سەركەوتن یان ژێركەوتنی كۆماری ئیسلامی لە دەوری نوێی وتووێژەكان

مستەفا هیجری

وتووێژی نێوان گرووپی١+٥ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠٠٣ی زایینی، كاتێك حەسەن رووحانی سەرۆكی لێژنەی وتووێژ بوو، لەو كاتەدا ئێران موافقەتی كرد بۆ راگرتنی فەعالیەتی پیتاندنی یۆرانیۆم. دوای دوو ساڵ وتووێژی نێوان ئەو دوو لایەنە ئێران ئەو رێككەوتننامەی پێشێل كرد، ئەوەش بوو بە هۆی ئەوەی كە فایلی ئێران لە لایەن ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی بگوازرێتەوە بۆ ئەنجومەنی ئاسایش.

بە دوای ئەوەدا ئێران بۆ ماوەیەك مێزی وتووێژی بە جێ هێشت‌و دەستی كردەوە بە كاری پیتاندن. بۆ ئەو مەبەستە بە هەزاران سانتریفیۆژی نوێی دامەزراند، لە ئاكامدا بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش‌و وڵاتانی رۆژئاوا گەمارۆی ئابووریی خرایە سەر ‌و رۆژبەرۆژ گەمارۆكە توندتر‌و بەربڵاوتر بوو. لە سەرەتادا دەسەڵاتبەدەستانی ئێران بە تایبەت مەحموود ئەحمەدینژاد سەركۆماری پێشوو باوەڕیان وابوو \"یان وایان دەنواند\" كە ئەو گەمارۆیە شوێندانەر نابێ‌‌و لەو پێوەندییەدا دەستیان دایە دروشم دان ‌و هێنانە ئارای هێندێك گەڵاڵە وەكوو ئابووریی بەرگری(اقتصاد مقاومتی)، بەڵام بە پێچەوانەی ئەو دروشمانە، گەمارۆكان شوێندانەریی وێرانكارانەی قووڵیان لەسەر هەموو جومگەكانی رێژیم دانا‌و ئابووریی ئێرانیان بە تەواوی شێواند، بە شێوەیەك كە شوێندانەرییەكە تەنانەت لە نێوخۆی ئێرانیش ئاشكرا بوو، ئەو كاتە بوو كە هەر ئەو دەسەڵاتبەدەستانە‌و یەك لەوان ئەحمەدینژاد دانیان بەو شوێندانەرییەیش نا ‌و لە ساڵی ٢٠١٢ ( پێشتریش بە وتوووێژی نهێنی لەگەڵ ئامریكا) بە سەرشۆڕی گەڕانەوە سەر مێزی وتووێژ لە ژنێڤ.

ئێمە لەو كاتەدا‌و پێش دەستپێكردنەوەی وتووێژەكان لە وتارێكدا لە ژێر سەردێڕی \" گەلۆ رێژیمی كۆماری ئیسلامیبەرە‌و گۆران هەنگاو هەڵدەگرێ‌؟\" ‌و بە لێكدانەوەی ئابووریی تێكڕووخاوی ئێران، ئەو راستییەمان خستە روو كە رێژیم لە رووی ناچارییەوە مڵ رادەكێشێ‌بۆ مەرجەكانی كۆمەڵگای نێونەتەوەیی‌و دەست لە پیتاندنی یۆرانیۆم بە مەبەستی دەست وێڕاگەیشتن بە چەكی ناوكی هەڵ دەگرێ‌.

لە ساڵی ٢٠١٢ی زایینیدا وتووێژەكان لە دوو دەورەدا درێژەی كێشا‌و بڕیار بوو تا رۆژی ٣ی سەرماوەز (٢٤ی نوامبەر) وتووێژەكان بگەن بە رێككەوتنی كۆتایی، بەڵام لایەنەكان لەو رێكەوتەش نەگەیشتنە رێككەوتنی كۆتایی، تەنیا رێك كەوتن كە وتووێژەكانیان بە مەبەستی گەیشتن بە رێككەوتنی كۆتایی تا پوشپەڕی ١٣٩٤ی هەتاوی(جولای ٢٠١٥ی زایینی) درێژە بدەن.

لە رەوتی وتووێژەكاندا ژمارەیەك لە لایەنەكانی رادیكال لە دەسەڵاتدارانی ئێران، لەو باوەڕدا بوون كە رەوتی وتووێژەكان بە قازانجی خۆرئاوا بە تایبەت ئەمریكا دەچێتە پێشێ‌، بۆیە جارناجارێك دەنگی ناڕەزایەتیی خۆیان بەرز دەكردەوە، بەڵام كاتێك خامنەیی رازی بوو یان بێلایەنیی خۆی لە درێژەدانی وتووێژ دەربڕی ئەوانیش یان بێ‌دەنگ بوون یان هەركام بە شێوەی خۆی قسەی خامنەیییان دووپات كردوەوە كەوابوو \" وەك لە رابردوودا زۆرجار گوتوومانە\" خامنەیی وەك هەموو پرسە گشتییەكانی پێوەندیدار بە ئێران، لە پرسی ناوكیشدا قسەی یەكەم دەكا ‌و دەربڕینی ناڕەزایەتیی ئەو تاقمە لە دەسەڵاتدارانە، ئەگەر دابەش كردنی دەور نەبێ‌لانیكەم ناشاراەزایییە لە ئاسەواری رووخێنەری گەمارۆكان لەسەر ئێران، بەڵام خامنەیی كە بە باشی لە هەل‌ومەرجی وێرانی ئابووریی ئێران تێ‌گەیشتووە ‌و دەیەوێ‌بەدەستهەڵگرتن لە بەرزەفڕییەكانی سەبارەت بە بەدەستهێنانی چەكی ناوكی‌و سازان لەگەڵ ئامریكا\" بە هەر نرخێك بێ‌\" مۆتەكەی گەمارۆ ئابوورییەكان لەسەر وڵاتەكەی لابەرێ‌، بەڵام زۆر سرۆشتییە كە پێداگری بكا ، بەڵكوو دەستكەوتێكیشی دەست بكەوێ‌.

ئەگەر ئەو بۆچوونەمان لا پەسند بێ‌كە خامنەیی لە رووی ناچاری‌و لەبەرخراپیی ئابووریی ئێران بە نهێنی‌و بە دوور لە چاوی دنیا‌و تەنانەت سەركۆمارە خۆشەویستەكەی (مەحموود ئەحمەدینژاد) پێش راگەیاندنی موافقەت كردن لەسەر دەستپێكردنی وتووێژ لە ژنێڤ، نوێنەرەكەی لەگەڵ نوێنەری ئەمریكا وتووێژی نهێنییان لە عومان رێك خست، ئێستا كە نزێك بە دوو ساڵ بەسەر ئەو كاتەدا تێپەڕ دەبێ وەزعی ئابووریی ئێران شپرزەتر بووە:

ــ \"لە ئەگەری سەرنەكەوتنی وتووێژەكانی ناوكیی نێوان ئێران‌و گرووپی ناسراو بە ١+٥، ئابووریی ئێران دەگاتە هەل‌ومەرجێكی كارەساتبار. لەكاتی دەستپێكردنەوەی دەوری نوێی وتووێژەكان بە مەبەستی بەرتەسككردنەوەی بەرنامە ناوكییەكەی ئێراندا، بارستایی ئابووریی ئێران ٨،٦% دابەزیوە. لە حاڵێكدا كە ٣٥% ی داهاتی ئێران لە فرۆشتنی نەوت دەست دەكەوێ، دابەزینی بایی نەوت لە بازاڕەكانی جیهانی ‌و درێژەی گەمارۆكان بووەتە هۆی كەمیی بودجەی وڵات‌و درێژەی گەمارۆكان لە ماوەی دوو ساڵی دیكەدا ئابووری ئێران بە چۆكدا دێنێ ...\". (١)

ـ وەزیری كاری ئێران ، عەلی رەبیعی دەڵێ: \" تا ئێستا ١٢ ملیون كەس هەژارمان لە ئێراندا هاتووەتە بەرچاو كە لە هەژارییەكی توند ( شدید) دا دەژین\". (٢)

ـ بە پێی راپورتی بانكی ناوەندیی ئێران لە ساڵی ١٣٩٣ ئەو بنەماڵانەی كە كەسیان كار ناكا ٢٤%ی بنەماڵەكان پێك دێنن، لە حاڵێكدا كە ساڵی ١٣٨٩ ئەو ژمارەیە ٢٢،٥% بووە.

ـ بە پێی راپۆرتی ناوەندی ئاماری ئێران رێژەی بێكاریی لاوەكان ٢١،٨% ـە، ئەو رادەیە دوو ئەوەندەی نرخی بێكاری گشتی لەو وڵاتەدایە.

ـ بە پێی راپۆرتی فانچی بەڕێوەبەری وەزارەتی بێهداشت، دوایین ئاماری تووشبوان بە مادە سڕكەرەكان ٢ تا ٢،٢ میلیون كەسە.

با ئەوەشمان لە بیر نەچێ كە ئەو ئامارانەی كە لە لایەن ناوەندەكان یان بەرپرسانی پێوەندیدار بە خراپیی پرسەكانی ناوخۆ رادەگەیەندرێن زۆر كەمتر لە ئامارە راستەكانن، وەك نموونەیەك لە ساڵی ٢٠٠٥ ( ١٣٨٥ خورشیدی) بڵاوكراوەی لێكۆڵینەوەی ئابووریی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (نشریه تحقیقات اقتصادی خاورمیانه) \" میس\" رادەی بێكاری لە ئێرانی ٤٠% راگەیاندبوو، بەڵام هەر ئەو ساڵە دەوڵەت رادەی بێكاریی نزیك بە ١٢% راگەیاند. ئەوە گۆشەیەك لە وەزعی خراپی نێوخۆی ئێرانە.

لە وەزعی دەرەوەش لانیكەم لە داهاتووی نزیكدا ئاڵوگۆڕی گرنگ بە دژی بەرژەوەندیی رێژیمی ئێران بەڕێوەیە:

ـ شەڕی سووریە كە بەشێكی گرنگی ئابووری، ئێران هەڵدەلووشێ هەروا بەردەوامە ‌و كۆتایییەكەی نادیارە.

ـ ئیسرائیل ‌و فەلەستینییەكان بە هیچ سازانێك نەگەیشتوون، بۆیە ئێران دەبێ یارمەتییەكانی بە حیزبوڵڵای لوبنان ‌و حەماس درێژە بدا.

ـ نرخی نەوت هەروا لە دابەزیندایە ‌و پسپوڕانی ئەو بوارەش پێشبینی دابەزین تا ٥٠ دولار بۆ هەر بەرمیلێك دەكەن.

ـ دۆستی هەرە نزیكی ئێران ( رووسیە) كە لەو ماوەدا هەمیشە پشتی پێ بەستبوو، بەدەردی رێژیم دووچار بووە ‌و گەمارۆكانی رۆژئاوا لە كەمتر لە ساڵێكدا نزیك بە ٤٥% بایی رووبلی دابەزاندووە‌و بەو هۆیەوە تووشی قەیرانێكی توند بوەتەوە.
ـ لە ئەمریكا تا دوو حەوتووی دیكە كۆماریخوازان لە كۆنگرە دەبنە زۆرایەتی ‌و زەخت‌و زۆرەكان بۆ ئێران زیاتر دەبێ.

بەو حاڵەوە گەلۆ ئێران بە چ هێزێك دەتوانێ لەم دەوری وتووێژانەی تازە لەگەڵ وڵاتانی ١+٥ سەركەوتن وە دەست بێنێ؟

هەموو نیشانەكان ئاكامی پێچەوانە نیشان دەدەن واتا وێدەچی لەم دەورە لە وتووێژە، كۆماری ئیسلامی رێگا چارەیەكی نیە، بێجگە لەوەی بە تەواوی مل راكێشێ بۆ داخوازەكانی خۆرئاوا سەبارەت بە بەرنامە ناوكییەكەی. واز لە هەموو ئەو خەرج‌ و مەسرەفانەی ١٠ ـ ١٥ ساڵی رابوردوو بێنێ كە بە قیمەتی هەژاریی خەڵكی ئێران ‌و وێرانیی وڵات تەواو بوو، تەنیا بۆ ئەوەی بە ئامانجە بەرزەفڕیەكانی بگا كە بەدەستهێنانی چەكی ناوكی بوو.

ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە