی ئێمەیان لە رابردووی دوور و نزیک جیا کردۆتەوە. لەم نێوەدا هونەر و ئەدەبیات ئاوێنەی باڵانوێنی ئەم گۆڕانکارییانە دێنە ئەژمار و شیعر ـ هاواری راگەیەنی سەردەمی ئێمە ـ بە شێوەیەکی جیدیتر لەم مەیدانەدا خۆی دەنوێنێ‌، ئێمەش چە بمانەوێ‌ و چ نەمانەوێ‌ بەشێکین لەم دونیا گۆڕاوە و بە دڵخواز یان بە ناچار دەبێ‌ بە زمان، دەربڕین و تێڕوانینی تایبەتی سەردەمەوە نزیکتر بینەوە و دەنا دەبێ‌ بە ناچاری تەسلیمی فەوتان دەبین.

لێرە دایە کە بە ئاسانی دەکرێ‌ بیر لە گۆران بکەیتەوە و ئەدەبیات لەگەڵ ئەم نوێخوازییانە تەبا و گرێ‌ بدەیت. شعیری کوردی وێژی ئەم دیارە بە هەست کردن بەم زەروورەتە بیری لەوە کردۆتەوە کە دەکرێ‌ شێعری ئەم دەڤەرە لەگەڵ تایبەتمەندییە نوێیەکان ئاشت بکەیتەوە. هەموان لەو باوەڕە دان کە ئێمە بە ناچاری \"گیرۆدەی شەپۆلی رەوتێکین کە هەموو دەوروبەرمانی تەنیوە\" شەپۆلی، روانینەکان، وێنەکان، هەست و ئەندێشە و...

ئەم شەپۆل و رەوتە ژیانی خۆماڵی و نەریتیمانی بەرەوڕووی پێکۆڵ (چالش)ێکی جیددی کردۆتەوە و ئەدەبیاتی ئێمەش بە هاتنە مەیدانی بەهەرم و دەقی سەرکەوتوو هاوسەنگیی خۆی لەگەڵ رەوت و شەپۆلە نوێیەکان راگەیاندووە.
ئەگەر بەم دەربڕینەوە، گۆڕانکاری و نوێخوازی لە جیهانی شیعردا کە بۆتە هۆی نوێخوازیی سەروو نەتەوەیی و زمانی بە هی \"والت وایتمن\"ی ئەمریکایی، \"رمبۆ\"، \"مالارمە\"، \"شارل بودلێر\" و... دابنێین و پاش تێپەڕین لە ئەدەبی نوێی تورکی کە بە چەشنێک وەرگێڕانی بەرهەمە نوێخوازەکانیان کاریگەرییەکی بەرچاوی بەسەر ئەدەبی فارسییەوە هەبووە، بە چەشکێنیی کۆمەڵێک چالاکی بوێری وەکوو: عەلی ئیسفەندیاری، ئەبولقاسم لاهووتی کرماشانی و... دابنێین، بێگومان دەگەین بەو خاڵەی کە سەرچاوە و مەخەڵگای نوێخوازی لە ئەدەبی کوردیی جنووبدا پتر لە زمان و زاراوەیەکی تر شێعری نوێی فارسیە و ئەم کاریگەریەش خۆشی هێندێ‌ جار لە سەرچاوکەی زمانی فەرمیی فارسییەوە رژاوەتە ناو فەرهەنگی رەسەنی کوردیی باشوورەوە. هیچ مرۆڤێکی بە ویژدان ناتوانێ‌ ئەم پەروەردە و کاریگەرییانە لەبەرچاو نەگرێت. ئەگەرچی زاراوەکانی دیکەی کوردی لە مەیدانی ئەدەبدا گەیشتوونەتە ئاستێکی بەرز، بەڵام ئەم گەشە و پەرەسەندنە لەناو زاراوە و دیالێکتەکانی باشوور بە هۆکاری جۆراوجۆر، هێشتا فۆرم و بیچمێکی کامڵ و پوختەی بە خۆیەوە نگرتووە.

پێویستە ئەم باس لەم خاڵە بکرێت کە ئەدەبی کوردیی باشوور لە پارێزگاکانی کرماشان، ئیلام و لوڕستان و .... لە ئاستێکی بەربڵاودا پەرەی سەندووە کە ئەم نووسینە تەنیا بە پشت بەستن بە ئەدەبیاتی کرماشانی (کەلهوڕی) داڕێژراوە.

کاتێک سیما و ناوگەلێکی وەکوو: شێرکۆ بێکەس، عەبدوڵڵا پەشێو، لەتیف هەڵمەت و کەسانی دیکە بۆ زمانەکانی دیکەی دونیا، ناوگەلێکی ناسراو و بەناو و رەنج و ئازارەکانیانەوە ناسێنراون، لەم دیوەوە هێشتا هەنگاوە سەرەتاییەکان هەڵگیراوە و ئەوەی جێگای خۆشحاڵیە، ئەمەیە کە لاوانی نوێخوازی ئەم دیارە هەنگاوەکانیان قورس و قایم و بە توانا هەڵهێناوەتەوە. ئەوەی دەتوانی ئەم هەنگاو و هەوڵانە شرۆڤە و لێک بداتەوە و بە شێوەیەکی کورت و بەرتەسک، بزاوتی نوێخوازیی شێعری کوردیی ئەم دەڤەرە لە روانگەی بەردەنگەوە بە کورتکراوەیی بیچم ببەخشێت، ئەم چەند خاڵەی خوارەوەیە:
١ ـ شێعری رابردووی ئەم دیارە لەناو ئاخێوەرانی بە روانینێکی سادە و هەستۆکی، چوارچێوەی ژیانی وێنا دەکرد کە تەنیا لە چوارچێوەی سنووری ئێڵ و خیڵایەتیدا دەسووڕایەوە. بە ئارەزوو، عەشق و شکستەکانی پێوەندیدار بە هەمان چوارچێوەی کورتی ژیانی خۆیەوە دەژیا. شاعێری نوێخوازی ئەم دیارە بە ئاشنایی و ناسینێکی تایبەت کەلە سەردەمی نوێ‌ بەدەستی هێنابوو، ئەو تێڕوانینە نەریتانەی وەلا ناوە و بە ئاراستەی کەشفی تازەدا رێگا دەبڕێ‌ کە دەکرێ‌ چرای رێگای تازەتر بێت.

٢ ـ شێعر لە رابردووی ژیانی ئێڵیی کرماشان و نەریتیی ئێمەدا هێندێ‌ جار بە ناوەرۆکێکەوە دەردەکەوت کە هیچ چەشنە تەبایی و لێکچوونێکی لەگەڵ گەوهەری شێعردا نەبوو و تەنانەت داهێنەرەکانیشی لەگەڵ شێعر (بە واتا سەرەکییەکەی) ئاشنایەتییەکی ئەوتۆیان نەبوو. هەر بۆیە هەر شتێک کەلە فۆرۆمی دووخشتەکیی بڕگەییدا دەگونجێ‌ و تەنیا خاڵی هاوبەشیان هەمن کەڵک وەرگرتن لە قاڵبی دووخشتەکیی بڕگەیی بوو، بە شێعر لە قەڵەم دەدرا. بەڵام هەوڵی چالاکانی تازە و نوێخواز لەم راستایە دایە و دەبێت کە لە هەوڵی کەشفی پێوەندیی تازەی نێوان، واژەکان، لێکدانەوە، توخمەکان، و لە ئەنجامدا پێوەدییەک لە نێوان دەربڕین و واتادا بەدی بێنن. ئەمان لەگەڵ پێناسەی تازەی دونیای شێعر تیۆرییە پێوەندیدارەکانی بە شێوەی نوێ‌ ئاشنان.

٣ ـ گرینگی دان بەم بابەتە سەرەکییە کە فکر و هزری تاە، پێویستی بە زمانی تازەیە، شاعیری کوردیی باشووری پەلکێشی ئەو مەیدانە کردووە کە کەڵک لەم توخم و توانا تازە زمانیە وەربگرێت و تەنانەت ئەو وشە و دەستواژانەی کە لەمەوپێش ئیزنی بەکارهێنان لە دووتوێی شێعریان نەبوو، بە تێڕوانینێکی ئەمڕۆیی، هونەرمەندانە، داهێنەرانە پێیان نایە کۆڵانە باخی شێعر و ئەدەبی ئەم دیارەوە.

٤ ـ کەڵک وەرگرتن لە فۆرمی نوێ‌ و باو لە ئەدەبی هاوچەرخی جیهان.

٥ ـ کەشفی دەربڕین و زەینی کوردیی زمان (بەو پێیەی کە پێشتر شاعیران زیاتر بە لاسایی کردنەوە لە شێعری فارسی و بە هەمان دەربڕین و زەین و هزری فارسییەوە شێعری کوردییان دەهۆنییەوە..)

٦ ـ ئەوەی کە پتر لە گشت لە م گۆڕان و نوێخوازییەدا رۆڵێکی تایبەت و حاشا هەڵنەگری گێڕا، بەریان و مەیلی خوێندەوار و ئاکادیمیگەلی ئۆگری فەرهەنگ و ناسنامەی کوردی بوو، کە پێش لە دەیەی حفتای هەتاوی یان هەر لە گۆڕێدا نەبوون، یان ئەگەریش بوون، زۆر کەمڕەنگ خۆی دەنواند. ئەم خاڵە توانی زۆرێک لەو کار و کردارە ناسروشتیە گشت پەسندانەی کە ببوونە خۆ و خدە بە ئاراستەیەکی دروست و ئەرێنیدا پەلکێش بکات. لەوانەیە یەکێک لە بایەخەکانی ئەم کارە ـ جیالە مەیدانی شێعر و ئەدەبیات ـ دووبارە زیندوو و نۆژەن کردنەوەی ناسنامەی زمانیی کوردێکی کرماشانی بووبێت. ئەو کوردەی کە رەنگە لە هێندێ‌ لە شوێنە گشتییەکانی شار ئیزنی حزوور و ئاخاوتن بە زمانەکەی پێنەدرابێت. بەڵام ئەم تێڕوانینە هەڵە و بێ‌ بنەمایە هاوکات لەگەڵ بەشداریی ئەم شەپۆلە لە نوخبە و تێگەیشتووە خوێندەوارە فەرامۆش کراوە.

خوێندەوار و ئاکادیمییەکان لە هەر دوو بواری ئەم بزاوتەوە (وەکوو داهێنەر و خاوەن ئەزموون) سۆنگەیەکیان گرتۆتە پێش کە بەرەنجامەکەی دەگاتە ئاسۆی داهاتووی فەرهەنگیی ئەم دیارە.

ئێستا هەم خوێنەر و هەم شاعێر گەیشتوونەتە تێگەیشتنێکی هاوبەش و ئەم کارەش بۆتە سەرچاوەی بنەڕەتی و هەوێنی ویستەکانی کۆمەڵگای ئەدەبی.

٤ ـ شەمس لەنگروودی لەو باوەڕە دایە :\"باس کردنی ئەم مەسەلەیە بۆ وێنە لە سەدەی چەندەمدا کەسێک شێعری بێ‌ کێش وتووە، یان لە فڵانە سەردەمدا چەند کەسێک شێعری بڕگەییان ئەزموون کردووە، گرێیەکی ئەوتۆ ناکاتەوە.

پرسیاری روون ئەمەیە کە بنەما و بناغەی شێعری نوێ‌ وەکوو پێکهاتەیەکی جوانیناسی، شێواز و وەڵامێک بۆ نیازی گشتی کەلە قۆناغی گەشەی مێژووی کۆمەڵگاوە هەڵێنجراوە، چ کاتێک بووە؟\".

خاڵی جێگای سەرنج کە لەم وتەیەدا هەیە، ئەوەیە کەلە گۆشە نیگای جۆراوجۆرەوە دەکرێ‌ تاوتوێ‌ بکرێن. ئەوەی کە چەندە گرینگە کە بۆ وێنە بزانین یەکەم شێعرە ئازادەکانی کوردی (کەلهوڕی) کەلە ساڵانی دەیەی ٦٠ی هەتاوی لە گۆڤارەکانی \"ئاوێنە\" و \"سروە\" چاپ بوون یان بەگشتی ئەم شێعرانە لەگەڵ ئەو وەڵامە بە نیازی گشتیی کۆمەڵگای ئەدەبیی ئەم دیارە و لەگەڵ بەرهەمەندانی فەرهەنگ و ئەدەبی کوردیی کرماشانیدا تەبایی و هاوئاهەنگی هەیە؟ ئاخۆ کۆمەڵگای ئەدەبیی کەلهوڕ وەکوو کۆمەڵەیەکی خاوەن ئەندێشە و زەوقی، زەمینە و هەلی ئەوەی بۆ رەخسابوو کە بگاتە قۆناغ و ئاستێکی نوێ‌؟

ئاخۆ شێعری کوردیی ئەو دەیە دەیتوانی کۆمەڵێک کۆمەڵێک توخم بێت کە پێکهێنەری پێکهاتەیەکی جوانیناسیی دڵخوازی بێت؟ ئەگەر بۆ ئەو کاتە زەمەنیە وەڵامی زۆرینەی ئەم پرسیارە نەرێنیانەیە، کە وایە کام سەردەم و دەیە وەڵامی سەرجەمی ئەم پرسیارانەی داوەتەوە؟

بەرلەوەی کە دەست بکەین بە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە، پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت ئەوەی کە دەتوانێ‌ پاساوێک بۆ ئەم باسە بێت و بە ئاراستەیەکدا پەلکێشی بکات، دەمارگرژی و مەیل و سزداری نیە، بەڵکوو بزاوتێکی کەتوار (واقعی)یە کە بە بەرهەمهێنانی دەقگەلێکی جێگای راڤە لە بەستێنی زمان و ئەدبی کوردی (شاخەی باشووری) دەرەتانی تاوتوێ‌ کردنی رەخساوە. ئەم دەقانە کە پاش دەیەی حەفتا جیددی تر لە پێشوو هاتوونوتە مەیدان کە دەکرێ‌ باسهەڵگر بن بخرێنە بەر رەخنە و تاوتوێ‌ کردنەوە.

لەوانەیە باس کردن لەبارەی ئەو مەسەلە وردانەی کەلە پرسیارەکانی سەرەوە دێتە بەرهەم، لە تاقەتی ئەم باسەدا نەبێت، بەڵام بەڕاستی ئەو پرسیارانەی کە هێنراونەتە گۆڕێ‌ دەبێ‌ وەڵام بدرێنەوە و هەر وەڵامێکیش دەکرێ‌ بەڵگەیەکی شیاو و سەلمێنەر و رێکارێک بێت بۆ کۆمەڵەی ئۆگران. سروشتیە کە هەمان دەیەی شەست بۆ شێعری نوێی کوردیی کەلهوڕی ویست و گەوهەری گشتی نەبوو و تەنانەت ئەزموونێکی نوێ‌ و جیددی لەم دەیە فۆرمی نەگرت کە نموونەیەکی جێگای باس بێت.

ئەوەی کە دەبێ‌ گرینگ لە قەڵم بدرێت، ئەوەیە کە لە دەیەکانی پێشوودا شێعری ئەم دیارە تەنیا دڵی بە گەشەی تاکە دەنگەکان خۆش کردبوو و زۆربەشیان کەسانێکی چالاک بوون کە شانبەشانی گرینگی دان بە ئەدەبی فارسی (بەهۆی سەرقاڵی یان هەست کردن بە هاوخوێنی) بە زمانی ناوچەیی دەیاننووسی کە تەنیا لە چەند بەرهەمێکدا کورت خۆیان دەبینیەوە؟

بەڵام لەراستیدا دەیەی حەفتا دەیەی گەشە و پەرەگرتنی شێعری کوردیی کرماشانە و جیالە گرینگی دان بە فۆرم و قاڵبە شێعرییەکانی کلاسیک، پرۆسەی شێعری ئازاد (نوێ‌، مۆدێڕن یان هەر ناوێکی دی) وەکوو بەشێکی جیددی لە شێعری ئەم دەڤەرەبەرهەم و سیماکانی خۆی بە لایەنگرانی فەرهەنگ و هونەر ناساند.

ئەم دەیەیە هەمان دەیەی زەروورەتی بوونی نیازی گشتیی سەرچاوە گرتوو لە قۆناغی گەشەی مێژوویی کۆمەڵگای فەرهەنگیی کوردیی کرماشانی بوو. هەرچەند زۆر دێر، بەڵام ئەم قۆناغە پیرۆزە دەستی پێکرد. رووداوێک کە نزیک بە یەک سەدە لەمەوبەر لە زۆربەی زمانە زیندووەکانی دونیادا رووی دابوو، بەڵام ئەوەی جێگای باسە ئەوەیە کە ئەم پرسە دێرتر لە زاراوە و شێوەزارەکانی دیکەی زمانی کوردی لە ئەدەبی کەلهوڕ یان کرماشانیدا فۆرم و جێگای گرت. لەوانەیە \"گۆران\" و \"سوارە\"کان گەشە و پێگەیشتنی نوێخوازیی زمانی کوردییان زۆر خێراتر هەست پێکردبێ‌، بەڵام سەردەمی گیان گرتن لە ئەدەبی ئەم دیارە کە بە یەکێک لە لقە سەرەکییەکانی زمانی کوردی دێتە ئەژمار، باشترین کات هەمان دەیەی حەفتای هەتاوی بوو.

ئەوە راستییەکی حاشا هەڵنەگرە کە ئەو شتەی کە بووە هۆی ئەوەی کە زیاتر پشتیوان و یارمەتیدەری ئەم بزاوتە بێت، حزووری کۆمەڵێکی بەرچاو لە نوخبە و خوێندەوارانی زانشتگایی بوو کە لەلایەک لەگەڵ پرۆسەی نوێخوازی لە ئەدەبی جیهانی ئاشنا ببوون، لەلایەکی دیکەشەوە بەو پێوەندیەی کە لەگەڵ لاوان و ئاخێوەرانی زاراوەکانی دیکەی کوردیدا هەیانبوو و هەروەها بەهۆی بەشداریی پڕ رەنگەی لە کۆڕ و ئەنجومەنە ئەدەبییەکان، بەریان و مەیلی چەند بەرابەریان بۆ گەشە و پەرەدان بە ئەدەبی ئەم دەڤەرە لەلا دروست بوو. ئەک ئاشنایەتیە، هەوڵدان و توێژینەوە لە مەیدانی ئەدەب بووە هۆی ئەوەی کە ئەو کەش و دۆخە بنیاتنراوە، پتە و قایمتر، چالاکتر و تژی بێت لە نوێگەرایی هەتا خوێنەر و بەردەنگانی نوێخوازی شێعری کوردیی ئەم نیشتمانە دەستیان بە سەرچاوەی نایاب و نوێ‌ بگات و تێراو بن.

شاعێری ئەم دەیە دەستی دایە داڕشتن و فۆرمووڵە کردنێکی بنەڕەتی کە ئەگەر بێت و درێژەی پێ‌ بدرێت و بەردەوام بێ‌، دەکرێ‌ جیالە خزمەت کردنی ئەدەبی کوردی، ببێتە هۆی سەقامگیری و پتەوکردنی بنەما سەرەکییە زمانییەکان کە هەوێنەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوەی بەرینی کەونارایی نەتەوەیەکی بە توانا.

راستە کە فەرهەنگی جیهانی لە سەدەیەی ئێستادا بۆ زۆرێک لە فەرهەنگە رەسەن و ناوچەییەکانی رۆژهەڵات گێژاوێکی رەشە، بەڵام کاتێک رزگاریدەر و کۆڵەکەیەکی پتەوی وەکوو شێعر هەبێت، دەکرێ‌ بە بەرهەمهێنانی دەقگەلێکی نەمر و هەرمان بیر لە سەنگ وپاراستنی ئەم فەرهەنگانە بکەنەوە و بە هەمان کەرەسەی مۆدێڕنەوە لە بیری نوێکردنەوە و \"ئابدەیت\"ی زمان، ئەندێشە و تێڕوانینەکاندا بن.

ئەوەی کە لەم دەیەدا گرینگ بووە و هەیە، ریزکردنی ناوی چەند شاعێری نوێخواز نیە. بەڵکوو ئەو ویست و بنەما بە بایەخەیە کەلە شێعری کوردیی ئەم دیارەدا لەناو هەموو چینەکانی کۆمەڵگا بەدستیان هێناوە و سەرنجڕاکێشتر لە گشت ئەوەیە زۆربەی چاوەڕوانییەکان لە ئەدەبە، خوازیاری نوێگەراییەکەین و شاعێر پێچەوانەی تێڕوانینەکانی پێشوو، لەناو ئەم ئاخێوەرانە ((نەک چەشنی خانە فڕێ‌ دراوەکانی ناو کۆمەڵ، کە وەکوو خانەیەکی زیندوو و ئەکتیڤ لەبەرچاو دەگیرێت کەلە ئەنجامی کردار و پەرچەکردارێکی سیستماتیکدا، کارکردێکی بەرچاو و حاشاهەڵنەگری دەبێت)). شاعێری نوێخوازی ئەم دەیە بە پشت بەستن بە پێویستی و گرینگی دان بە تایبەتمەندی و تێڕوانینە تازە ئەدەبییەکان و ئاشناببون لەگەڵ تیۆریی و خەسڵەتەکانی ئەدەبی هاوچەرخ و بە ناوچەیی کردنیان خۆی لە بەستێنێکدا دەبینێتەوە کە چ بیهەوێ‌ و چ نەیهەوێ‌ دەبێ‌ لەراستای ویستەکانی دونیای مۆدێڕندا هەنگاو هەڵبگرێت و ببێتە ئاوێنەیەک بۆ خەم، شادی و ئارمانەکانی نەتەوەیەک کە ئومێدی بە داهاتوو و ئاسۆی رووناکی بەردەم خۆش کردووە.

لەراستیدا ئەوەی کە بۆ شرۆڤەکار یان رەخنەگرێک گرینگە \"دەق\" یان \"بەرهەم\"ە. زۆرێک لە کەسایەتییە هەڵکەوتووەکانی ئەدەبی جیهانی باوەڕیان پێیەتی. \"بەرهەم\"ـە کە دەتوانێ‌ بڕیار لەسەر بزاوت یان راوەستان بدات و دیسانیش ئەوە \"بەرهەم\"ـە کە تایبەتمەندیی بایەخ دانانی هەیە. ئەو وزە و توانایەی کە شێعری ئەم دەیە بە خوێنەری بەخشیوە، دەکرێ‌ لە روانگە و رەهەندی جۆراوجۆرەوە تاوتوێ‌ و شرۆڤە بکرێت.

لەوانەیە یەکێک لەو لایەنانە، \"ناوەرۆک\"بێت. بیرەوەریی مێژووییمان ئەوە دەخاتە روو کە شێعری ئەم دیارە زیاتر لە هەر بابەت و لایەنێکی تر زیاتر بە دەوری بازنەی عەشقدا خولاوەتەوە:
شاکە ت ئەوشا/ دەس ل خەیبەر دا
کی گرەی ئاگر / لە جەسەد وەر دا؟
خان! لە مابەین / خوران و بازان
جاگەی عیشق و نووش / کەمەن درازان
گەلی کورپە دەیوت / دار لە ماڵان
هەیمان هانە / هەیشت و نو سالان
وە لیو خەنە / وە تیر نازان
داخل بیون لە ئاو / سەرا و بازان
...
لە وێنەی سەر سەوز / مەدان ئەو ریو تاف
دان وە تافەیلا / زولف کلاف کلاف
...
لە ئاو درامان / جەلادان سەروەن
تیپ دان چیو کەلرەم / دیارە دەروەن
لە ئاو درامان / خان وە ریشتەوە
خان مەسیور نەیدان / وە مانیشتەوە؟!
ئەم عیشقە هێندێ‌ جار سەرێکی بە کۆڵانە باخی عیرفاندا کردووە و هێندێ‌ جاریش بە ئاراستەی دین و گرینگی دان بە گەورەکانی ئاییندا خۆی دەرخستووە.

هۆنراوە حیماسییەکانیش کە تێڕوانینێکی نەتەوەییان هەیە دەبێ‌ لە ریزی ئەم گرووپانەدا جێگایان بێتەوە.

بەڵام ئەمجارە و لەم دەیەدا لەگەڵ دونیایەکی تازە بەرەوڕووین. دونیایەکی مۆدێڕن کە دەوروبەرمانی تەنیوە و لە گۆشەنیگای جۆراوجۆەوە دەکرێ‌ لە ئاوێنەی ئەو رەنجانەوە، ژان و خەمە گەورەکانی مرۆڤایەتی ببینرێ‌. دونیایەک کە پێکەنینە تاڵەکان و گریانی شیرینی لە ئاڵۆزیی ژیانی ماشینی و دووکەڵ و ئێش و ژاندا تەنراوە. شاعێری ئەم مەڵبەندە هەم ئاڵۆزیی دونیای مۆدێڕنی دەرک کردووە و هەم بە جۆرێک ئاوێنەی باڵانوێنی ئەم سەردەمەیە. شاعێری ئێستا عەشق لەژێر حەژمەتی ئوتۆمبێلدا هەست پێدەکات و بە تێڕوانینی تایبەتی ناوچەیی خۆیەوە شرۆڤە و تاوتوێ دەکات.

شێعری دەیەی حەفتای هەتاوی ئیتر ئەو شێعرە سادەیەی رابردوو نیە کە تێکەڵاوێک بێت لە هەست و سۆز و ئوستوورە. شێعری دەیەی حەفتا شێعرێکە کە بە هەناسەدان لە هەناوی سەردەمی تازە، مرۆڤانی نیشتەجێی ناوچەکان بەرەوڕووی بەرەنگاریی جیددی کردۆتەوە کە دەکرێ‌ لە داهاتوو کەشێکی پۆست مۆدێڕن وێنا بکات. شێعر عەشقە، بەڵام نەک ئەو روانینە ساکارەی کە دەڵێت:
واران وارانە / واران تەڕم کرد
عەشق چەو مەسی / لە ماڵ دەرم کرد
یەک لەو دەرگایانەی کە ئەم شێعرە بەڕووی بەردەنگیدا دەکاتەوە، ژێرخان، توێژ و دووتوێیە کۆمەڵایەتییەکانە، بەڵام لەم شێعرەدا، توخمەکانی دەربڕین نەخراونەتە خزمەت پەرداختە وێنەییە جوانەکانەوە. بەڵکوو دەیانەوێ‌ بەردەنگ لەگەڵ رووبەڕوو بوونەوە و ململانێی جیددی ژیانی کۆمەڵایەتیی مۆدێڕندا ئاشنا بکەن و ببنە ئاوێنەی پێکناکۆکە کۆمەڵایەتییەکانی ئەمڕۆ بە ئەندێشەگەلی نەریتی و هێندێ‌ جار تایفەیی و قەومی بن:
نامەی دلنیایی
هەرسەی زاگروس ستیون بتیون زەیوە،
ولام وای سیە
سەر لە دارەیل و تاشەیل شیوانیە
هسارەگان
لە ئەوەڵ شەونشینی واو و زمسان
حەو دین
نامەی دلنیایی بریوگ
ئرای تاش سەر بەرزیگ
لە پاچروین کەفتەو ری
لە هەر پاسگایەک
کەلیمەیگی گلەو دان
تا رەسی وە پای تاش،
لە نامە گ وەلنگ چرمییگ مەن
لە خەیال بەریو
شقارتەیەک چەکیاوا و
لە ئیواریان سەردیگ
غلا سیەیل
لە بان لەش وە بەور بیو بەریویگ
چەپڵەریزان کردن....
هەرسەی
زاگروس ستیون بتیون زەیوە
ولام
هەر ئیواریان
بریوگ لە داوانی بوودە بەور ...
ژێدەر:
١ ـ موختاری محەممەد، بڵاوگەی تووس لاپەڕەکانی ٥، ٦ و ١٧
٢ ـ کۆمەڵە شێعری شاعێران، رەزا مەوزوونی، سەلاحەدین قەرەتەپە و شێتە گۆرانییەکانی باران لە نووسینی جەلیل ئاهەنگەرنژاد.

ن: جەلیل ئاهەنگەرنژاد