سیاسەت و تجارەت!_ئاریتما موحەممەدی
21:00 - 7 جۆزەردان 2713
Unknown Author
ئاریتما موحەممەدی
لەم وتارەدا هەوڵم داوە کە واتای سیاسەت شی بکەمەوەو لەو پێناوەشدا کۆمەڵێک پرس و بابەتی گرینگ و کاریگەر بخەمە بەرباس، هاوکات پێوەندییەکانی نێوان تجارەت و سیاسەت لێک دەدەمەوەو باس لە کاریگەرییەکانی ئەو دووچمکە لەسەریەک لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەکەم.
لە بەشی یەکەمدا هەوڵ دەدەم کە چمکی سیاسەت شی بکەمەوەو ئاماژە بە ڕوانگەی کۆمەڵە فیلسوفێکی ئەو بوارە بکەم، هاوکات ڕوانگەی خۆمیش لەو پێوەندییەدا دێنمە گۆڕێ.
لە بەشی دووەم و کۆتایی وتارەکەدا چمکی تجارەت و کاریگەرییەکانی ئەو چمکە لەسەر سیاسەت باس دەکەم و ئاماژە بەکێشەکانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەکەم کەلە پێوەندی بەودوو چمکەوە کۆمەڵگای توشی کێشەو ئاڵۆزی سیاسی و ئابوری کردووە.
واتای سیاسەت و مێژووەکەی:
سیاسەت وشەیەکی کۆن و مێژووییە کە سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانی کۆن، ئەرەستو فیلسوف و فەلسەفەزانی یونانی یەکێ لەو کەسانە بووە کە لەسەر چمکی سیاسەت توێژینەوەی کردووەو لەوبارەیەوە نوسین و بڵاوکراوەی هەیە.
ئەو سیاسەت (Polis) بەدەسەڵات، سیستم و هەوڵدانێک دەزانێت کە لە دژی دەسەڵاتی پاوانخوازی لە کۆمەڵگا سەر هەڵدەدات و لەو پێوەندییەدا دەکەوێتە خەبات و تێکۆشان، ئەرەستو لەو سەردەمەدا، ئەو دەسەڵاتە بەسیستمی فرەچەشنی ناو دەبات کە لە دژی حوکوومەتی خێڵەکی و پاشایەتی دەهاتە گۆڕەپان و سیمایەکی دیکەی بەو چمکە دەبەخشی.
بەڵام پێشکەوتنی زانست لە یونانی کۆندا ئاڵوگۆڕی قوڵی بەسەر واتای کلاسیکی سیاسەتدا(Polis) هێنا.
دواتر، واتای وشەی سیاسەت لە هەوڵدان بۆ خۆجێگیرکردن بەسەر روانگە دواکەوتووەکانی خێڵەکی و وەحشیگەری گۆڕا بۆ دیالۆگ و گفتوگۆی نێوان لایەنەکان، هەروەها دەسەڵاتی بەرابەرییخواز و بەشداری پێکردنی خەڵک لە چارەنوسی سیاسی وڵات.
دادپەرەوەی کۆمەڵایەتی یەکێکی دیکە لەو واتانە بوو کە دواتر بەفەلسەفەی نوێی سیاسەت ئاوێتە کرا.
چمکی سیاسەت (Politica) لە نوسیەنەکانی ئەرەستوو بە وتووێژو گفتۆگۆی دوو لایەنە پێناسە دەکرێت کە لە هەوڵدایە بۆداڕشتنی پلانێکی بەجێو گونجاو بۆ بەڕێوەبردنی وڵات.
بەڵام لەسەردەمی مودێڕنێتە، کە بە سەردەمی پێکهاتنی ئاڵوگۆڕی قوڵ لە کۆمەڵگاکان پێناسە دەکرێت، وە کاریگەری دوونیای سەرمایەداری و سەرکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی لە ئەورووپا، ئاڵوگۆڕی بەسەر بەشێکی زۆر لە واتای وشە سیاسی و فەلسەفییەکان هێنا، وشەی سیاسەتیش یەکێ لەو وشانە بوو کە لە ڕەوتی ڕووداوەکان، کاریگەرییەکانی پێشکەوتنی دوونیای لەسەر بوو، ئاڵوگۆڕی قوڵی بەسەردا هات و هێدی هێدی بەرفەراوانتر بوو.
لە پاش سەرکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی لە ئەورووپا، ئیتر سیاسەت دەبێتە مەکتەبێکی سیاسی و فەلسەفی و کەسانی شارەزا لەو بوارەدا دەتوانن دەوری تێدا بگێڕن و تووێژینەوەی لەبارەوە بکەن. هاوکات وەک مەکتەبێکی فەلسەفی، جیاوازی دەخاتە نێوان کەسانی پسپۆڕو شارەزا لەو بوارە، لەگەڵ کەسانێک کە نەخشێکی ئەوتۆی تێدا ناگێڕن و تەنیا وەک خەڵک لە بڕیاردانی گشتیدا ڕۆڵ دەگێڕن.
هەنوکە سیاسەت بۆبەشێک لەخەڵک و کۆمەڵگا گرینگ نییەو بۆ بەشێکیش گرینگەو ڕۆژانە بەدواوەچونی بۆدەکەن. هاوکات زۆر کەسیش بەپیشەیەکی مەترسیدار چاوی لێدەکەن و خۆیانی لێبەدوور دەگرن.
سیاسەت بەو کارو کردەوانەی دەسەڵات، حوکوومەت و لایەنگەلێکی ناو دەسەڵات دەوترێت کەهەوڵ بۆکرونترۆڵ کردنی کۆمەڵگا, خەڵک, کەس و کەسایەتیگەلێکی ناو کۆمەڵ و... هتد دەدەن.
هاوکات پلان و دژکردەوەکانی دەسەڵات لەناو کۆمەڵگا بەبەشێک لەسیاسەت پێناسە دەکرێت و بەکۆی گشتی کارو تێکۆشانی حوکوومەت سیاسەت دەوترێت.
یەکێ لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی ئەوەکە سیاسەت برەوی پێبدرێت و کاری پێبکرێت، ئەو جیاوازییانەی کۆمەڵ و کۆمەڵگاکانە کەهەمیشە پێویستی بەلێک تێگەیشتن، پێداچونەوە، وتووێژو گفتوگۆی دوولایەنە هەیە.
ئەوەش کاریگەری لەسەر لایەنە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگا دادەنێت و سیاسەتزانان و لێکۆڵینەوەرانی ئەو بوارە گرنگی و باییخی پێدەدەن. دیالۆگ و گفوگۆی نێوان لایەنەکان بوار بۆ هەرکەس و لایەنێک دەرەقسێنێت کە خۆی و ڕوانگەکانی تاقی بکاتەوەو لایەنگر بۆ بیروڕاکانی بدۆزێتەوە، ئەوەش بەبەشێک لەسیاسەت پێناسە دەکرێت.
زۆرجار ئەو جیاوازییانەش هەروەها بەبێ کێشەو بەڕێگای دیالۆگ و گفتوگۆی نێوان لایەنەکان چارەسەر نابێت و توندوتیژی بەدوای خۆیدا دەهێنێت و بەئاقارێکی مەترسیداردا تێپەڕ دەبێت، کە گیانانی سەدان و هەزاران کەسی بێگۆناح دەکاتە قوربانی.
چمکی سیاسەت لەکۆمەڵگە جیاوازەکانی جیهان واتای جیاوازی لێدەکەنەوەو لەناو ئاپۆرای خەڵک و شەقامەکاندا بیروبۆچونی جیاوازی لەبارەوە دەوترێت.
لە کۆمەڵگاکانی ئەورووپایی و بەشێک لە ئەمریکاو ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە واتای خزمەت بەگەل و تێکۆشان لەپێناو ئاوەدانکردنەوەو دەوڵەمەندکردنی وڵات و نشتیمان دێت، هاوکات بەواتایی ڕاستگۆیی لەگەڵ خەڵک و شەفافییەت لە دامودەزگا حوکوومی و دامەزراوەییەکان پێناسە دەکرێت، ئەوەش ئەرکێکی قورس دەخاتە ئەستۆی سیاسییەکانی کۆمەڵگا.
بەڵام لە کۆمەڵگاکانی جیهانی سێوەم و بەشێکی زۆر لە وڵاتانی دیکەی جیهان واتاکە بەوشێوە نامێنێت، خەڵکی کۆمەڵگاکانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەوبەشە لەو وڵاتانە کە لە سەرەوە ئاماژەم پێدا، لەهەمبەر سیاسەت ڕەشبینن، چونکە سیاسەتوانەکانی ئەم وڵاتانە هەمیشە بەدوای دەسەڵات و سەروەتدا دەگەڕێن و لەپێناو سەروەت و دەسەڵاتیشدا هەموو کارێک دەکەن.
لەو پێناوەشدایە کە ڕای گشتی سیاسەت بەفڕتوفێڵ پێناسە دەکەن و پێیانوایە کە کۆمەڵگا لەبەر سیاسییەکانە کەوا توشی داڕمانی ئابوری و کۆمەڵایەتی و گەندەڵی بووە. ئەوە “سیمای“ سیاسەتە لە کۆمەڵی ئێمەدا.
هەرچەند بەشێک لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکانی جیهانی سەردەم بەوشێوە سیاسەت دەبینن و لەو پێوەندییەدا ڕوانگەیان پڕە لەڕەشبینی، بەڵام لەڕاستیدا سیاسەت بەرهەمی مەکتەبی فەلسەفەی سیاسەتەو دەیان شاخەو بەشی لێدەبیتەوەو فیلسوفەکان قوڵترو بەباییختر لەو مەکتەبە دەڕوانن.
زانستی سیاسی یەکێ لەبەشە هەرە گرنگەکانی مەکتەبی سیاسەتە کەلە زانکۆکانی جیهان دەخوێنرێت، حوکوومەتداری، بەڕێوەبەرایەتی، خزمتکردن و شەفافییەت لەئابوری و جێگیرکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی بەرهەمی زانستی سیاسی و مەکتەبی فەلسەفەی سیاسەتە.
ئەقڵییەت و کولتوری سیاسی سیاسییەکانی کۆمەڵگا دواکەوتووەکان بەرهەمی بیروڕوای دواکەوتووانەی هزری خودی مرۆڤە هەلپەرەست و گەندەڵە دەسەڵاتخوازەکانە. ئەوەش لە زانستی سیاسی و مەکتەبی سیاسەت بەدوورە.
تاییبەتمەندییەکانی سیاسەت:
سیاسەت بەشرۆڤە کردنی بیروبۆچون و ڕوانگە جیاوازەکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری مرۆڤەکان دەوترێت کە هاوکاری مرۆڤ دەکات بۆ ئەوە ژیانێکی باشترو دوونیا جوانتر ببینێت و باشترین هەلەکان لەبەرژەوەندی گشتی بۆکۆمەڵەگاکەی بقۆزێتەوەو کۆمەڵێکی ئاسودەو بەختەوەر بۆخەڵکەکەی پێکبنێت.
هاوکات ڕوانگە جیاوازەکان لە گۆڕەپانی سیاسەت کاریگەریان لەسەر هەموو چینوتووێژەکانی کۆمەڵگاوە دەبێت، بۆیە لەسەر سیاسییەکان ئەرکە کەبە ئەسپایی و بەشرۆڤەکردنێکی ڕەئالیستییانە هەنگاو هەڵنێنەوە، کە لە قازانج و بەرژەوەندی گەلانی وڵاتەکەیاندا بمێنێتەوە.
لەسیاسەتدا ئەوە بەرژەوەندییەکانە کە ڕێگەی داهاتوی گەلان دیاری دەکات، بۆیە هەست و ئیحساس بەدەر لەزیان بۆهیچ نەتەوەیەک کاریگەری پۆزەتیڤی بەدواوە نابێت و دەبێت لەپێناوی بەرژەوەندی وڵاتەکەت هەنگاو هەڵنێیتەوە.
سیاسەت هونەری بەکارهێنانی ئیمکاناتە، واتە کەڵک وەرگرتن لەوەی کەلە بەردەستدایە بەباشترین شێوە.
کایتانۆ موسکا، لە پێوەندی بەسیاسەتەوە دەڵێت، سیاسەت حوکوومەت کردنە بەسەر مرۆڤەکان، هاوکات ئەوەش بەناوەندی ژیانی سیاسی پێناسە دەکات، ئەوەش بەو واتایە دێت کەکەسایەتییە سیاسییەکان، دەبێت بەبەرپرسیارێتییەوە درێژە بەکارو خەباتی سیاسی خۆیان بدەن و خزمەت بەگەل و کۆمەڵەکەیان بکەن، هاوکات ئەگەر سەرکەوتوو نەبون خۆیان لەو بەڕێوەبەرایەتییە بکێشنەوەو جێگا بۆکەسانێکی شیاوتر چۆڵکەن.
سیاسەت خەباتکردنە بۆگەیشتن بەدەسەڵاتی سیاسی و ئابوری، فیلسوفە گەورەکانی ڕۆژئاوا لەسەر ئەوباوەڕەن کەسیاسەت کردن باشترین ڕێگایە بۆبەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری بێسنوور.
هارولد لاسکی، لەبارەی زانستی سیاسیەوە دەڵێت، سیاسەت بەواتایی زانین و شرۆڤەکردنی دروستی هەموو ڕوداوەکانی دەوروبەر دێت، ئەوڕوانگەیە، بەربڵاوەو پێوەندی بەپرس و بابەتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ناوکۆمەڵگاوە هەیە، فەلسەفەی ئەو ڕوانگەیە بە واتایی زاڵبونی زانستی هزروئەندیشەی کەسایەتییەکان لەسیاسەتدا دێت کە وێنەیەکی ڕەئالیستییانەیان لە کۆمەڵەکەیانەوە پێبێت.
سیاسەت ئاڵاهەڵگری پرسی ئاشتی و توندوتیژی لە نێوان کەس و کەسایەتییەکانە، لەنێوان گروپ و ڕێکخراوەکانە، لەنێوان وڵاتان و نێوخۆی وڵاتانە، لەنێوان هێزو بزوتنەوە کۆمەڵایەتی و سیاسی و مەدەنییەکانە، لەنێوان پێوەندی دیپلۆماسی وڵاتان لەپێوەندی بەقازانج و بەرژەوەندی جیهانیی گەلانە.
ئەگەر لەم پێوەندییەدا وردبینەوە ئەوا چەند پرسێکی پێوەندیدار دێتە گۆڕێ، ئەوەش پرسی سیاسەتی تاک، گروپ، پارت و ڕێکخراو، حوکوومەت و دەوڵەتە، ئەمانەش جیاوازیان لەگەڵ یەک هەیە. کاتێک بەرژەوەندی ئەوکەس و گروپانە، ئەو پارت و ڕێکخراوانە، یان بەرژەوەندی نێوان حوکوومەتەکان لەگەڵ یەکدا هاوخوان نابن و لەدژیەک ڕادەوەستن، کێشە ساز دەبێت، هاوکات لەکاتی هاوترازبونی بەرژەوەندییەکان لەگەڵ یەک دەبنە دۆست و یەکێتی بەرژەوەندییە هاوبەشەکان پێک دێنن.
سیاسەت پرسێکی تاییبەت نییە کە تەنیا لە زانکۆکان باسی لەسەر بکرێت و تووێژینەوەی لەبارەوە ئەنجام بدرێت. بەڵکو بەشێکە لەژیانی مرۆڤەکان و ڕۆژانە ئینسانەکان بۆ گەیشتن بەئامانج و هەدەفی خۆیان کەڵکی لێوەر دەگرن، سیاسەت لەدوونیای ئەمڕۆدا پێوەندی بەمێژوو، یاسا، دەسەڵات، جوگرافی و ئابوری، کۆمەلناسی، ئەخلاق و دەیان پرس و بابەتی دیکە هەیە کەهەنوکە بەبیری ئێمەدا نایەت.
لەکۆتایی ئەم بەشەدا ڕوانگەی کۆمەڵێکی دیکە لەفیلسوفەکانی چمکی سیاسەت دێنمە گۆڕێ و لەو پێوەندییەدا سرنجتانبۆی ڕادەکێشم:
زۆربەی هەرەزۆری فیلسوفە گەورەکانی سەردەم ڕوانگەگەلێکی بەرفەراوانیان لەبارەی سیاسەتەوە هەیە، بەشێکیان پێیانوایە کەسیاسەت پتر لە دووسەد واتای هەیە و چمکەکانی جیاوازو ئاڵۆزە.
هاوکات بەپێی بارودۆخ و هەلومەرجی تاییبەت واتاکەی ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت و ئاڵۆزییەکانی ناوچەو وڵات کاریگەری لەسەر ئەم چمکە دادەنێت.
بەڵام بەگشتی نیچە، فرانکلین لوان بومرور، فرانکل و ماکیاول و کۆمەڵیکی دیکە لە فیلسوفەکانی ڕۆژئاوا لەپێوەندی بەواتای سیاسەت و چمکەکەی ڕوانگەیان لێک نزیکە. ئەم کۆمەڵە ڕوانگەوانە پێیانوایە کە سیاسەت بەواتای زانستی دەسەڵاتە، زانستی حوکوومەتداریی و پێکهاتنی ڕوانگە جیاوازو دوور لەیەکەکانە.
لە کۆتایی بابەتەکەمدا باس لە کاریگەری تجارەت لەسەر سیاسەت دەکەم و هاوکات هەردوو چمک پێکەوە شرۆڤە دەکەم.
تیجارەت، وە کاریگەرییەکانی لە سەر سیاسەت:
تیجارەت چییە؟ تیجارەت بەهەر شێوە هەوڵدانێک دەوترێت کە بۆ کۆکردنەوەی سەرمایە لەپێشی دەگرن، زۆرجار بەمەبەستی بەدەستهێنانی سەرمایە کەڵک لەسیاسەت و دەیان ڕێگای دیکە وەردەگرن کە لە خوارەوە باسی لەسەر دەکەین.
هەروەک لە سەرەتادا ئاماژەم بە سەردێڕی “سیاسەت و تیجارەت“ کرد، تیجارەت دەورێکی کاریگەر لە بەڕێوەبردنی وڵات و ئارەستەکردنی دەسەڵات دەگێڕێت.
دوونیای سەرمایەداری لەسەر بنەمای تیجارەت و سەرمایە دامەزراوە. لەسیستمی سیاسی ئەمریکا سیاسەتمەدار دەبێت لانیکەم کەسێکی سەرمایەدار بێت تاکوو مافی ئەوەی پێبدرێت کە لە کایەی سیاسی وڵات بەشداری بکات.
هاوکات ئەو کەسەی کەسەرمایەدارەو سەرمایەی کۆکردووەتەوە، دەبێت بەڵگەی تەواو پێشکەش بەلایەنە پێوەندییدارەکان بکات، کەچۆن و لەکوێ و بەچی شێوەیەک ئەم سەرمایەیی کۆکردووەتەوە، دەبێت شەفاف و ڕون بێت و هەموو ئاسانکارییەک لەو پێوەندییەدا ئەنجام بدات.
هەروەک لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، شۆڕشی پیشەسازی لەسەر بنەمای سەرمایە پێکهاتووە و ئاڵوگۆڕەکانی کۆمەڵگای ڕۆژئاواش لەژێر کاریگەری و هژمونی سیستمی سەرمایەداریدا پێشکەوتوونە، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێکی زۆر لەو وڵاتانە بەڕێژەیەکی بەرچاو خەلکی هەژاریان تێدا دەژی و سیستمی سەرمایەداری لەگەڵ کێشەی قوڵی داڕمینی ئابوری و تێکشکانی ئەو سیستمە بەرەوڕووە.
ئەوەش بەو واتایە دێت کەئەو سیستمە سەرکەوتوو نەبووەو تادێت لەگەڵ گەندەڵی لە دامودەزگا حوکوومی و سیاسییەکانەوە دەتلێت.
کایەی سیاسی لەتیجارەتکردن دەچێت، مرۆڤ شتێک دەبەخشێت بۆئەوە شتێک بەدەست بهینێت، لە سیاسەتیشدا مرۆڤ بیروڕوانگەکانی خۆی بۆ کۆمەڵگا شی و شرۆڤە دەکات، واتا ڕوانگەکانی خۆی بۆپێشخستی کۆمەڵگا بەخەڵکەکەی دەفرۆشێت و جوانکاری پێویستی بۆدەکات بۆئەوە سرنجی چینوتوێژەکانی کۆمەڵ بۆلای خۆی ڕابکێشێت و لایەنگری پێویست بۆخۆی کۆکاتەوە.
کەسێکی تیجاریش هەمان کار دەکات کە سیاسەتمەدارێک ئەنجامی دەدات، واتا بۆفرۆشتنی کالاکەی خۆی ڕێکلام دەکات و سرنجی خەڵک ڕادەکێشێت و لایەنە شاراوەکانی کالاکەی بۆبینەر و بیسەر شی دەکاتەوەو کالاکەی دەناسێنێت.
لە دوونیای سەرمایەداریدا تیجارێکی باش سەرمایەدارێکی باشە، هاوکات سیاسەتمەدارێکی باش تیجارێکی باشە، لە وڵاتانی ڕۆژئاوا هەمیشە ئەوکەسانە کەلە کایەسیاسییەکاندا سەرکەوتوو دەبن، کە لە تجارەتیشدا سەرکەوتوون بونە، واتا ڕێژەی کۆکردنەوەی سەرمایە کاریگەری لەسەر ڕای گشتی دادەنێت و خەڵک بەکەس و کەسانێک دەنگدەدەن کە لە ژیانی تاکەکەسی خۆیاندا سەرکەوتوو بونە.
لە وڵاتانی سەرمایەداریدا سەرمایەدارەکان کاریگەریان بەسەر دەسەڵاتی سیاسی وڵاتانەوە هەیە.
ئەو تیجارو سیاسەتمەدارەی کە لە فەلسەفەی پیشەکەی دوور ناکەوێتەوە دەتوانێ خزمەت بەگەلەکەی بکات، واتا زۆر کەسایەتی سیاسی هەن کە لە پێناو خزمەت بەوڵاتەکەی دەکەونە ناو گۆماوی سەرمایەو لە تیجارەتدا نوقم دەبن، کاتێک کەدەبنە سەرمایەدار ئیتر گەلەکەی لەبیر دەکات و ئەوەی کە بۆ ئەو گرینگە سەرمایەیە، نەک گەل و وڵات، واتا لەبەر ئەوەی کەبە سەرمایەدار بمێنێتەوە هەوڵ دەدات کەوڵاتێکی بەکارهێنەرو سەرفکەر پێکبهێنێت، خەڵکەکەی تەمەڵ بار دەهێنێت و پێشگیری لە پیشەسازیبونی وڵاتەکەی دەگرێت.
بناغەو بنەمای ئابوری وڵات بەکەرەستەی دەرەکی بونیاد دەنێت، هەمیشە وڵاتەکەی پێویستی بە وڵاتانی دەرکییە، ئەوەش سەربەخۆیی سیاسی و ئابوری وڵات دەخاتە مەترسییەوە. نمونەی ئەوسیاسەتمەدارو تیجارانە زۆرن و دواتر دەچینە سەر ئەوبەشەش.
بەشێکی دیکە لە سیاسەتمەداران لەبەر ناتەوانایی لە کایە سیاسی و ئابورییەکان و هاوکات لەبەر دەسەڵاتخوازیی بێسنوور پەنا بۆتیجارو سەرمایەدارگەلێکی هەلپەرەست دەبەن کەلە پێناو سەرمایە هەموو کارێک دەکەن و بنەما سەرەکییەکانی ژیانی خەڵکی کۆمەڵگاکەیان لەپێناو تیجارەت و سەرمایە بەبێگانەکان دەفرۆشن و بەفیڕۆ دەدەن.
پەنابردن بۆ ئەو جۆرە کەسانە تەنیا لەبەر هۆکاری پاوەنخوازیی و بەدەست هێنانی دەسەڵاتدارێتی بێسنوورە.
لە وڵاتە پێشکەوتووەکان ئەوجۆرە کەسە هەلپەرەستانە زۆر زوو دەناسرێن و لەکایەی سیاسەت یاخۆ دەکێشنەوە یان لەلایەن گەلەوە وەدەر دەنرێن.
بەڵام لەکۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەوکۆمەڵانەی کەهەنوکە خۆیان لەبەردەم ئاڵوگۆڕە نوێکاندا دەبیننەوە، پتر لەگەڵ کێشەی سیاسی و گەندەڵی لەدامودەزگاکانی حوکوومەت و وڵاتدا دەناڵێنن.
بەشێکی زۆر لە کەسایەتییەکانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست لەبەر هەلپەرەستی و دەسەڵاتخوازیی بێسنوور ڕوو لەتیجارەت دەکەن، هاوکات سیاسەت و سیاسەتمەداربون بەتاکە ڕێگای سەرمایە کۆکردنەوە دەزانن، ئەو ڕێگایە بۆئەوان کورت و بێکێشەیەو لە ماوەیەکی زۆرکورتدا بە ئامانجەکانیان دەگەیەنێت.
بەشێکیتر لە سیاسییەکان ڕابردووێکی جوان و پڕ لە تێکۆشانیان هەیە کە لە پێناو مافە سروشتی و ئازادییە گشتییەکانی کۆمەڵگا تێکۆشاون. بەڵام کاتێک کە دەکەونە ناوشەپۆلی سەرمایەو لەگەڵ تیجارەت و تیجارە هەلپەرەستەکاندا ئاشنا دەبن، بەبێ ئەوە هەستی پێبکەن خۆیان دەدۆڕێنن و خەبات و تێکۆسانی دەیان ساڵەیان دەشۆرنەوەو چینوتووێژە جیاوازەکانی ناوکۆمەڵگا لەبیر دەکەن و سەرمایە دەبیتە تاکە ئامانجی داهاتوییان. ئەوەش خەباتی ڕابردوویان دەباتە ژێر پرسیارەوە.
پەندێکی کوردی هەیە کەدەڵێت بۆئەوە مرۆڤەکان تاقی بکەیتەوە دەسەڵاتیان پێبدە.
بۆ ئەوە کەبۆ هەمیشە لەسیاسەت و بەسەرمایەداری بمێننەوە دەسەڵاتێکی گەندەڵ و مرۆڤگەلێکی گەندەڵیان پێویستە، کە لە هەموو پلەسیاسی و گرینگەکانی دەسەڵات جێگیریان بکەن، واتا کەس مافی ئەوەی نەبێت کەلە کەسی دیکە لەپێوەندی بەگەڵندەڵکارییەکانیەوە ڕەخنەی ئارەستە بکات.
دووەم ئەرکی ئەو سیاسەتمەدارە هەلپەرەستانە ئەوە دەبێت کەکۆمەڵگایەکی تەمەڵ و پاسیڤ پێکبێنن و گەندەڵکارییەکانیان سەرتاپای کۆمەڵ داگیر بکات، کە ڕزگاربون لێی دژوار بێت.
کاتێک کە کۆمەڵگا هاودەنگ بوو لەگەڵیان ئەو کاتەیە کە وڵات لەکێشە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەکانیدا نوقم دەبێت، تادێت کۆمەڵگا بەرەودواوە دەگەڕێتەوە، ئازادی، مافەکانی مرۆڤ، ئەخلاق و مرۆڤایەتی لەپێناو سەرمایەدا بەفیڕۆ دەچێت، ئامانجی خەڵک و کۆمەڵگا سەرمایە دەبێت، سەرمایەش کێشەکانی کۆمەڵگا چارەسەرو ساڕێژ ناکات، هەروەک چۆن هەموو نەخۆشێک بەپارە چاکنابێتەوە، سەرمایەش چارەسەری هەموو کێشەکانی ناوکۆمەڵ ناکات.
لەکۆمەڵگا نەخۆشەکان کەسە دڵسۆزەو بەتواناکان بەتەنیا دەمێننەوەو لەهەمبەر گەندەڵی بێدەنگ نابن، بەڵام هیچیشیان پێناکرێت، ڕۆشەنبیران و میدیاکان بێکاریگەر دەبن یان خود ئەوانیش دەستەمۆ کراون و تەنیا چەپڵە لێدەدەن.
لە دۆخێکی لەمچەشنەدا نوخبەکان وڵات بەجێدێڵن و ڕێگای هەندەران لەپێش دەگرن، بۆ وڵاتگەلێک دەڕؤن کە کاریگەر دەبن و لەتواناو زانستەکەیان ڕێزدەگرن و ڕۆڵیان باییخی پێدەدرێت.
ئەوەمان لەبیر نەچێت کە لەبەشێک لە وڵاتانی سەرمایەداری و هاوکات پێشکەوتوویش سەرمایە کاریگەری بەسەر هەموو چینوتووێژکی کۆمەڵەوە هەیە، ئەوەش بەهۆکاری زۆربونی کێشەی کۆمەڵایەتیی پێناسە دەکرێت.
لەکۆتایی و کۆیی گشتی ئەم وتارەدا ئاماژە بەو کاریگەرییانە دەکەم کە لە ژێر سێبەری سیاسەت و تیجارەت کۆمەڵگا توشی قەیران دەکەن وەیان خود پێچەوانە پێشی دەخەن، هاوکات ئەو پرسانەی کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەکەم کۆمەڵگا پێشکەوتوو دواکەوتووەکان لێک جیا دەکاتەوە:
پرسەکانی وەک ئازادی، مافی مرۆڤ، ڕۆڵی کۆمەڵەگا، گەندەڵی، شەفافییەت لەئابوری و دامودەزگاکانی حوکوومەت، کێشە کۆمەڵایەتییەکان، بێکاری، دەستەمۆکردنی میدیا، سەرمایە و سەرمایەکۆکردنەوە بەڕێگای گەندەڵی، نابەرابەری و نادادپەروەری، ڕۆڵبینین لەکۆمەڵگا وەک یەک، چارەسەرکردنی کێشەکانی کۆمەڵگا، گرینگیدان بەکۆمەڵ، پیشەسازی، زانست و تیکنۆلۆژی، بەکارهێنانی سەرمایە بۆبەدەستهێنانی دەسەڵات و بونبەسەرمایەدار و کەڵک وەرگرتن لەپلە سیاسییەکان بۆمەبەستی تاکەکەسی و خۆشگوزەرانی.
لە کۆتاییدا دەڵێم گرنگیدان بەباییخە کۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتییەکان ڕێگە لەدەیان و سەدان کێشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەگرێت و کۆمەڵگا لەمەڕ پرسە هەنوکەیی و چارەنوسسازەکانی ژیانی خەڵک هۆشیارو ئاگادار دەکاتەوە، هاوکات هوشیاری کۆمەڵگا ڕێگە لە کەسایەتییە هەلپەرەست و گەندەڵکارەکان دەگرێت و دەرفەتەیان پێنادات کە بەمەبەستی تاکەکەسی و سەرمایە کۆکردنەوە، بەبیروباوەڕەکانی کۆمەڵگا یاری بکەن و سیاسەت وەک ڕێگای کورت و بێکێشەی خۆدەوڵەمەنکردن و تیجارەت بەکاربووەن.
سەرچاوەکان: نوسینەکانی ئەرەستوو و چەند فەلسەفەزانێکی دیکە.
لەم وتارەدا هەوڵم داوە کە واتای سیاسەت شی بکەمەوەو لەو پێناوەشدا کۆمەڵێک پرس و بابەتی گرینگ و کاریگەر بخەمە بەرباس، هاوکات پێوەندییەکانی نێوان تجارەت و سیاسەت لێک دەدەمەوەو باس لە کاریگەرییەکانی ئەو دووچمکە لەسەریەک لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەکەم.
لە بەشی یەکەمدا هەوڵ دەدەم کە چمکی سیاسەت شی بکەمەوەو ئاماژە بە ڕوانگەی کۆمەڵە فیلسوفێکی ئەو بوارە بکەم، هاوکات ڕوانگەی خۆمیش لەو پێوەندییەدا دێنمە گۆڕێ.
لە بەشی دووەم و کۆتایی وتارەکەدا چمکی تجارەت و کاریگەرییەکانی ئەو چمکە لەسەر سیاسەت باس دەکەم و ئاماژە بەکێشەکانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەکەم کەلە پێوەندی بەودوو چمکەوە کۆمەڵگای توشی کێشەو ئاڵۆزی سیاسی و ئابوری کردووە.
واتای سیاسەت و مێژووەکەی:
سیاسەت وشەیەکی کۆن و مێژووییە کە سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانی کۆن، ئەرەستو فیلسوف و فەلسەفەزانی یونانی یەکێ لەو کەسانە بووە کە لەسەر چمکی سیاسەت توێژینەوەی کردووەو لەوبارەیەوە نوسین و بڵاوکراوەی هەیە.
ئەو سیاسەت (Polis) بەدەسەڵات، سیستم و هەوڵدانێک دەزانێت کە لە دژی دەسەڵاتی پاوانخوازی لە کۆمەڵگا سەر هەڵدەدات و لەو پێوەندییەدا دەکەوێتە خەبات و تێکۆشان، ئەرەستو لەو سەردەمەدا، ئەو دەسەڵاتە بەسیستمی فرەچەشنی ناو دەبات کە لە دژی حوکوومەتی خێڵەکی و پاشایەتی دەهاتە گۆڕەپان و سیمایەکی دیکەی بەو چمکە دەبەخشی.
بەڵام پێشکەوتنی زانست لە یونانی کۆندا ئاڵوگۆڕی قوڵی بەسەر واتای کلاسیکی سیاسەتدا(Polis) هێنا.
دواتر، واتای وشەی سیاسەت لە هەوڵدان بۆ خۆجێگیرکردن بەسەر روانگە دواکەوتووەکانی خێڵەکی و وەحشیگەری گۆڕا بۆ دیالۆگ و گفتوگۆی نێوان لایەنەکان، هەروەها دەسەڵاتی بەرابەرییخواز و بەشداری پێکردنی خەڵک لە چارەنوسی سیاسی وڵات.
دادپەرەوەی کۆمەڵایەتی یەکێکی دیکە لەو واتانە بوو کە دواتر بەفەلسەفەی نوێی سیاسەت ئاوێتە کرا.
چمکی سیاسەت (Politica) لە نوسیەنەکانی ئەرەستوو بە وتووێژو گفتۆگۆی دوو لایەنە پێناسە دەکرێت کە لە هەوڵدایە بۆداڕشتنی پلانێکی بەجێو گونجاو بۆ بەڕێوەبردنی وڵات.
بەڵام لەسەردەمی مودێڕنێتە، کە بە سەردەمی پێکهاتنی ئاڵوگۆڕی قوڵ لە کۆمەڵگاکان پێناسە دەکرێت، وە کاریگەری دوونیای سەرمایەداری و سەرکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی لە ئەورووپا، ئاڵوگۆڕی بەسەر بەشێکی زۆر لە واتای وشە سیاسی و فەلسەفییەکان هێنا، وشەی سیاسەتیش یەکێ لەو وشانە بوو کە لە ڕەوتی ڕووداوەکان، کاریگەرییەکانی پێشکەوتنی دوونیای لەسەر بوو، ئاڵوگۆڕی قوڵی بەسەردا هات و هێدی هێدی بەرفەراوانتر بوو.
لە پاش سەرکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی لە ئەورووپا، ئیتر سیاسەت دەبێتە مەکتەبێکی سیاسی و فەلسەفی و کەسانی شارەزا لەو بوارەدا دەتوانن دەوری تێدا بگێڕن و تووێژینەوەی لەبارەوە بکەن. هاوکات وەک مەکتەبێکی فەلسەفی، جیاوازی دەخاتە نێوان کەسانی پسپۆڕو شارەزا لەو بوارە، لەگەڵ کەسانێک کە نەخشێکی ئەوتۆی تێدا ناگێڕن و تەنیا وەک خەڵک لە بڕیاردانی گشتیدا ڕۆڵ دەگێڕن.
هەنوکە سیاسەت بۆبەشێک لەخەڵک و کۆمەڵگا گرینگ نییەو بۆ بەشێکیش گرینگەو ڕۆژانە بەدواوەچونی بۆدەکەن. هاوکات زۆر کەسیش بەپیشەیەکی مەترسیدار چاوی لێدەکەن و خۆیانی لێبەدوور دەگرن.
سیاسەت بەو کارو کردەوانەی دەسەڵات، حوکوومەت و لایەنگەلێکی ناو دەسەڵات دەوترێت کەهەوڵ بۆکرونترۆڵ کردنی کۆمەڵگا, خەڵک, کەس و کەسایەتیگەلێکی ناو کۆمەڵ و... هتد دەدەن.
هاوکات پلان و دژکردەوەکانی دەسەڵات لەناو کۆمەڵگا بەبەشێک لەسیاسەت پێناسە دەکرێت و بەکۆی گشتی کارو تێکۆشانی حوکوومەت سیاسەت دەوترێت.
یەکێ لەو هۆکارانەی کە دەبێتە هۆی ئەوەکە سیاسەت برەوی پێبدرێت و کاری پێبکرێت، ئەو جیاوازییانەی کۆمەڵ و کۆمەڵگاکانە کەهەمیشە پێویستی بەلێک تێگەیشتن، پێداچونەوە، وتووێژو گفتوگۆی دوولایەنە هەیە.
ئەوەش کاریگەری لەسەر لایەنە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگا دادەنێت و سیاسەتزانان و لێکۆڵینەوەرانی ئەو بوارە گرنگی و باییخی پێدەدەن. دیالۆگ و گفوگۆی نێوان لایەنەکان بوار بۆ هەرکەس و لایەنێک دەرەقسێنێت کە خۆی و ڕوانگەکانی تاقی بکاتەوەو لایەنگر بۆ بیروڕاکانی بدۆزێتەوە، ئەوەش بەبەشێک لەسیاسەت پێناسە دەکرێت.
زۆرجار ئەو جیاوازییانەش هەروەها بەبێ کێشەو بەڕێگای دیالۆگ و گفتوگۆی نێوان لایەنەکان چارەسەر نابێت و توندوتیژی بەدوای خۆیدا دەهێنێت و بەئاقارێکی مەترسیداردا تێپەڕ دەبێت، کە گیانانی سەدان و هەزاران کەسی بێگۆناح دەکاتە قوربانی.
چمکی سیاسەت لەکۆمەڵگە جیاوازەکانی جیهان واتای جیاوازی لێدەکەنەوەو لەناو ئاپۆرای خەڵک و شەقامەکاندا بیروبۆچونی جیاوازی لەبارەوە دەوترێت.
لە کۆمەڵگاکانی ئەورووپایی و بەشێک لە ئەمریکاو ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە واتای خزمەت بەگەل و تێکۆشان لەپێناو ئاوەدانکردنەوەو دەوڵەمەندکردنی وڵات و نشتیمان دێت، هاوکات بەواتایی ڕاستگۆیی لەگەڵ خەڵک و شەفافییەت لە دامودەزگا حوکوومی و دامەزراوەییەکان پێناسە دەکرێت، ئەوەش ئەرکێکی قورس دەخاتە ئەستۆی سیاسییەکانی کۆمەڵگا.
بەڵام لە کۆمەڵگاکانی جیهانی سێوەم و بەشێکی زۆر لە وڵاتانی دیکەی جیهان واتاکە بەوشێوە نامێنێت، خەڵکی کۆمەڵگاکانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەوبەشە لەو وڵاتانە کە لە سەرەوە ئاماژەم پێدا، لەهەمبەر سیاسەت ڕەشبینن، چونکە سیاسەتوانەکانی ئەم وڵاتانە هەمیشە بەدوای دەسەڵات و سەروەتدا دەگەڕێن و لەپێناو سەروەت و دەسەڵاتیشدا هەموو کارێک دەکەن.
لەو پێناوەشدایە کە ڕای گشتی سیاسەت بەفڕتوفێڵ پێناسە دەکەن و پێیانوایە کە کۆمەڵگا لەبەر سیاسییەکانە کەوا توشی داڕمانی ئابوری و کۆمەڵایەتی و گەندەڵی بووە. ئەوە “سیمای“ سیاسەتە لە کۆمەڵی ئێمەدا.
هەرچەند بەشێک لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکانی جیهانی سەردەم بەوشێوە سیاسەت دەبینن و لەو پێوەندییەدا ڕوانگەیان پڕە لەڕەشبینی، بەڵام لەڕاستیدا سیاسەت بەرهەمی مەکتەبی فەلسەفەی سیاسەتەو دەیان شاخەو بەشی لێدەبیتەوەو فیلسوفەکان قوڵترو بەباییختر لەو مەکتەبە دەڕوانن.
زانستی سیاسی یەکێ لەبەشە هەرە گرنگەکانی مەکتەبی سیاسەتە کەلە زانکۆکانی جیهان دەخوێنرێت، حوکوومەتداری، بەڕێوەبەرایەتی، خزمتکردن و شەفافییەت لەئابوری و جێگیرکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی بەرهەمی زانستی سیاسی و مەکتەبی فەلسەفەی سیاسەتە.
ئەقڵییەت و کولتوری سیاسی سیاسییەکانی کۆمەڵگا دواکەوتووەکان بەرهەمی بیروڕوای دواکەوتووانەی هزری خودی مرۆڤە هەلپەرەست و گەندەڵە دەسەڵاتخوازەکانە. ئەوەش لە زانستی سیاسی و مەکتەبی سیاسەت بەدوورە.
تاییبەتمەندییەکانی سیاسەت:
سیاسەت بەشرۆڤە کردنی بیروبۆچون و ڕوانگە جیاوازەکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری مرۆڤەکان دەوترێت کە هاوکاری مرۆڤ دەکات بۆ ئەوە ژیانێکی باشترو دوونیا جوانتر ببینێت و باشترین هەلەکان لەبەرژەوەندی گشتی بۆکۆمەڵەگاکەی بقۆزێتەوەو کۆمەڵێکی ئاسودەو بەختەوەر بۆخەڵکەکەی پێکبنێت.
هاوکات ڕوانگە جیاوازەکان لە گۆڕەپانی سیاسەت کاریگەریان لەسەر هەموو چینوتووێژەکانی کۆمەڵگاوە دەبێت، بۆیە لەسەر سیاسییەکان ئەرکە کەبە ئەسپایی و بەشرۆڤەکردنێکی ڕەئالیستییانە هەنگاو هەڵنێنەوە، کە لە قازانج و بەرژەوەندی گەلانی وڵاتەکەیاندا بمێنێتەوە.
لەسیاسەتدا ئەوە بەرژەوەندییەکانە کە ڕێگەی داهاتوی گەلان دیاری دەکات، بۆیە هەست و ئیحساس بەدەر لەزیان بۆهیچ نەتەوەیەک کاریگەری پۆزەتیڤی بەدواوە نابێت و دەبێت لەپێناوی بەرژەوەندی وڵاتەکەت هەنگاو هەڵنێیتەوە.
سیاسەت هونەری بەکارهێنانی ئیمکاناتە، واتە کەڵک وەرگرتن لەوەی کەلە بەردەستدایە بەباشترین شێوە.
کایتانۆ موسکا، لە پێوەندی بەسیاسەتەوە دەڵێت، سیاسەت حوکوومەت کردنە بەسەر مرۆڤەکان، هاوکات ئەوەش بەناوەندی ژیانی سیاسی پێناسە دەکات، ئەوەش بەو واتایە دێت کەکەسایەتییە سیاسییەکان، دەبێت بەبەرپرسیارێتییەوە درێژە بەکارو خەباتی سیاسی خۆیان بدەن و خزمەت بەگەل و کۆمەڵەکەیان بکەن، هاوکات ئەگەر سەرکەوتوو نەبون خۆیان لەو بەڕێوەبەرایەتییە بکێشنەوەو جێگا بۆکەسانێکی شیاوتر چۆڵکەن.
سیاسەت خەباتکردنە بۆگەیشتن بەدەسەڵاتی سیاسی و ئابوری، فیلسوفە گەورەکانی ڕۆژئاوا لەسەر ئەوباوەڕەن کەسیاسەت کردن باشترین ڕێگایە بۆبەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری بێسنوور.
هارولد لاسکی، لەبارەی زانستی سیاسیەوە دەڵێت، سیاسەت بەواتایی زانین و شرۆڤەکردنی دروستی هەموو ڕوداوەکانی دەوروبەر دێت، ئەوڕوانگەیە، بەربڵاوەو پێوەندی بەپرس و بابەتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ناوکۆمەڵگاوە هەیە، فەلسەفەی ئەو ڕوانگەیە بە واتایی زاڵبونی زانستی هزروئەندیشەی کەسایەتییەکان لەسیاسەتدا دێت کە وێنەیەکی ڕەئالیستییانەیان لە کۆمەڵەکەیانەوە پێبێت.
سیاسەت ئاڵاهەڵگری پرسی ئاشتی و توندوتیژی لە نێوان کەس و کەسایەتییەکانە، لەنێوان گروپ و ڕێکخراوەکانە، لەنێوان وڵاتان و نێوخۆی وڵاتانە، لەنێوان هێزو بزوتنەوە کۆمەڵایەتی و سیاسی و مەدەنییەکانە، لەنێوان پێوەندی دیپلۆماسی وڵاتان لەپێوەندی بەقازانج و بەرژەوەندی جیهانیی گەلانە.
ئەگەر لەم پێوەندییەدا وردبینەوە ئەوا چەند پرسێکی پێوەندیدار دێتە گۆڕێ، ئەوەش پرسی سیاسەتی تاک، گروپ، پارت و ڕێکخراو، حوکوومەت و دەوڵەتە، ئەمانەش جیاوازیان لەگەڵ یەک هەیە. کاتێک بەرژەوەندی ئەوکەس و گروپانە، ئەو پارت و ڕێکخراوانە، یان بەرژەوەندی نێوان حوکوومەتەکان لەگەڵ یەکدا هاوخوان نابن و لەدژیەک ڕادەوەستن، کێشە ساز دەبێت، هاوکات لەکاتی هاوترازبونی بەرژەوەندییەکان لەگەڵ یەک دەبنە دۆست و یەکێتی بەرژەوەندییە هاوبەشەکان پێک دێنن.
سیاسەت پرسێکی تاییبەت نییە کە تەنیا لە زانکۆکان باسی لەسەر بکرێت و تووێژینەوەی لەبارەوە ئەنجام بدرێت. بەڵکو بەشێکە لەژیانی مرۆڤەکان و ڕۆژانە ئینسانەکان بۆ گەیشتن بەئامانج و هەدەفی خۆیان کەڵکی لێوەر دەگرن، سیاسەت لەدوونیای ئەمڕۆدا پێوەندی بەمێژوو، یاسا، دەسەڵات، جوگرافی و ئابوری، کۆمەلناسی، ئەخلاق و دەیان پرس و بابەتی دیکە هەیە کەهەنوکە بەبیری ئێمەدا نایەت.
لەکۆتایی ئەم بەشەدا ڕوانگەی کۆمەڵێکی دیکە لەفیلسوفەکانی چمکی سیاسەت دێنمە گۆڕێ و لەو پێوەندییەدا سرنجتانبۆی ڕادەکێشم:
زۆربەی هەرەزۆری فیلسوفە گەورەکانی سەردەم ڕوانگەگەلێکی بەرفەراوانیان لەبارەی سیاسەتەوە هەیە، بەشێکیان پێیانوایە کەسیاسەت پتر لە دووسەد واتای هەیە و چمکەکانی جیاوازو ئاڵۆزە.
هاوکات بەپێی بارودۆخ و هەلومەرجی تاییبەت واتاکەی ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت و ئاڵۆزییەکانی ناوچەو وڵات کاریگەری لەسەر ئەم چمکە دادەنێت.
بەڵام بەگشتی نیچە، فرانکلین لوان بومرور، فرانکل و ماکیاول و کۆمەڵیکی دیکە لە فیلسوفەکانی ڕۆژئاوا لەپێوەندی بەواتای سیاسەت و چمکەکەی ڕوانگەیان لێک نزیکە. ئەم کۆمەڵە ڕوانگەوانە پێیانوایە کە سیاسەت بەواتای زانستی دەسەڵاتە، زانستی حوکوومەتداریی و پێکهاتنی ڕوانگە جیاوازو دوور لەیەکەکانە.
لە کۆتایی بابەتەکەمدا باس لە کاریگەری تجارەت لەسەر سیاسەت دەکەم و هاوکات هەردوو چمک پێکەوە شرۆڤە دەکەم.
تیجارەت، وە کاریگەرییەکانی لە سەر سیاسەت:
تیجارەت چییە؟ تیجارەت بەهەر شێوە هەوڵدانێک دەوترێت کە بۆ کۆکردنەوەی سەرمایە لەپێشی دەگرن، زۆرجار بەمەبەستی بەدەستهێنانی سەرمایە کەڵک لەسیاسەت و دەیان ڕێگای دیکە وەردەگرن کە لە خوارەوە باسی لەسەر دەکەین.
هەروەک لە سەرەتادا ئاماژەم بە سەردێڕی “سیاسەت و تیجارەت“ کرد، تیجارەت دەورێکی کاریگەر لە بەڕێوەبردنی وڵات و ئارەستەکردنی دەسەڵات دەگێڕێت.
دوونیای سەرمایەداری لەسەر بنەمای تیجارەت و سەرمایە دامەزراوە. لەسیستمی سیاسی ئەمریکا سیاسەتمەدار دەبێت لانیکەم کەسێکی سەرمایەدار بێت تاکوو مافی ئەوەی پێبدرێت کە لە کایەی سیاسی وڵات بەشداری بکات.
هاوکات ئەو کەسەی کەسەرمایەدارەو سەرمایەی کۆکردووەتەوە، دەبێت بەڵگەی تەواو پێشکەش بەلایەنە پێوەندییدارەکان بکات، کەچۆن و لەکوێ و بەچی شێوەیەک ئەم سەرمایەیی کۆکردووەتەوە، دەبێت شەفاف و ڕون بێت و هەموو ئاسانکارییەک لەو پێوەندییەدا ئەنجام بدات.
هەروەک لەسەرەوە ئاماژەم پێدا، شۆڕشی پیشەسازی لەسەر بنەمای سەرمایە پێکهاتووە و ئاڵوگۆڕەکانی کۆمەڵگای ڕۆژئاواش لەژێر کاریگەری و هژمونی سیستمی سەرمایەداریدا پێشکەوتوونە، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێکی زۆر لەو وڵاتانە بەڕێژەیەکی بەرچاو خەلکی هەژاریان تێدا دەژی و سیستمی سەرمایەداری لەگەڵ کێشەی قوڵی داڕمینی ئابوری و تێکشکانی ئەو سیستمە بەرەوڕووە.
ئەوەش بەو واتایە دێت کەئەو سیستمە سەرکەوتوو نەبووەو تادێت لەگەڵ گەندەڵی لە دامودەزگا حوکوومی و سیاسییەکانەوە دەتلێت.
کایەی سیاسی لەتیجارەتکردن دەچێت، مرۆڤ شتێک دەبەخشێت بۆئەوە شتێک بەدەست بهینێت، لە سیاسەتیشدا مرۆڤ بیروڕوانگەکانی خۆی بۆ کۆمەڵگا شی و شرۆڤە دەکات، واتا ڕوانگەکانی خۆی بۆپێشخستی کۆمەڵگا بەخەڵکەکەی دەفرۆشێت و جوانکاری پێویستی بۆدەکات بۆئەوە سرنجی چینوتوێژەکانی کۆمەڵ بۆلای خۆی ڕابکێشێت و لایەنگری پێویست بۆخۆی کۆکاتەوە.
کەسێکی تیجاریش هەمان کار دەکات کە سیاسەتمەدارێک ئەنجامی دەدات، واتا بۆفرۆشتنی کالاکەی خۆی ڕێکلام دەکات و سرنجی خەڵک ڕادەکێشێت و لایەنە شاراوەکانی کالاکەی بۆبینەر و بیسەر شی دەکاتەوەو کالاکەی دەناسێنێت.
لە دوونیای سەرمایەداریدا تیجارێکی باش سەرمایەدارێکی باشە، هاوکات سیاسەتمەدارێکی باش تیجارێکی باشە، لە وڵاتانی ڕۆژئاوا هەمیشە ئەوکەسانە کەلە کایەسیاسییەکاندا سەرکەوتوو دەبن، کە لە تجارەتیشدا سەرکەوتوون بونە، واتا ڕێژەی کۆکردنەوەی سەرمایە کاریگەری لەسەر ڕای گشتی دادەنێت و خەڵک بەکەس و کەسانێک دەنگدەدەن کە لە ژیانی تاکەکەسی خۆیاندا سەرکەوتوو بونە.
لە وڵاتانی سەرمایەداریدا سەرمایەدارەکان کاریگەریان بەسەر دەسەڵاتی سیاسی وڵاتانەوە هەیە.
ئەو تیجارو سیاسەتمەدارەی کە لە فەلسەفەی پیشەکەی دوور ناکەوێتەوە دەتوانێ خزمەت بەگەلەکەی بکات، واتا زۆر کەسایەتی سیاسی هەن کە لە پێناو خزمەت بەوڵاتەکەی دەکەونە ناو گۆماوی سەرمایەو لە تیجارەتدا نوقم دەبن، کاتێک کەدەبنە سەرمایەدار ئیتر گەلەکەی لەبیر دەکات و ئەوەی کە بۆ ئەو گرینگە سەرمایەیە، نەک گەل و وڵات، واتا لەبەر ئەوەی کەبە سەرمایەدار بمێنێتەوە هەوڵ دەدات کەوڵاتێکی بەکارهێنەرو سەرفکەر پێکبهێنێت، خەڵکەکەی تەمەڵ بار دەهێنێت و پێشگیری لە پیشەسازیبونی وڵاتەکەی دەگرێت.
بناغەو بنەمای ئابوری وڵات بەکەرەستەی دەرەکی بونیاد دەنێت، هەمیشە وڵاتەکەی پێویستی بە وڵاتانی دەرکییە، ئەوەش سەربەخۆیی سیاسی و ئابوری وڵات دەخاتە مەترسییەوە. نمونەی ئەوسیاسەتمەدارو تیجارانە زۆرن و دواتر دەچینە سەر ئەوبەشەش.
بەشێکی دیکە لە سیاسەتمەداران لەبەر ناتەوانایی لە کایە سیاسی و ئابورییەکان و هاوکات لەبەر دەسەڵاتخوازیی بێسنوور پەنا بۆتیجارو سەرمایەدارگەلێکی هەلپەرەست دەبەن کەلە پێناو سەرمایە هەموو کارێک دەکەن و بنەما سەرەکییەکانی ژیانی خەڵکی کۆمەڵگاکەیان لەپێناو تیجارەت و سەرمایە بەبێگانەکان دەفرۆشن و بەفیڕۆ دەدەن.
پەنابردن بۆ ئەو جۆرە کەسانە تەنیا لەبەر هۆکاری پاوەنخوازیی و بەدەست هێنانی دەسەڵاتدارێتی بێسنوورە.
لە وڵاتە پێشکەوتووەکان ئەوجۆرە کەسە هەلپەرەستانە زۆر زوو دەناسرێن و لەکایەی سیاسەت یاخۆ دەکێشنەوە یان لەلایەن گەلەوە وەدەر دەنرێن.
بەڵام لەکۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و ئەوکۆمەڵانەی کەهەنوکە خۆیان لەبەردەم ئاڵوگۆڕە نوێکاندا دەبیننەوە، پتر لەگەڵ کێشەی سیاسی و گەندەڵی لەدامودەزگاکانی حوکوومەت و وڵاتدا دەناڵێنن.
بەشێکی زۆر لە کەسایەتییەکانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست لەبەر هەلپەرەستی و دەسەڵاتخوازیی بێسنوور ڕوو لەتیجارەت دەکەن، هاوکات سیاسەت و سیاسەتمەداربون بەتاکە ڕێگای سەرمایە کۆکردنەوە دەزانن، ئەو ڕێگایە بۆئەوان کورت و بێکێشەیەو لە ماوەیەکی زۆرکورتدا بە ئامانجەکانیان دەگەیەنێت.
بەشێکیتر لە سیاسییەکان ڕابردووێکی جوان و پڕ لە تێکۆشانیان هەیە کە لە پێناو مافە سروشتی و ئازادییە گشتییەکانی کۆمەڵگا تێکۆشاون. بەڵام کاتێک کە دەکەونە ناوشەپۆلی سەرمایەو لەگەڵ تیجارەت و تیجارە هەلپەرەستەکاندا ئاشنا دەبن، بەبێ ئەوە هەستی پێبکەن خۆیان دەدۆڕێنن و خەبات و تێکۆسانی دەیان ساڵەیان دەشۆرنەوەو چینوتووێژە جیاوازەکانی ناوکۆمەڵگا لەبیر دەکەن و سەرمایە دەبیتە تاکە ئامانجی داهاتوییان. ئەوەش خەباتی ڕابردوویان دەباتە ژێر پرسیارەوە.
پەندێکی کوردی هەیە کەدەڵێت بۆئەوە مرۆڤەکان تاقی بکەیتەوە دەسەڵاتیان پێبدە.
بۆ ئەوە کەبۆ هەمیشە لەسیاسەت و بەسەرمایەداری بمێننەوە دەسەڵاتێکی گەندەڵ و مرۆڤگەلێکی گەندەڵیان پێویستە، کە لە هەموو پلەسیاسی و گرینگەکانی دەسەڵات جێگیریان بکەن، واتا کەس مافی ئەوەی نەبێت کەلە کەسی دیکە لەپێوەندی بەگەڵندەڵکارییەکانیەوە ڕەخنەی ئارەستە بکات.
دووەم ئەرکی ئەو سیاسەتمەدارە هەلپەرەستانە ئەوە دەبێت کەکۆمەڵگایەکی تەمەڵ و پاسیڤ پێکبێنن و گەندەڵکارییەکانیان سەرتاپای کۆمەڵ داگیر بکات، کە ڕزگاربون لێی دژوار بێت.
کاتێک کە کۆمەڵگا هاودەنگ بوو لەگەڵیان ئەو کاتەیە کە وڵات لەکێشە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتییەکانیدا نوقم دەبێت، تادێت کۆمەڵگا بەرەودواوە دەگەڕێتەوە، ئازادی، مافەکانی مرۆڤ، ئەخلاق و مرۆڤایەتی لەپێناو سەرمایەدا بەفیڕۆ دەچێت، ئامانجی خەڵک و کۆمەڵگا سەرمایە دەبێت، سەرمایەش کێشەکانی کۆمەڵگا چارەسەرو ساڕێژ ناکات، هەروەک چۆن هەموو نەخۆشێک بەپارە چاکنابێتەوە، سەرمایەش چارەسەری هەموو کێشەکانی ناوکۆمەڵ ناکات.
لەکۆمەڵگا نەخۆشەکان کەسە دڵسۆزەو بەتواناکان بەتەنیا دەمێننەوەو لەهەمبەر گەندەڵی بێدەنگ نابن، بەڵام هیچیشیان پێناکرێت، ڕۆشەنبیران و میدیاکان بێکاریگەر دەبن یان خود ئەوانیش دەستەمۆ کراون و تەنیا چەپڵە لێدەدەن.
لە دۆخێکی لەمچەشنەدا نوخبەکان وڵات بەجێدێڵن و ڕێگای هەندەران لەپێش دەگرن، بۆ وڵاتگەلێک دەڕؤن کە کاریگەر دەبن و لەتواناو زانستەکەیان ڕێزدەگرن و ڕۆڵیان باییخی پێدەدرێت.
ئەوەمان لەبیر نەچێت کە لەبەشێک لە وڵاتانی سەرمایەداری و هاوکات پێشکەوتوویش سەرمایە کاریگەری بەسەر هەموو چینوتووێژکی کۆمەڵەوە هەیە، ئەوەش بەهۆکاری زۆربونی کێشەی کۆمەڵایەتیی پێناسە دەکرێت.
لەکۆتایی و کۆیی گشتی ئەم وتارەدا ئاماژە بەو کاریگەرییانە دەکەم کە لە ژێر سێبەری سیاسەت و تیجارەت کۆمەڵگا توشی قەیران دەکەن وەیان خود پێچەوانە پێشی دەخەن، هاوکات ئەو پرسانەی کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەکەم کۆمەڵگا پێشکەوتوو دواکەوتووەکان لێک جیا دەکاتەوە:
پرسەکانی وەک ئازادی، مافی مرۆڤ، ڕۆڵی کۆمەڵەگا، گەندەڵی، شەفافییەت لەئابوری و دامودەزگاکانی حوکوومەت، کێشە کۆمەڵایەتییەکان، بێکاری، دەستەمۆکردنی میدیا، سەرمایە و سەرمایەکۆکردنەوە بەڕێگای گەندەڵی، نابەرابەری و نادادپەروەری، ڕۆڵبینین لەکۆمەڵگا وەک یەک، چارەسەرکردنی کێشەکانی کۆمەڵگا، گرینگیدان بەکۆمەڵ، پیشەسازی، زانست و تیکنۆلۆژی، بەکارهێنانی سەرمایە بۆبەدەستهێنانی دەسەڵات و بونبەسەرمایەدار و کەڵک وەرگرتن لەپلە سیاسییەکان بۆمەبەستی تاکەکەسی و خۆشگوزەرانی.
لە کۆتاییدا دەڵێم گرنگیدان بەباییخە کۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتییەکان ڕێگە لەدەیان و سەدان کێشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەگرێت و کۆمەڵگا لەمەڕ پرسە هەنوکەیی و چارەنوسسازەکانی ژیانی خەڵک هۆشیارو ئاگادار دەکاتەوە، هاوکات هوشیاری کۆمەڵگا ڕێگە لە کەسایەتییە هەلپەرەست و گەندەڵکارەکان دەگرێت و دەرفەتەیان پێنادات کە بەمەبەستی تاکەکەسی و سەرمایە کۆکردنەوە، بەبیروباوەڕەکانی کۆمەڵگا یاری بکەن و سیاسەت وەک ڕێگای کورت و بێکێشەی خۆدەوڵەمەنکردن و تیجارەت بەکاربووەن.
سەرچاوەکان: نوسینەکانی ئەرەستوو و چەند فەلسەفەزانێکی دیکە.
