سیاسەت و ئابووری، ئابووری و سیاسەت!
19:47 - 7 رێبەندان 2714
Unknown Author
حەسەن پاڵانی
مێژووی سەرهەڵدانی ئەم دوو رەهەندە، بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، دوو رەهەند و رێچکەی رەنگ رێژکردنی کاییە و یارییە سەرەکییەکانی ژیانی کۆمەڵگەی مرۆیی بوون و دەوری سەرەکی و هەنووکەیی لە بڕیاردانی دەسەڵاتە جۆربەجۆرەکانی، سیستمە جیهانییەکاندا گێڕاوە.
ئەگەر سیاسەت بە واتا گشتیەکەی پێناسەو شرۆڤە بکەین و ئاوڕێکی نە ئەوەندە دوور لە مێژووی ململانێکانی، دوای شەڕی دووەمی جیهانی و تا نزیکەی کۆتایی هاتنی شەڕی ساردو رووخاندنی دیواری بیرلین، کە سمبوولی کۆتایی هاتنی یەکجارەکی رووخانی بلووکی رۆژهەڵات و ئەو بلووک بەندییە، کە لە نێوان رۆژ ئاواو رۆژهەڵاتدا بوو، بە ێکجاری کۆتایی پێهات.
بەم جۆرە جیهان پێی نایە قۆناغێکی تر لە یەک جەمسەری و یارییەکی نوێ، ئەم جارەییان، بە رێبەری و دوور لە بلووک بەندی و دوو جەمسەری رۆژ ئاواو رۆژهەڵات. بەڵکوو یاریزانی سەرەکیی لە مەیدانی هەموو میدانەکانی جیهان بۆ رۆژئاوا مایەوەو توانی سیاسەتی ئەمری واقعی خۆی بە سەر نزیک بە هەموو ئەو حکوومەت و وەڵاتانەدا، کە بە جۆریک لە جۆرەکان نزیکایەتی لە بلووکی رۆژهەڵاتی دەکرد، خۆی نزدیک بکاتەوە و جۆرە سازشێکی سیاسی بۆ نزیک بوونەوەو تەمایل پەیاکردن بە رووی رۆژ ئاوا دا بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن و هاوپیمانی سیاسی و نزامی لە گەڵ هێندێک لەو وڵاتانەی کە پێشتر لە پیمانی برگری و نزامی ئاتلانتیکدا بوون، بێنەدەرێ و خۆیان لە بەرەی رۆژئاوا و پیمانی ناتۆ ببیینەوە.
دوای نزیک بە ٢٤ ساڵ لە یەکدەست بوونی رۆژئاوا، جاریکی تر کاییەکان دووبارە جێگۆڕکێیان پێدەکرێ و هێندیک لە ئەم ئاڵووگۆڕانە، ئاڵووگۆڕی ئابووری، کلتووری، ژینگەیی، تەکنوولۆژی و مییدیای، سیاسەتی بە دوای ئابووری راکێشاو قسەی ئەوەڵ و ئاخر و رەقەم لێدانی کەوتە دەست و سیاسەتی وەک فەرمان بەرو دەست لە سینگی ئابووری نواندەوە.
ئەوەی مەبەستی سەرەکییە لەم کورتە راڤەیەدا، جێگۆرکێیە ( لە سیاسەت و ئابووری، ئابووری و سیاسەت) کە بە درێژای نزدیک بە چارەکە سەدەیک چۆن ئابووری باڵی کێشاوە بە سەر هەموو جوومگەو ناوەندە سەرەکییەکانی بڕیاری سیاسی و بریارە مەحزی و بڕژەوەندییە ستراتیژییەکانی ئابووری وسیاسەتی وەڵاتان، بە تایبەت وەڵاتانی رۆژ ئاوایی و ئووروپایەکاندا.
ئەگەر باس لە مافی مرۆڤ بە پێی پێوانەکانی گردوونی مافی مرۆڤ دەکرێ؟ ئەگەر باسی لە هەموو ئەو مافانە کە لە جارنامەی گردوونی، مافی مرڤدا هاتوون و وەڵاتانی پێوەندار واژۆی ئەو پیمان نامەییەیان کردوە، سەیر بکەین، دەبینین ئەو بڕگەو پاراگرافانە، تنهاو تنها لایەنی وەهمی، فۆرمالیتەو رۆحی هەیە، لە کاتێکدا دەتوانێ جێبەجێ بکرێ، کە برژەوەندییە ئابووریەکان هەموو هەڵسەنگاندنێکی بۆ کرابێ و لایەنی مسۆگەری بە تەواوەتی بۆ رەخسێندرابێت. ئەو کات دەتوانین بڵێین هەنگاوە سیاسیەکان، بەدوای برژەوەندیە ئابووریەکان خۆیان پەلکێش دەکەن.
لێرەدا بەپێی ئەو راڤەو شیکاریانەی کە لە نێو تێوێژەرانی ئابووری ناسی جیهانی کاری لە سەر کراو، بە هۆکاری گۆرانکارییە پیتاپیتاکانی جیو پوولیتک جیوجوغرافی دوونیا لە ئەو پەڕی بچووک بوونەوەی خۆیدایەو بە هۆکاری هاتنە ئارای چەمکی گشت گیری لیبرال دیموکراسی و ئازادی و دەست کراوەی زیاتری تاک ، بوونی تاک وەک ناوەندی (سنتری) بڕیاردان و کڕین و فرۆشتنی کاڵاکانیان، کە بووەتە دەست کراوەییەکی سیاسی، ئابووری و کولتووری نێوان نەتەوەو سنوورە نەتەوەیەکانی وەڵاتانی جیهان. کە کۆمەڵە فاکتۆرێکی زاتی، مەعنەووی و ئابووری هاوپێچی ئەم گۆڕان کاریانە، لە شکڵی بابەتی و نووعی خۆیدا پارسەنگی هێزی ئابووری بە سەر هێزی سیاسی زاڵکردوە وجارێکی تر مەفهووم و پێناسەی چەمکی لیبراڵ دیمووکراسی وەک مەقوولەیەکی جێکەوتوو بە شێوەییەکی بە رین وگشتگیرتر، لە شکڵ و شەباهاتی تاک دێتە دەرو جێگاو پێگەی خۆی دەگۆری، جێگای خۆی دەدات بە دەستکراوەی گروهیی و ئەکتۆرە کاریگەرەکانی جووغرافیا سیاسیەکان، کە لە جەووهەرو پەیامی خۆیدا رێگا خۆشکەرە بۆ بازاری ئازادو تەوەلیدات و سادراتی کاڵاو جنسی هەناردەو هاوردە.
هەرچی زیاتری دەست ئاوەڵایی ئەکتۆرە گەورەو کاریگەرەکانی بواری بازرگانی، ئەمڕۆ لەسەرتاسەری جیهان ، بەتایبەتی ئووروپاو رۆژئاوا نقشی کاریگەر و کلیدی یاری دەکەن. لە دیاری کردنی رەهەندە سیاسیەکانی وەڵاتاندا دەوری میحوەری دەگێرن و سیاسەت پەلکێشی پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانیان، بەر ئەساسی بازاری ئازادو قازانجی هاوبەش، دەکەن. لێرەدا ئەوە ئابوورییە سیاسەت دیاری دەکات، نەک پێچەوانەکەی؟ جارێکی تر سیاسەت خۆی بەدوا خەستەوەو ئابووری بێ گوێ دان و لەبەرچاوگرتنی ، چۆنییەتی جۆری سیستمی دەسڵات داری وچۆنییەتی جۆری بەرێوە بەرییەکانیان، تەنها بۆ ئەوان ئەوە گرنگە کە وەلاتان بتوانن زەمانەت و تەزمینی ژیان و حەیاتی هاووەڵاتی و کارخانەو شوورکەتە گەورەو زەخمەکانیان بۆ دابین بکرێ، جاچە وەلاتێکی دیکتاتۆر وتووتالیتیر بێت، بۆ خاوەن وەلاتانی برژەوەندی خواز گرنگ نییە. بۆ ئەوان ئەوە گرنگە کە ئابووریان لە هەر رێگاییەکەوە بێت مسۆگەر بێت.
ئایا کووردوستان بە پێی نۆرم و رێکارە ئابووری وسیاسیەکانی خۆی، لە گەڵ دەوروبەرو دوونیا تا چەڕادەیک خۆی هاوتریب کردووە؟ یان ئابووری کوردوستان بوەتە سنتری تەمووحاتی راکێشانی زلهیزەکانی دنیا؟ ئایا سیاسەتی ئابووری کوردوستان لە سەر هەمان رێچکەو سکەی حیزبی بوونەو رەواڵەتێکی نەتەوەیی پێوە دیرنییە، وەک باقی رەهەندە نیشتمانی، سەربازی و دادوەرییەکانی تر، یان لە بازنەی کاری بێبەرنامەیی و بێ پرۆژەی نیشتمانی دەسووڕێتەوە؟
بە مەزەندەی ئەو فاکتانەی کە تێوێژەرانی زانستی ئابووری ناسی توێژینەوەیان بۆ کردوە، لە سەر هەموو سامانە ژیر زەوی و سەر زەوی و ئاسمانییکانی کوردوستان، ئەگەر خاوەنی ستراتیژیەتێکی هاو بەشی نیشتمانی و نەتەوەی بێت، لە لایەن مووئەسەسات و ناوەندی راوێژکاریی ئابووریی و ئابووری ناسییەوە، دوور لە دەست و هەژموونخوازی و مۆنۆپۆل کردنی جوومگەکانی سیاسی و ئابووری ودوورخستنەوەی دەستی حیزب لە جوومگەکانی ئابووری، کە لە حاڵی حازر نیمانە، بە تەواوەتی گرێدراوی پاوەن خوازی حیزبی بەڕیوە دەچێ، حیزب و ئەندامانی حیزب و دەست و پێوەندەکانی حیزب، لە پێش هەموو پیوانەکانی تردایە.
کوردووستان هە موو ئەو پێوانە و مەرجەی تێدایە، کە چاوی تەماحی وەڵاتانی زەلهێزو دوونیا راکێشێ تا سەرمایە گووزاری خۆیان بکەن. بەلام لە حاڵی حازردا شرکەتوو کارخانەو خاوەن پرۆژە جیهانییەکان، لە سەرمایەگووزاری خۆیاندا، نازانن لە گەڵ کێ و لەگەڵ چەناوەندو لایەنێکدا، کارو باری ئیداری، حقووقی و پیوەندی بگرن و پرۆتووکۆلەکانیان واژۆ بکەن و زەمانەتێکی درێژخاییەنی ئابووری بۆ سەرمایەکانیان دابین بکەن و جۆرە دلنیاییکی حەتمی بە سەرمایەکانییان ببەخشێ
ئەمرۆ ئابووری بە شا دەمارو لە سەرووی هەموو پێوەندییەکان دەژمیردرێ وجێگای بە سیاسەت لێژکردووە؟ بەڵام کووردوستان هەیەتی، بەڵام خاوەن سیاسەتی ئابووری نییە، کە پێگەو جیگە و قسەی ئەوەڵ و ئاخر دەکات. لە کۆتایدا ماوەتە بڵێین، ئیتر ئەوە ئابووریە، سەنگ رێژوو رەنگ رێژی هەموو کاییەکان دەکات ومۆرەکانی شەترنجی ئابووری ئەگەر لەکاتی خۆیداو لە زەمانی خۆیدا جێگۆرکێ پێنەکات و بەکاریان نەهێنێ، درنگ دەبێت.
نظر نویسنده بازتاب دیدگاه آژانس خبررسانی کُردپا نمی‌باشد.
مێژووی سەرهەڵدانی ئەم دوو رەهەندە، بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، دوو رەهەند و رێچکەی رەنگ رێژکردنی کاییە و یارییە سەرەکییەکانی ژیانی کۆمەڵگەی مرۆیی بوون و دەوری سەرەکی و هەنووکەیی لە بڕیاردانی دەسەڵاتە جۆربەجۆرەکانی، سیستمە جیهانییەکاندا گێڕاوە.
ئەگەر سیاسەت بە واتا گشتیەکەی پێناسەو شرۆڤە بکەین و ئاوڕێکی نە ئەوەندە دوور لە مێژووی ململانێکانی، دوای شەڕی دووەمی جیهانی و تا نزیکەی کۆتایی هاتنی شەڕی ساردو رووخاندنی دیواری بیرلین، کە سمبوولی کۆتایی هاتنی یەکجارەکی رووخانی بلووکی رۆژهەڵات و ئەو بلووک بەندییە، کە لە نێوان رۆژ ئاواو رۆژهەڵاتدا بوو، بە ێکجاری کۆتایی پێهات.
بەم جۆرە جیهان پێی نایە قۆناغێکی تر لە یەک جەمسەری و یارییەکی نوێ، ئەم جارەییان، بە رێبەری و دوور لە بلووک بەندی و دوو جەمسەری رۆژ ئاواو رۆژهەڵات. بەڵکوو یاریزانی سەرەکیی لە مەیدانی هەموو میدانەکانی جیهان بۆ رۆژئاوا مایەوەو توانی سیاسەتی ئەمری واقعی خۆی بە سەر نزیک بە هەموو ئەو حکوومەت و وەڵاتانەدا، کە بە جۆریک لە جۆرەکان نزیکایەتی لە بلووکی رۆژهەڵاتی دەکرد، خۆی نزدیک بکاتەوە و جۆرە سازشێکی سیاسی بۆ نزیک بوونەوەو تەمایل پەیاکردن بە رووی رۆژ ئاوا دا بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن و هاوپیمانی سیاسی و نزامی لە گەڵ هێندێک لەو وڵاتانەی کە پێشتر لە پیمانی برگری و نزامی ئاتلانتیکدا بوون، بێنەدەرێ و خۆیان لە بەرەی رۆژئاوا و پیمانی ناتۆ ببیینەوە.
دوای نزیک بە ٢٤ ساڵ لە یەکدەست بوونی رۆژئاوا، جاریکی تر کاییەکان دووبارە جێگۆڕکێیان پێدەکرێ و هێندیک لە ئەم ئاڵووگۆڕانە، ئاڵووگۆڕی ئابووری، کلتووری، ژینگەیی، تەکنوولۆژی و مییدیای، سیاسەتی بە دوای ئابووری راکێشاو قسەی ئەوەڵ و ئاخر و رەقەم لێدانی کەوتە دەست و سیاسەتی وەک فەرمان بەرو دەست لە سینگی ئابووری نواندەوە.
ئەوەی مەبەستی سەرەکییە لەم کورتە راڤەیەدا، جێگۆرکێیە ( لە سیاسەت و ئابووری، ئابووری و سیاسەت) کە بە درێژای نزدیک بە چارەکە سەدەیک چۆن ئابووری باڵی کێشاوە بە سەر هەموو جوومگەو ناوەندە سەرەکییەکانی بڕیاری سیاسی و بریارە مەحزی و بڕژەوەندییە ستراتیژییەکانی ئابووری وسیاسەتی وەڵاتان، بە تایبەت وەڵاتانی رۆژ ئاوایی و ئووروپایەکاندا.
ئەگەر باس لە مافی مرۆڤ بە پێی پێوانەکانی گردوونی مافی مرۆڤ دەکرێ؟ ئەگەر باسی لە هەموو ئەو مافانە کە لە جارنامەی گردوونی، مافی مرڤدا هاتوون و وەڵاتانی پێوەندار واژۆی ئەو پیمان نامەییەیان کردوە، سەیر بکەین، دەبینین ئەو بڕگەو پاراگرافانە، تنهاو تنها لایەنی وەهمی، فۆرمالیتەو رۆحی هەیە، لە کاتێکدا دەتوانێ جێبەجێ بکرێ، کە برژەوەندییە ئابووریەکان هەموو هەڵسەنگاندنێکی بۆ کرابێ و لایەنی مسۆگەری بە تەواوەتی بۆ رەخسێندرابێت. ئەو کات دەتوانین بڵێین هەنگاوە سیاسیەکان، بەدوای برژەوەندیە ئابووریەکان خۆیان پەلکێش دەکەن.
لێرەدا بەپێی ئەو راڤەو شیکاریانەی کە لە نێو تێوێژەرانی ئابووری ناسی جیهانی کاری لە سەر کراو، بە هۆکاری گۆرانکارییە پیتاپیتاکانی جیو پوولیتک جیوجوغرافی دوونیا لە ئەو پەڕی بچووک بوونەوەی خۆیدایەو بە هۆکاری هاتنە ئارای چەمکی گشت گیری لیبرال دیموکراسی و ئازادی و دەست کراوەی زیاتری تاک ، بوونی تاک وەک ناوەندی (سنتری) بڕیاردان و کڕین و فرۆشتنی کاڵاکانیان، کە بووەتە دەست کراوەییەکی سیاسی، ئابووری و کولتووری نێوان نەتەوەو سنوورە نەتەوەیەکانی وەڵاتانی جیهان. کە کۆمەڵە فاکتۆرێکی زاتی، مەعنەووی و ئابووری هاوپێچی ئەم گۆڕان کاریانە، لە شکڵی بابەتی و نووعی خۆیدا پارسەنگی هێزی ئابووری بە سەر هێزی سیاسی زاڵکردوە وجارێکی تر مەفهووم و پێناسەی چەمکی لیبراڵ دیمووکراسی وەک مەقوولەیەکی جێکەوتوو بە شێوەییەکی بە رین وگشتگیرتر، لە شکڵ و شەباهاتی تاک دێتە دەرو جێگاو پێگەی خۆی دەگۆری، جێگای خۆی دەدات بە دەستکراوەی گروهیی و ئەکتۆرە کاریگەرەکانی جووغرافیا سیاسیەکان، کە لە جەووهەرو پەیامی خۆیدا رێگا خۆشکەرە بۆ بازاری ئازادو تەوەلیدات و سادراتی کاڵاو جنسی هەناردەو هاوردە.
هەرچی زیاتری دەست ئاوەڵایی ئەکتۆرە گەورەو کاریگەرەکانی بواری بازرگانی، ئەمڕۆ لەسەرتاسەری جیهان ، بەتایبەتی ئووروپاو رۆژئاوا نقشی کاریگەر و کلیدی یاری دەکەن. لە دیاری کردنی رەهەندە سیاسیەکانی وەڵاتاندا دەوری میحوەری دەگێرن و سیاسەت پەلکێشی پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانیان، بەر ئەساسی بازاری ئازادو قازانجی هاوبەش، دەکەن. لێرەدا ئەوە ئابوورییە سیاسەت دیاری دەکات، نەک پێچەوانەکەی؟ جارێکی تر سیاسەت خۆی بەدوا خەستەوەو ئابووری بێ گوێ دان و لەبەرچاوگرتنی ، چۆنییەتی جۆری سیستمی دەسڵات داری وچۆنییەتی جۆری بەرێوە بەرییەکانیان، تەنها بۆ ئەوان ئەوە گرنگە کە وەلاتان بتوانن زەمانەت و تەزمینی ژیان و حەیاتی هاووەڵاتی و کارخانەو شوورکەتە گەورەو زەخمەکانیان بۆ دابین بکرێ، جاچە وەلاتێکی دیکتاتۆر وتووتالیتیر بێت، بۆ خاوەن وەلاتانی برژەوەندی خواز گرنگ نییە. بۆ ئەوان ئەوە گرنگە کە ئابووریان لە هەر رێگاییەکەوە بێت مسۆگەر بێت.
ئایا کووردوستان بە پێی نۆرم و رێکارە ئابووری وسیاسیەکانی خۆی، لە گەڵ دەوروبەرو دوونیا تا چەڕادەیک خۆی هاوتریب کردووە؟ یان ئابووری کوردوستان بوەتە سنتری تەمووحاتی راکێشانی زلهیزەکانی دنیا؟ ئایا سیاسەتی ئابووری کوردوستان لە سەر هەمان رێچکەو سکەی حیزبی بوونەو رەواڵەتێکی نەتەوەیی پێوە دیرنییە، وەک باقی رەهەندە نیشتمانی، سەربازی و دادوەرییەکانی تر، یان لە بازنەی کاری بێبەرنامەیی و بێ پرۆژەی نیشتمانی دەسووڕێتەوە؟
بە مەزەندەی ئەو فاکتانەی کە تێوێژەرانی زانستی ئابووری ناسی توێژینەوەیان بۆ کردوە، لە سەر هەموو سامانە ژیر زەوی و سەر زەوی و ئاسمانییکانی کوردوستان، ئەگەر خاوەنی ستراتیژیەتێکی هاو بەشی نیشتمانی و نەتەوەی بێت، لە لایەن مووئەسەسات و ناوەندی راوێژکاریی ئابووریی و ئابووری ناسییەوە، دوور لە دەست و هەژموونخوازی و مۆنۆپۆل کردنی جوومگەکانی سیاسی و ئابووری ودوورخستنەوەی دەستی حیزب لە جوومگەکانی ئابووری، کە لە حاڵی حازر نیمانە، بە تەواوەتی گرێدراوی پاوەن خوازی حیزبی بەڕیوە دەچێ، حیزب و ئەندامانی حیزب و دەست و پێوەندەکانی حیزب، لە پێش هەموو پیوانەکانی تردایە.
کوردووستان هە موو ئەو پێوانە و مەرجەی تێدایە، کە چاوی تەماحی وەڵاتانی زەلهێزو دوونیا راکێشێ تا سەرمایە گووزاری خۆیان بکەن. بەلام لە حاڵی حازردا شرکەتوو کارخانەو خاوەن پرۆژە جیهانییەکان، لە سەرمایەگووزاری خۆیاندا، نازانن لە گەڵ کێ و لەگەڵ چەناوەندو لایەنێکدا، کارو باری ئیداری، حقووقی و پیوەندی بگرن و پرۆتووکۆلەکانیان واژۆ بکەن و زەمانەتێکی درێژخاییەنی ئابووری بۆ سەرمایەکانیان دابین بکەن و جۆرە دلنیاییکی حەتمی بە سەرمایەکانییان ببەخشێ
ئەمرۆ ئابووری بە شا دەمارو لە سەرووی هەموو پێوەندییەکان دەژمیردرێ وجێگای بە سیاسەت لێژکردووە؟ بەڵام کووردوستان هەیەتی، بەڵام خاوەن سیاسەتی ئابووری نییە، کە پێگەو جیگە و قسەی ئەوەڵ و ئاخر دەکات. لە کۆتایدا ماوەتە بڵێین، ئیتر ئەوە ئابووریە، سەنگ رێژوو رەنگ رێژی هەموو کاییەکان دەکات ومۆرەکانی شەترنجی ئابووری ئەگەر لەکاتی خۆیداو لە زەمانی خۆیدا جێگۆرکێ پێنەکات و بەکاریان نەهێنێ، درنگ دەبێت.
نظر نویسنده بازتاب دیدگاه آژانس خبررسانی کُردپا نمی‌باشد.
