سیستان و بەلووچستان قوربانیی تیرۆریزمی دەوڵتیی كۆماری ئیسلامی یان قوربانیی توندئاژۆیی رێكخراوە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچ؟؟
12:56 - 6 خەزەڵوەر 2712
Unknown Author
موختار هووشمەند
سەرلەبەیانی رۆژی یەكشەممە 30ی رەزبەری 1391ی هەتاوی دەزگای بەناو دادوەریی كۆماری ئیسلامی لە كردەوەیەكی تۆڵە ئەستێنانەدا چەند گەنجی تری بەلووچی لە سێدارە دا. ئەمكارەی رژیمی ئێران دووپاتبوونەوەیەكی تری ئەو ئێعدامە رەمەكییەكانەیە لە ماوەی چەندساڵی رابردوودا بە پاساوی جۆراوجۆر ئەنجام دراون و بەمەش رێژەی لە سێدارەدراوانی بەلووچ بەردەوام لە حاڵی زیادبووندا بووە. بەشێكی زۆری ئێعدامكراوانی بەلووچ بە تاوانی ئەندامەتی و پەیوندیی لەگەڵ گروپە تەكفیری جیهادییەكانی وەكوو (جوندوڵڵا) و (حركت انصار) و (فرقان) و...دا تووشی ئاوەها چارەنووسێك هاتوون. تەنیا چەند كاتژمێر پاش تەقینەوەكانی تاسووعای چابەهار، كۆماری ئیسلامی 11 گەنجی بەلووچی لە شاری زاهیدان لە سێدارە دا. ئەو كەسانە ماوەیەكی زۆر پێش ئەو تەقینەوەیە دەسگیر و زیندانی كرابوون و تەنانەت هەندێكیشیان نكوولییان لە هەبوونی هەرجۆرە پەیوەندییەك لەگەل جوندوڵڵادا كردبوو. ئەمجاریش كۆماری ئیسلامی بە هەمان شێوە مامەڵەی لەگەل گیراوانی بەلووچدا كردوو تەنیا دوو رۆژ پاش تەقینەوە خۆكوژییەكی چابەهار سێ كەسی تری بە تاوانی دەستێدابوون لە توندووتیژییەكانی بەلووچستاندا لە سێدارە دا. ئەو كەسانەش وەكوو دیكەی ئێعدامكراوانی بەلووچ ماوەیەك بوو لە دەسبەسەرگەو زیندانەكانی رژیمدا مابوونەوە.
لە راستیدا ئەمجۆرە مامەڵەكردنەی دەسەڵاتی ئێرانی جگە لە زەبوونی و دەستەوەستان مان هیچ مانایەكی تری نییە. چونكوو ئەو ئێعدامكراوانە ئەگەر كەسانی تاوانبار و تەنانەت ئەندامی جوندوڵڵا یان هەر گروپێكی تری تەكفیری بووبێتن هیچ پەیوەندییەكیان بەو تەقینەوانەوە نەبووە كە لەسەری ئێعدام كراون. كۆماری ئیسلامی بەردەوام هەوڵی ئەوەی داوە تاكوو بە گرتنەبەری توندووتیژی و لە سێدارەدانی رەهاو بێ سنوور، ئەمنییەت و ئاسایش بۆ سیستان و بەلووچستان دابین بكات. بەڵام ئەوەی تاكوو ئێستا شاهیدی بووین و بینیومانە بەردەوامبوون و پەرەسەندنی زیاتری توندوتیژی بووە لەم ناوچەیەداو دژكردەوەی گروپە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچ بووە لە ئاست سیاسەتی سەركوت و هەڵاواردنی نەتەوەیی و ئایینیی گەلی بەلووچدا.
هەرچەند ماوەی چەند ساڵێكە ئەم گروپە تەكفیرییانە سەریان هەڵداوەو دژی كۆماری ئیسلامی جیهاد دەكەن بەڵام وەكوو هەموو لایەك ئاگادارن دەسەڵاتی ئێرانی لە یەكەم ساتەكانی هاتنەسەركار و خۆسەپاندنییەوە دەستیداوەتە سەركوتی گەلی بەلووچ و لە ماوەی تەمەنی پڕشوورەیی خۆیدا هەزاران كەس لە رۆڵەكانی ئەم گەلەی لە سێدارە داوە. جگە لەوەش دەسەڵاتی ئێرانی هیچكات هەوڵی چارەسەركردنی گرفت و دواكەوتووییەكانی ناوچەی سیستان و بەلووچستانی نەداوە بۆیە هەنووكە ئەم ناوچەیە لە هەموو روویەكەوە بە یەكێك لە هەژارترین و دواكەوتووترین ناوچەكانی ئێران دێتە ئەژمار. كەوایە بەهەڵەدا ناچین ئەگر بڵێین ئەم گروپانە بە پلەی یەكەم زادەی ئەو هەلوومەرج و كەش و هەوایەن كۆماری ئیسلامی خولقاندوویەتی و ئەو شێوازە توندرەوانەیەش ئەوان گرتوویانەتە پێش دژكردەوەیە نیسبەت بە هەڵسووكەوتی توند و بێڕەحمانەی دەسەڵاتی ئێرانی لەگەل نەتەوەی بەلووچدا. بەبێ ئەوەی بمانەوێ پاساو بۆ كرداری توندئاژۆیانەی جوندوڵڵا و بزووتنەوەی ئەنسار و دیكەی گروپە جیهادی تەكفیرییەكانی بەلووچ بهێنینەوە، بە سەرنجدانێكی داخوازییە نەتەوەیی ئایینییەكانی گەلی بەلووچ و ئەو سیاسەتی سەركوت و هەڵاواردن و تەعریبەی كە رژیمی ئێران لە ئاست ئەم گەلەدا گرتوویەتییە بەر، دەگەینە ئەو راستییە كە كۆماری ئیسلامی تاوانباری یەكەمی توندوتیژییەكانی دەڤەری بەلووچستانە. تەنانەت ئەو بەشەی توندوتیژییەكانیش كە دژ بەم رژیمە یان دانیشتوانی شیعەی ناوچەكە بەڕێوە دەچێت تەنیا دژكردەوەیەكە لە هەمبەر سەركوت و پیلانگێڕییەكانی كۆماری ئیسلامیدا.
بە پێچەوانەی ئیدیعاكانی رژیم سەبارەت بە بنبڕكردنی توندوتیژی و تیرۆر لە ناوچەی سیستان و بەلووچستاندا، ئەوە تیرۆریزمی دەوڵەتیی كۆماری ئیسلامییە كە بەرهەمهێنەری سەرەكی توندوتیژی و كاری تیرۆریستییە لەم ناوچەیەدا. سەرەڕای ئەو هەموو هێز و سەرمایەیەش كە ئەم رژێمە بە رواڵەت تایبەتی كردووە بە دابینكردنی ئاسایشی ناوچەكە و كۆنترۆڵكردنی سنووری هاوبەشی بەلووچستان لەگەل وڵاتانی پاكستان و ئەفغانستاندا، رۆژ بە رۆژ توندووتیژییەكان زیاتر دەبن و گروپە جیهادی تەكفیرییەكانیش بە وزەو گوڕی زیاترەوە چالاكییەكانی خۆیان بەردەوام دەكەن. وەبیرمان دێت لە كاتی وەرگرتنەوەی عەبدولمالكی رەیگیدا راگەیەندنەكانی كۆماری ئیسلامی چۆناوچۆن باسی ئازایەتی سەربازانی بێ‌ناونیشانی ئیمامی زەمانیان دەكرد و گیرانی رەیگییان بە چ دەسكەوتێكی مەزن بۆ نیزام ووەزارەتی ئیتلاعات وەسف دەكرد. بەڵام دیتمان كە چۆن ماوەیەكی كەم پاش ئێعدامكرانی رەیگی بەهۆی تەقینەوەیەكی خۆكوژییەوە لە مزگەوتی گەورەی شیعەكانی زاهیداندا نیزیك بە 330 كەس كوژران و بریندار بوون كە بەشێكی زۆریان ئەندامی سوپای پاسداران و دەزگا ئەمنییەكانی كۆماری ئیسلامی بوون. ئەمە یەكەم چالاكیی تۆڵەئەستێنانەی جوندوڵڵا بوو پاش لە سێدارەدرانی عەبدولمالكی رەیگی رێبەر و دامەزرێنەری گروپەكە. شایانی ئاماژەیە پێش و پاش ئێعدامكرانی رەیگی، جوندوڵڵا هەڕەشەی لە دەسەڵاتی ئێرانی كردبوو و تەقینەوەكەی مزگەوتی شیعەكانی زاهیدانیش یەكەم هەنگاوی بەكردەوەیی كردنی ئەو هەڕەشەیە بوو. هەروەها تەقینەوەكەی چەند رۆژ پێشی چابەهار كە لە لایەن بزووتنەوەی ئەنسارەوە ئەنجام درا درێژەی هەمان رەوت و رێچكەیە كە جوندوڵڵا چەند ساڵێكە گرتوویەتە پێش.
هەرچەند راگەیاندنە رەسمییەكانی ئێران تەنیا باس لە كوژرانی دوو ئەندامی بەسیج و برینداربوونی چەند كەسێكی تر دەكەن بەڵام لایەنی ئەنجامدەر ژمارەی كوژراو و بریندارەكان بە دەیانكەس مەزەندە دەكات و دەڵێت هەموویان ئەندامی سوپای پاسدارانن.
(بزووتنەوەی ئەنسار / حركت انصار) كە بەرپرسیارێتی خۆی لەم چالاكییە راگەیاندووە، وێڕای باسكردنی وردەكارییەكان وێنەیەكی خۆكوژەكەشی بڵاو كردۆتەوە كە ناوی (حەمزە سەراوانی)یە. ئەم گروپە رۆژی 4ی سەرماوەزی 1390ی هەتاوی (كۆتاییەكانی مانگی 11ی ساڵی 2011) درووستبوونی خۆی راگەیاند. ماوەیەك پاش خۆراگەیاندنی ئەم گروپە، رێكخراوی جوندوڵڵا راگەیەندراوێكی بڵاو كردەوەو تیایدا باسی ئەوە دەكات بزووتنەوەی ئەنسار لای ئەوان نەناسراوەو هیچ پەیوەندییەكی ئۆرگانیك و رێكخراوەی بەوانەوە نییە. كارناسێكی كاروباری بەلووچستان لەمبارەیەوە دەڵێت: (سەرەڕای ئەم نكوولیكردنەی جوندوڵڵا، پێدەچێ بزووتنەوەی ئەنسار سەر بەم رێكخراوە بێت.
نكوولیكردنەكەی جوندوڵڵاش پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاو یەكێتی ئەورووپا بەشێوەی فەرمی جوندوڵڵایان وەكوو رێكخراوێكی تیرۆریستی ناساندووەو خستوویانەتە لیستی تیرۆرەوە. بۆیە ئەم رێكخراوە ناچارە بەناو و مۆركی ترەوە كاروبار و چالاكییەكانی خۆی بەردەوام بكات.) ئەمە لە حاڵێكدایە كە بزووتنەوەی ئەنسار لە لایەن كەسێكەوە بەناوی (یاسر مەسكووتانی) رێبەرایەتی دەكرێت بەڵام ئەمیر و رێبەری رێكخراوی جوندوڵڵا كەسێكە بەناوی (حاجی موحەممەد زاهیر بەلووچ / نارووئی).
دەسەڵاتی ئێرانی هەركات لەگەڵ دژكردەوەی گروپەكانی بەلووچ رووبەڕوو دەبێتەوە ئەكەوێتە مەزڵووم نمایی و جوندوڵڵاو بزووتنەوەی ئەنسارو گروپەكانی تری بەلووچ بە نۆكەری وڵاتانی بیانی ناو دەبات و وڵاتانی پاكستان و ئەفغانستانیش بە داڵدەدانی ئەوان تاوانبار دەكات. مەبەستی كۆماری ئیسلامی ئەوەیە تاكوو ئەنجامدانی ئەو كارانە بە پیلانی دوژمنانی دەرەكی ناو ببات و رۆژئاواییەكان بەوە تاوانبار بكات كە پشتیوانی لە تیرۆریزم دەكەن. بۆ نموونە بە نیسبەت ئەفغانستانەوە كە هێشتا ژمارەیەكی زۆر شەڕوانی ئەمریكی و هێزی ناتۆی تێدا جێگیرە كۆماری ئیسلامی لە لایەك ئەیەوێ بوونی ئەو هێزانە لە دراوسێیەتی خۆیدا بە فاكتەری سەرەكی سەرهەڵدان و بەردەوامبوونی گروپە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچستان بزانێت لە حاڵێكدا كە هەروەك لەسەرەوە ئاماژەم پێدا ئەم گروپانە لە لایەن رۆژئاواییەكانەوە بە تیرۆریست ناسراون و خراونەتە لیستی رێكخراوە تیرۆریستییەكانەوە. لە لایەكی ترەوە رژیمی ئێران هەوڵی ئەوە دەدات تاكوو بەمجۆرە تەبلیغ و تۆمەتانە سەرپۆش لەسەر دەستێوەردانی خۆی لە كاروباری ئەفغانستان دابنێت. تاكوو ئێستا دەوڵەتی ئەفغانستان چەندین جار كۆماری ئیسلامیی ئێرانی بە دەستێوەردان لە كاروباری نێوخۆیی ئەم وڵاتەدا تاوانبار كردووە.
دوایەمین تۆمەتباركردن پاش تەقینەوەكانی ویلایەتی (نیمرووز) بوو كە ماوەیەك پێش ئێستاو لە سەرووبەندی جەژنی سەربەخۆیی ئەفغانستاندا بەڕێوە چوون و كوژران و برینداربوونی دەیانكەسیان لێكەوتەوە. چەند كەس لە خۆكوژەكان هاوڵاتی ئێرانی بوون و ئەمەش كاتێك ئاشكرا بوو كە چەند كەسی تری پەیوەندیدار بەم تەقینەوانە كە ئەوانیش ئێرانی بوون لە لایەن پۆلیسی ئەفغانستانەوە دەسگیر كران. ئەو كەسانە لە دیانپێدانانەكانیاندا باسی ئەوەیان كرد كە بە ئاگاداری و هاوكاری دەسەڵاتی ئێرانی ئەمكارەیان كردووەو لە لایەن سوپای پاسدارانەوە راهێنراون و لە لایەن ئەوانیشەوە پاسپۆرتی تەزویری ئەفغانییان پێدراوە تاكوو بە مەبەستی ئەنجامدانی كردەوەی تیرۆریستی سەفەری ئەفغانستانی پێبكەن.
لە پەیوەندی لەگەڵ هاوكاریكرانی جوندوڵڵا لە لایەن دەوڵەتی پاكستانیشەوە ئیدیعاكانی كۆماری ئیسلامی بێ بنەمان. بەڵگە بۆ ئەم قسەیەش ئەوەیە كە گروپی جوندوڵڵا نەك خۆی بە داكۆكیكەری بەلووچەكانی ژێردەستی ئێران دەزانێت بەڵكوو بەجۆرێك لە جۆرەكان هەوڵ بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتێكی ئیسلامیی لە بەلووچستانی گەورەدا دەدات كە بەشێكی زۆری ( ویلایەتی بەلووچستان كە ناوەندەكەی شاری كوەیتەیە) لە وڵاتی پاكستان هەڵكەوتووەو هەروەها بەشێكی ترشی دەكەوێتە ناو جوگرافیای ئەفغانستانە. بۆیە ئەم گروپە هەر لە سەرەتای دامەزرانییەوە بەلووچی بەشەكانی تر بە تایبەت بەلووچی پاكستانیشی بەئەندام وەرگرتووە و دژی سوپاو دەوڵەتی پاكستان جیهادی كردووە. هەر بۆیەش دەوڵەتی پاكستان بە دەیان كەس لە ئەندامانی جوندوڵڵای خستۆتە زیندانەوەو هەموو جاریش ئەندامانی ئێرانیی ئەم گروپەی رادەستی كۆماری ئیسلامی كردۆتەوە.
عەبدولحەمید رەیگی برای رێبەری پێشووی جوندوڵڵا یەكێك لەوان بوو كە لەگەڵ 10 كەسی تر تەحویلی كۆماری ئیسلامی درایەوەو ساڵی 2010 لە سێدارە درا.
شاری چابەهار یەك لەو شوێنانەیە لەم دواییانەدا زۆرترین چالاكی تێدا ئەنجام دراوەو ئەمەش پەیوەندیی راستەوخۆی هەیە بەو تەعریبە بەربڵاوەی كە كۆماری ئیسلامی لە سەرەتای هاتنە سەركارەوە لەم شارەدا بەڕێوەی بردووە. چابەهار یەكێك لە گەورەترین شارەكانی پارێزگای سیستان و بەلووچستانە كە بە پێی ئامارە دەوڵەتییەكان رێژەی دانیشتووانی 220 هەزار كەسە. ئەم شارە بەهۆی ئەو هەڵكەوتە تایبەتە جوگرافیاییەی هەیەتی لە كۆنەوە وەكوو شوێنێكی گەورەی تیجاری و پڕ داهات ناسراوەو تەنانەت یەك لەو شوێنانەیە كە زۆرجار كارناسانی ئابووری وەكوو یەكێك لە جەمسەرە بازەرگانییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوی لێوە دەبەن. هەروەها چابەهار خاوەن گەلێك سەرچاوەی سرووشتیی پڕ داهات و بەپیتە كە بوونەتە هۆكاری هەرچی زیاتر دەوڵەمەند بوونەوەی دانیشتووەكانی و دەسەڵاتیش بەردەوام ئەم شارەی بە سەرچاوەیەكی باشی داهات بۆخۆی زانیوە. بۆیە هەوڵی داوە تاكوو بە گۆڕینی پێكهاتەی دانیشتوانی شارەكە كە تا پێش شۆڕشی 1357ی هەتاوی هەموویان بەلووچی سوننە مەزهەب بوون، دەست بەسەر هەموو سەرچاوە ئابوورییەكانیدا بگرێت. لە لایەك بە دەركردنی بەزۆری بەلووچەكان و داگیركردنی موڵك و ماڵەكانیان، پێشگرتن لە بەڕێوەچوونی بۆنەو مەراسیماتی نەتەوەیی و ئایینیی ئەوان و گرتن و ئازار و ئەشكەنجەدانیان و لە لایەكی تریشەوە بە هێنانی خەڵكێكی زۆری غەیری بەلووچ و شیعە مەزهەب بۆ ئەم شارە و دامەزراندنیان لە شوێنە هەستیارە دەوڵەتی و بازەرگانییەكاندا هەروەها بە گرتنەبەری پرۆژەگەلی بەرین و بەربڵاوی شارۆچكە سازی، توانیویەتی چابەهار بكاتە شارێكی شیعە نشین و بەرەبەرە بەرەو ئەوە دەڕوات تاكوو بە تەواوی ئەم شارە لە پارێزگای سیستان و بەلووچستان داببڕێت.
ئەمە تەعریبێكی ئاشكرایە كە بەلووچەكان چەندین ساڵە بەدەستییەوە دەناڵێنن بەڵام كۆماری ئیسلامی لەوپەڕی ئاسوودەییدا هەوڵی بەرەوامكردنی ئەدات. بێگومان ئەنجامدانی چالاكییە خۆكوژییەكەی ساڵی 2010ی گروپی جوندوڵڵاو تەقینەوە خۆكوژییەكەی چەندرۆژ پێشی بزووتنەوەی ئەنسار لە شاری چابەهار، ئاماژەن بۆ ئەوەی كە بەلووچە سوننەكان هەنووكەش ئەم شارە بە هی خۆیان دەزانن. هەروەك لە راگەیەندراوەكانیاندا باسیان كردووە، ئەوان لە هەوڵی ئەوەدان تاكوو نەهێڵن خەڵكانی هاوردەو سەر بە دەسەڵات بە ئاسانی و ئاسوودەیی لەم شارەدا بژین و لە سایەی كۆماری ئیسلامیدا هەست بە هەبوونی ئاسایش بكەن.
بەو مەبەستەش ستراتیژییان ئەوەیە تاكوو لەمەوبەدوا بەشی زۆری چالاكییەكانیان ببەنە ئەم شارەو ناوچە تەعریبكراوەكانی ترەوە. هەرچەند توندوتیژی نواندن بە هەر ناوێكەوەو بە هەر مەبەستێك مەحكوومەو ناتوانێت بەرهەم و دەسكەوتی باش بۆ مرۆڤ دەستەبەر بكات. بەڵام راستییەكی حاشا هەڵنەگرە كە كۆماری ئیسلامی چیتر توانای رووبەڕوو بوونەوەی كردەوەی تۆڵە ئەستێنانەی گرووپە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچی نەماوەو سیاسەتی سەركوت و تۆڵەكردنەوەی ئەم رژیمە نەك نەبۆتە هۆی لاوازیی ئەم گروپانەو بنبڕبوونی توندوتیژیی لە ناوچەی سیستان و بەلووچستاندا بەڵكوو بەستێنی بۆ بەردەوامبوون و تەنانەت خۆشەویستبوونی ئەوان لە ناو خەڵكی بەلووچدا زیاتر فەراهەم كردووە. تایبەتمەندییە ئایینیی، كۆمەڵایەتی، مێژوویی و عەشیرەییەكانی كۆمەڵگای بەلووچستان لە لایەك و هەڵسووكەوتی توند و دژە مرۆیی دەسەڵاتی ئیسلامی لە لایەكی تر، بوونەتە هۆكاری بەردەوامبوون و پەرەسەندنی زیاتری توندووتیژییەكان و بێگومان ئەمەش كاریگەری خراپ لەسەر خەڵكی بەلووچ و كۆمەڵگای بەلووچستان دادەنێت. بۆیە چارەسەری ئەم قەیرانەو گەڕانەوەی هێوری و ئاسایش بۆ ناوچەكە تەنیا كاتێك مەیسەر دەبێت كە كۆماری ئیسلامی دەست لە سەركوتی نەتەوەیی و ئایینیی خەڵكی بەلووچ هەڵبگرێت و لە باتی تەعریب و لە سێدارەدان بیر لە ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكەو دابینكردنی پێداویستییە ریفاهییەكانی دانیشتوانی بەلووچستان بكاتەوە. بە سەرنجدانی رابردووی كۆماری ئیسلامی و ئەو تایبەتمەندییانەی كە ئەم رژیمە هەیەتی ناتوانین چاوەڕوانی ئەوە بین هیچ جۆرە ئاڵووگۆڕێك بە نیسبەت نەتەوەكانی ئێران بە تایبەت گەلی بەلووچەوە لە پلان و سیاسەتەكانی ئەودا روو بدات. بۆیە پێدەچێت بەلووچستان هەروا بەردەوام بێت و مەجالی ئەوەی نەبێت بەم زووییانە ماڵئاوایی لە تیرۆر، تەقینەوە، لە سێدارەدانی بە كۆمەڵ، هەژاری و دەیان دەرد و رەنجی تر بكات.
سەرلەبەیانی رۆژی یەكشەممە 30ی رەزبەری 1391ی هەتاوی دەزگای بەناو دادوەریی كۆماری ئیسلامی لە كردەوەیەكی تۆڵە ئەستێنانەدا چەند گەنجی تری بەلووچی لە سێدارە دا. ئەمكارەی رژیمی ئێران دووپاتبوونەوەیەكی تری ئەو ئێعدامە رەمەكییەكانەیە لە ماوەی چەندساڵی رابردوودا بە پاساوی جۆراوجۆر ئەنجام دراون و بەمەش رێژەی لە سێدارەدراوانی بەلووچ بەردەوام لە حاڵی زیادبووندا بووە. بەشێكی زۆری ئێعدامكراوانی بەلووچ بە تاوانی ئەندامەتی و پەیوندیی لەگەڵ گروپە تەكفیری جیهادییەكانی وەكوو (جوندوڵڵا) و (حركت انصار) و (فرقان) و...دا تووشی ئاوەها چارەنووسێك هاتوون. تەنیا چەند كاتژمێر پاش تەقینەوەكانی تاسووعای چابەهار، كۆماری ئیسلامی 11 گەنجی بەلووچی لە شاری زاهیدان لە سێدارە دا. ئەو كەسانە ماوەیەكی زۆر پێش ئەو تەقینەوەیە دەسگیر و زیندانی كرابوون و تەنانەت هەندێكیشیان نكوولییان لە هەبوونی هەرجۆرە پەیوەندییەك لەگەل جوندوڵڵادا كردبوو. ئەمجاریش كۆماری ئیسلامی بە هەمان شێوە مامەڵەی لەگەل گیراوانی بەلووچدا كردوو تەنیا دوو رۆژ پاش تەقینەوە خۆكوژییەكی چابەهار سێ كەسی تری بە تاوانی دەستێدابوون لە توندووتیژییەكانی بەلووچستاندا لە سێدارە دا. ئەو كەسانەش وەكوو دیكەی ئێعدامكراوانی بەلووچ ماوەیەك بوو لە دەسبەسەرگەو زیندانەكانی رژیمدا مابوونەوە.
لە راستیدا ئەمجۆرە مامەڵەكردنەی دەسەڵاتی ئێرانی جگە لە زەبوونی و دەستەوەستان مان هیچ مانایەكی تری نییە. چونكوو ئەو ئێعدامكراوانە ئەگەر كەسانی تاوانبار و تەنانەت ئەندامی جوندوڵڵا یان هەر گروپێكی تری تەكفیری بووبێتن هیچ پەیوەندییەكیان بەو تەقینەوانەوە نەبووە كە لەسەری ئێعدام كراون. كۆماری ئیسلامی بەردەوام هەوڵی ئەوەی داوە تاكوو بە گرتنەبەری توندووتیژی و لە سێدارەدانی رەهاو بێ سنوور، ئەمنییەت و ئاسایش بۆ سیستان و بەلووچستان دابین بكات. بەڵام ئەوەی تاكوو ئێستا شاهیدی بووین و بینیومانە بەردەوامبوون و پەرەسەندنی زیاتری توندوتیژی بووە لەم ناوچەیەداو دژكردەوەی گروپە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچ بووە لە ئاست سیاسەتی سەركوت و هەڵاواردنی نەتەوەیی و ئایینیی گەلی بەلووچدا.
هەرچەند ماوەی چەند ساڵێكە ئەم گروپە تەكفیرییانە سەریان هەڵداوەو دژی كۆماری ئیسلامی جیهاد دەكەن بەڵام وەكوو هەموو لایەك ئاگادارن دەسەڵاتی ئێرانی لە یەكەم ساتەكانی هاتنەسەركار و خۆسەپاندنییەوە دەستیداوەتە سەركوتی گەلی بەلووچ و لە ماوەی تەمەنی پڕشوورەیی خۆیدا هەزاران كەس لە رۆڵەكانی ئەم گەلەی لە سێدارە داوە. جگە لەوەش دەسەڵاتی ئێرانی هیچكات هەوڵی چارەسەركردنی گرفت و دواكەوتووییەكانی ناوچەی سیستان و بەلووچستانی نەداوە بۆیە هەنووكە ئەم ناوچەیە لە هەموو روویەكەوە بە یەكێك لە هەژارترین و دواكەوتووترین ناوچەكانی ئێران دێتە ئەژمار. كەوایە بەهەڵەدا ناچین ئەگر بڵێین ئەم گروپانە بە پلەی یەكەم زادەی ئەو هەلوومەرج و كەش و هەوایەن كۆماری ئیسلامی خولقاندوویەتی و ئەو شێوازە توندرەوانەیەش ئەوان گرتوویانەتە پێش دژكردەوەیە نیسبەت بە هەڵسووكەوتی توند و بێڕەحمانەی دەسەڵاتی ئێرانی لەگەل نەتەوەی بەلووچدا. بەبێ ئەوەی بمانەوێ پاساو بۆ كرداری توندئاژۆیانەی جوندوڵڵا و بزووتنەوەی ئەنسار و دیكەی گروپە جیهادی تەكفیرییەكانی بەلووچ بهێنینەوە، بە سەرنجدانێكی داخوازییە نەتەوەیی ئایینییەكانی گەلی بەلووچ و ئەو سیاسەتی سەركوت و هەڵاواردن و تەعریبەی كە رژیمی ئێران لە ئاست ئەم گەلەدا گرتوویەتییە بەر، دەگەینە ئەو راستییە كە كۆماری ئیسلامی تاوانباری یەكەمی توندوتیژییەكانی دەڤەری بەلووچستانە. تەنانەت ئەو بەشەی توندوتیژییەكانیش كە دژ بەم رژیمە یان دانیشتوانی شیعەی ناوچەكە بەڕێوە دەچێت تەنیا دژكردەوەیەكە لە هەمبەر سەركوت و پیلانگێڕییەكانی كۆماری ئیسلامیدا.
بە پێچەوانەی ئیدیعاكانی رژیم سەبارەت بە بنبڕكردنی توندوتیژی و تیرۆر لە ناوچەی سیستان و بەلووچستاندا، ئەوە تیرۆریزمی دەوڵەتیی كۆماری ئیسلامییە كە بەرهەمهێنەری سەرەكی توندوتیژی و كاری تیرۆریستییە لەم ناوچەیەدا. سەرەڕای ئەو هەموو هێز و سەرمایەیەش كە ئەم رژێمە بە رواڵەت تایبەتی كردووە بە دابینكردنی ئاسایشی ناوچەكە و كۆنترۆڵكردنی سنووری هاوبەشی بەلووچستان لەگەل وڵاتانی پاكستان و ئەفغانستاندا، رۆژ بە رۆژ توندووتیژییەكان زیاتر دەبن و گروپە جیهادی تەكفیرییەكانیش بە وزەو گوڕی زیاترەوە چالاكییەكانی خۆیان بەردەوام دەكەن. وەبیرمان دێت لە كاتی وەرگرتنەوەی عەبدولمالكی رەیگیدا راگەیەندنەكانی كۆماری ئیسلامی چۆناوچۆن باسی ئازایەتی سەربازانی بێ‌ناونیشانی ئیمامی زەمانیان دەكرد و گیرانی رەیگییان بە چ دەسكەوتێكی مەزن بۆ نیزام ووەزارەتی ئیتلاعات وەسف دەكرد. بەڵام دیتمان كە چۆن ماوەیەكی كەم پاش ئێعدامكرانی رەیگی بەهۆی تەقینەوەیەكی خۆكوژییەوە لە مزگەوتی گەورەی شیعەكانی زاهیداندا نیزیك بە 330 كەس كوژران و بریندار بوون كە بەشێكی زۆریان ئەندامی سوپای پاسداران و دەزگا ئەمنییەكانی كۆماری ئیسلامی بوون. ئەمە یەكەم چالاكیی تۆڵەئەستێنانەی جوندوڵڵا بوو پاش لە سێدارەدرانی عەبدولمالكی رەیگی رێبەر و دامەزرێنەری گروپەكە. شایانی ئاماژەیە پێش و پاش ئێعدامكرانی رەیگی، جوندوڵڵا هەڕەشەی لە دەسەڵاتی ئێرانی كردبوو و تەقینەوەكەی مزگەوتی شیعەكانی زاهیدانیش یەكەم هەنگاوی بەكردەوەیی كردنی ئەو هەڕەشەیە بوو. هەروەها تەقینەوەكەی چەند رۆژ پێشی چابەهار كە لە لایەن بزووتنەوەی ئەنسارەوە ئەنجام درا درێژەی هەمان رەوت و رێچكەیە كە جوندوڵڵا چەند ساڵێكە گرتوویەتە پێش.
هەرچەند راگەیاندنە رەسمییەكانی ئێران تەنیا باس لە كوژرانی دوو ئەندامی بەسیج و برینداربوونی چەند كەسێكی تر دەكەن بەڵام لایەنی ئەنجامدەر ژمارەی كوژراو و بریندارەكان بە دەیانكەس مەزەندە دەكات و دەڵێت هەموویان ئەندامی سوپای پاسدارانن.
(بزووتنەوەی ئەنسار / حركت انصار) كە بەرپرسیارێتی خۆی لەم چالاكییە راگەیاندووە، وێڕای باسكردنی وردەكارییەكان وێنەیەكی خۆكوژەكەشی بڵاو كردۆتەوە كە ناوی (حەمزە سەراوانی)یە. ئەم گروپە رۆژی 4ی سەرماوەزی 1390ی هەتاوی (كۆتاییەكانی مانگی 11ی ساڵی 2011) درووستبوونی خۆی راگەیاند. ماوەیەك پاش خۆراگەیاندنی ئەم گروپە، رێكخراوی جوندوڵڵا راگەیەندراوێكی بڵاو كردەوەو تیایدا باسی ئەوە دەكات بزووتنەوەی ئەنسار لای ئەوان نەناسراوەو هیچ پەیوەندییەكی ئۆرگانیك و رێكخراوەی بەوانەوە نییە. كارناسێكی كاروباری بەلووچستان لەمبارەیەوە دەڵێت: (سەرەڕای ئەم نكوولیكردنەی جوندوڵڵا، پێدەچێ بزووتنەوەی ئەنسار سەر بەم رێكخراوە بێت.
نكوولیكردنەكەی جوندوڵڵاش پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاو یەكێتی ئەورووپا بەشێوەی فەرمی جوندوڵڵایان وەكوو رێكخراوێكی تیرۆریستی ناساندووەو خستوویانەتە لیستی تیرۆرەوە. بۆیە ئەم رێكخراوە ناچارە بەناو و مۆركی ترەوە كاروبار و چالاكییەكانی خۆی بەردەوام بكات.) ئەمە لە حاڵێكدایە كە بزووتنەوەی ئەنسار لە لایەن كەسێكەوە بەناوی (یاسر مەسكووتانی) رێبەرایەتی دەكرێت بەڵام ئەمیر و رێبەری رێكخراوی جوندوڵڵا كەسێكە بەناوی (حاجی موحەممەد زاهیر بەلووچ / نارووئی).
دەسەڵاتی ئێرانی هەركات لەگەڵ دژكردەوەی گروپەكانی بەلووچ رووبەڕوو دەبێتەوە ئەكەوێتە مەزڵووم نمایی و جوندوڵڵاو بزووتنەوەی ئەنسارو گروپەكانی تری بەلووچ بە نۆكەری وڵاتانی بیانی ناو دەبات و وڵاتانی پاكستان و ئەفغانستانیش بە داڵدەدانی ئەوان تاوانبار دەكات. مەبەستی كۆماری ئیسلامی ئەوەیە تاكوو ئەنجامدانی ئەو كارانە بە پیلانی دوژمنانی دەرەكی ناو ببات و رۆژئاواییەكان بەوە تاوانبار بكات كە پشتیوانی لە تیرۆریزم دەكەن. بۆ نموونە بە نیسبەت ئەفغانستانەوە كە هێشتا ژمارەیەكی زۆر شەڕوانی ئەمریكی و هێزی ناتۆی تێدا جێگیرە كۆماری ئیسلامی لە لایەك ئەیەوێ بوونی ئەو هێزانە لە دراوسێیەتی خۆیدا بە فاكتەری سەرەكی سەرهەڵدان و بەردەوامبوونی گروپە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچستان بزانێت لە حاڵێكدا كە هەروەك لەسەرەوە ئاماژەم پێدا ئەم گروپانە لە لایەن رۆژئاواییەكانەوە بە تیرۆریست ناسراون و خراونەتە لیستی رێكخراوە تیرۆریستییەكانەوە. لە لایەكی ترەوە رژیمی ئێران هەوڵی ئەوە دەدات تاكوو بەمجۆرە تەبلیغ و تۆمەتانە سەرپۆش لەسەر دەستێوەردانی خۆی لە كاروباری ئەفغانستان دابنێت. تاكوو ئێستا دەوڵەتی ئەفغانستان چەندین جار كۆماری ئیسلامیی ئێرانی بە دەستێوەردان لە كاروباری نێوخۆیی ئەم وڵاتەدا تاوانبار كردووە.
دوایەمین تۆمەتباركردن پاش تەقینەوەكانی ویلایەتی (نیمرووز) بوو كە ماوەیەك پێش ئێستاو لە سەرووبەندی جەژنی سەربەخۆیی ئەفغانستاندا بەڕێوە چوون و كوژران و برینداربوونی دەیانكەسیان لێكەوتەوە. چەند كەس لە خۆكوژەكان هاوڵاتی ئێرانی بوون و ئەمەش كاتێك ئاشكرا بوو كە چەند كەسی تری پەیوەندیدار بەم تەقینەوانە كە ئەوانیش ئێرانی بوون لە لایەن پۆلیسی ئەفغانستانەوە دەسگیر كران. ئەو كەسانە لە دیانپێدانانەكانیاندا باسی ئەوەیان كرد كە بە ئاگاداری و هاوكاری دەسەڵاتی ئێرانی ئەمكارەیان كردووەو لە لایەن سوپای پاسدارانەوە راهێنراون و لە لایەن ئەوانیشەوە پاسپۆرتی تەزویری ئەفغانییان پێدراوە تاكوو بە مەبەستی ئەنجامدانی كردەوەی تیرۆریستی سەفەری ئەفغانستانی پێبكەن.
لە پەیوەندی لەگەڵ هاوكاریكرانی جوندوڵڵا لە لایەن دەوڵەتی پاكستانیشەوە ئیدیعاكانی كۆماری ئیسلامی بێ بنەمان. بەڵگە بۆ ئەم قسەیەش ئەوەیە كە گروپی جوندوڵڵا نەك خۆی بە داكۆكیكەری بەلووچەكانی ژێردەستی ئێران دەزانێت بەڵكوو بەجۆرێك لە جۆرەكان هەوڵ بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتێكی ئیسلامیی لە بەلووچستانی گەورەدا دەدات كە بەشێكی زۆری ( ویلایەتی بەلووچستان كە ناوەندەكەی شاری كوەیتەیە) لە وڵاتی پاكستان هەڵكەوتووەو هەروەها بەشێكی ترشی دەكەوێتە ناو جوگرافیای ئەفغانستانە. بۆیە ئەم گروپە هەر لە سەرەتای دامەزرانییەوە بەلووچی بەشەكانی تر بە تایبەت بەلووچی پاكستانیشی بەئەندام وەرگرتووە و دژی سوپاو دەوڵەتی پاكستان جیهادی كردووە. هەر بۆیەش دەوڵەتی پاكستان بە دەیان كەس لە ئەندامانی جوندوڵڵای خستۆتە زیندانەوەو هەموو جاریش ئەندامانی ئێرانیی ئەم گروپەی رادەستی كۆماری ئیسلامی كردۆتەوە.
عەبدولحەمید رەیگی برای رێبەری پێشووی جوندوڵڵا یەكێك لەوان بوو كە لەگەڵ 10 كەسی تر تەحویلی كۆماری ئیسلامی درایەوەو ساڵی 2010 لە سێدارە درا.
شاری چابەهار یەك لەو شوێنانەیە لەم دواییانەدا زۆرترین چالاكی تێدا ئەنجام دراوەو ئەمەش پەیوەندیی راستەوخۆی هەیە بەو تەعریبە بەربڵاوەی كە كۆماری ئیسلامی لە سەرەتای هاتنە سەركارەوە لەم شارەدا بەڕێوەی بردووە. چابەهار یەكێك لە گەورەترین شارەكانی پارێزگای سیستان و بەلووچستانە كە بە پێی ئامارە دەوڵەتییەكان رێژەی دانیشتووانی 220 هەزار كەسە. ئەم شارە بەهۆی ئەو هەڵكەوتە تایبەتە جوگرافیاییەی هەیەتی لە كۆنەوە وەكوو شوێنێكی گەورەی تیجاری و پڕ داهات ناسراوەو تەنانەت یەك لەو شوێنانەیە كە زۆرجار كارناسانی ئابووری وەكوو یەكێك لە جەمسەرە بازەرگانییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوی لێوە دەبەن. هەروەها چابەهار خاوەن گەلێك سەرچاوەی سرووشتیی پڕ داهات و بەپیتە كە بوونەتە هۆكاری هەرچی زیاتر دەوڵەمەند بوونەوەی دانیشتووەكانی و دەسەڵاتیش بەردەوام ئەم شارەی بە سەرچاوەیەكی باشی داهات بۆخۆی زانیوە. بۆیە هەوڵی داوە تاكوو بە گۆڕینی پێكهاتەی دانیشتوانی شارەكە كە تا پێش شۆڕشی 1357ی هەتاوی هەموویان بەلووچی سوننە مەزهەب بوون، دەست بەسەر هەموو سەرچاوە ئابوورییەكانیدا بگرێت. لە لایەك بە دەركردنی بەزۆری بەلووچەكان و داگیركردنی موڵك و ماڵەكانیان، پێشگرتن لە بەڕێوەچوونی بۆنەو مەراسیماتی نەتەوەیی و ئایینیی ئەوان و گرتن و ئازار و ئەشكەنجەدانیان و لە لایەكی تریشەوە بە هێنانی خەڵكێكی زۆری غەیری بەلووچ و شیعە مەزهەب بۆ ئەم شارە و دامەزراندنیان لە شوێنە هەستیارە دەوڵەتی و بازەرگانییەكاندا هەروەها بە گرتنەبەری پرۆژەگەلی بەرین و بەربڵاوی شارۆچكە سازی، توانیویەتی چابەهار بكاتە شارێكی شیعە نشین و بەرەبەرە بەرەو ئەوە دەڕوات تاكوو بە تەواوی ئەم شارە لە پارێزگای سیستان و بەلووچستان داببڕێت.
ئەمە تەعریبێكی ئاشكرایە كە بەلووچەكان چەندین ساڵە بەدەستییەوە دەناڵێنن بەڵام كۆماری ئیسلامی لەوپەڕی ئاسوودەییدا هەوڵی بەرەوامكردنی ئەدات. بێگومان ئەنجامدانی چالاكییە خۆكوژییەكەی ساڵی 2010ی گروپی جوندوڵڵاو تەقینەوە خۆكوژییەكەی چەندرۆژ پێشی بزووتنەوەی ئەنسار لە شاری چابەهار، ئاماژەن بۆ ئەوەی كە بەلووچە سوننەكان هەنووكەش ئەم شارە بە هی خۆیان دەزانن. هەروەك لە راگەیەندراوەكانیاندا باسیان كردووە، ئەوان لە هەوڵی ئەوەدان تاكوو نەهێڵن خەڵكانی هاوردەو سەر بە دەسەڵات بە ئاسانی و ئاسوودەیی لەم شارەدا بژین و لە سایەی كۆماری ئیسلامیدا هەست بە هەبوونی ئاسایش بكەن.
بەو مەبەستەش ستراتیژییان ئەوەیە تاكوو لەمەوبەدوا بەشی زۆری چالاكییەكانیان ببەنە ئەم شارەو ناوچە تەعریبكراوەكانی ترەوە. هەرچەند توندوتیژی نواندن بە هەر ناوێكەوەو بە هەر مەبەستێك مەحكوومەو ناتوانێت بەرهەم و دەسكەوتی باش بۆ مرۆڤ دەستەبەر بكات. بەڵام راستییەكی حاشا هەڵنەگرە كە كۆماری ئیسلامی چیتر توانای رووبەڕوو بوونەوەی كردەوەی تۆڵە ئەستێنانەی گرووپە تەكفیری جیهادییەكانی بەلووچی نەماوەو سیاسەتی سەركوت و تۆڵەكردنەوەی ئەم رژیمە نەك نەبۆتە هۆی لاوازیی ئەم گروپانەو بنبڕبوونی توندوتیژیی لە ناوچەی سیستان و بەلووچستاندا بەڵكوو بەستێنی بۆ بەردەوامبوون و تەنانەت خۆشەویستبوونی ئەوان لە ناو خەڵكی بەلووچدا زیاتر فەراهەم كردووە. تایبەتمەندییە ئایینیی، كۆمەڵایەتی، مێژوویی و عەشیرەییەكانی كۆمەڵگای بەلووچستان لە لایەك و هەڵسووكەوتی توند و دژە مرۆیی دەسەڵاتی ئیسلامی لە لایەكی تر، بوونەتە هۆكاری بەردەوامبوون و پەرەسەندنی زیاتری توندووتیژییەكان و بێگومان ئەمەش كاریگەری خراپ لەسەر خەڵكی بەلووچ و كۆمەڵگای بەلووچستان دادەنێت. بۆیە چارەسەری ئەم قەیرانەو گەڕانەوەی هێوری و ئاسایش بۆ ناوچەكە تەنیا كاتێك مەیسەر دەبێت كە كۆماری ئیسلامی دەست لە سەركوتی نەتەوەیی و ئایینیی خەڵكی بەلووچ هەڵبگرێت و لە باتی تەعریب و لە سێدارەدان بیر لە ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكەو دابینكردنی پێداویستییە ریفاهییەكانی دانیشتوانی بەلووچستان بكاتەوە. بە سەرنجدانی رابردووی كۆماری ئیسلامی و ئەو تایبەتمەندییانەی كە ئەم رژیمە هەیەتی ناتوانین چاوەڕوانی ئەوە بین هیچ جۆرە ئاڵووگۆڕێك بە نیسبەت نەتەوەكانی ئێران بە تایبەت گەلی بەلووچەوە لە پلان و سیاسەتەكانی ئەودا روو بدات. بۆیە پێدەچێت بەلووچستان هەروا بەردەوام بێت و مەجالی ئەوەی نەبێت بەم زووییانە ماڵئاوایی لە تیرۆر، تەقینەوە، لە سێدارەدانی بە كۆمەڵ، هەژاری و دەیان دەرد و رەنجی تر بكات.
