زرێبار: شوناسێکی دێرێنی ئه‌م هه‌رێمه‌

ئه‌نوه‌ر ره‌وشه‌ن

پێشه‌کی:

له‌مێژ ساڵه‌شه‌پۆله‌ناسکه‌کانی ده‌ریاچه‌ی زرێبار بسکی ئاڵۆزی مێرگه‌کانی ده‌شتی مه‌ریوان نه‌وازش ده‌که‌ن.سروه‌ی فێنکی زرێبار له‌گه‌ڵ جوانی دیمه‌نه‌ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌کانیا دڵی هه‌ر رێبوارێکی ماندوو ده‌ڕفێنێ و شه‌یدای ڕوخساری ته‌ڕ و پاراو و بۆن و به‌رامه‌ی هه‌ست بزوێنی خۆی ده‌کا. دیمه‌نه‌سێحراویه‌کانی زرێبار به‌درێژایی مێژوو خه‌ڵکی تووشی ڕامان کردووه‌و چۆنیه‌تی درووست بوونی ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌ش که‌هیچ چه‌م و ڕووبارێکی گه‌وره‌ی تێ نارژێ لێیان بووه‌به‌مه‌ته‌ڵێک و هه‌میشه‌زه‌ینیانی به‌خۆیه‌وه‌خه‌ریک کردووه‌.زرێبار که‌به‌وته‌ی پسپۆڕان گه‌وره‌ترین چاووگه‌ی سروشتی جیهانه‌مێژووی درووست بوونی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆ ده‌ورانی سێهه‌می زه‌وی ناسی و هاوکاته‌له‌گه‌ڵ ئاخرین ده‌وره‌ی پێک هاتنی زنجیره‌کێوه‌کانی زاگرۆس. ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌هه‌زاران ساڵه‌ژیان و ئاوه‌دانی به‌مه‌ریوانی سه‌رسه‌وز به‌خشیوه‌و هه‌میشه‌ش چاوی له‌چاره‌نووسی خه‌ڵکی ئه‌م هه‌رێمه‌بووه‌و شه‌ریکی خۆشی و ناخۆشیه‌کانیان بووه‌و هه‌روه‌ک میراس و که‌له‌پوورێکی پڕبایه‌خ به‌شێک له‌شوناسی خه‌ڵکی له‌دڵی خۆیدا پاراستووه‌.هه‌ر بۆیه‌زرێبار له‌ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریکی ئێمه‌دا ده‌ورێکی فراوانی گێڕاوه‌و بووه‌به‌سه‌رچاوه‌ی خولقاندنی په‌ند و گۆرانی و به‌یت و ئه‌فسانه‌و ئێمه‌ش له‌م وتاره‌دا به‌کورتی ئاوڕێکیان لێ ده‌ده‌ینه‌وه‌ . 

١- لێکدانه‌وه‌ی وشه‌ی زرێبار:
وشه‌ی«زرێبار»که‌ئه‌مڕۆ خه‌ڵک ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌ی پێ ناو ده‌با باس له‌مێژینه‌یی بوونی خۆی ده‌کات. ئه‌م وشه‌یه‌که‌له‌دێرین زه‌مانه‌وه‌له‌لایه‌ن دانیشتوانی ده‌شتی مه‌ریوانه‌وه‌به‌م دیارده‌سروشتیه‌وتراوه‌کۆن بوونی ژیانی نه‌ته‌وه‌یه‌کمان بۆ ئاشکرا ده‌کات که‌هه‌زاران ساڵه‌له‌ده‌وروپشتی ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌دا ژیاوون و «زرێبار» بووه‌به‌به‌شێک له‌شوناسیان و هه‌میشه‌سووچێک و که‌لێنێک له‌بیر و زه‌ین و دڵ وده‌روونیانی ته‌رخان کردووه‌.هه‌ر وه‌ک ده‌بینین له‌ئه‌فسانه‌و به‌یت و باو و گۆرانیه‌فۆلکلۆریکه‌کانی خه‌ڵکی مه‌ریوان و له‌شێعری شاعیرانی کۆن وتازه‌ی ئه‌م هه‌رێمه‌دا په‌یتا په‌یتا وشه‌ی«زرێبار» خۆی نواندووه‌.

مامۆستا محه‌مه‌دی خاڵ له‌فه‌رهه‌نگه‌که‌یا سه‌باره‌ت به‌م وشه‌یه‌ده‌نووسێ:«زرێبار به‌زه‌مینێک ده‌وترێ که‌ڕۆ چوو بێ و بووبێ به‌ده‌ریاچه‌»(فرهه‌نگی خاڵ. به‌رگی٢. لاپه‌ڕه‌ی٢١٧) ئه‌م وته‌یه‌ی مامۆستا خاڵ بۆ ئه‌م دیارده‌سروشتیه‌ئه‌مڕۆش له‌لایه‌ن زه‌وی ناسه‌کانه‌وه‌بۆ ناساندنی زاراوه‌ی زانستی «گرابن» به‌کار ده‌برێ. 

به‌ڵام خودی وشه‌ی زرێبار که‌وشه‌یه‌کی لێکدراوه‌له‌دوو به‌شی « زرێ+بار » پێک هاتووه‌.به‌شی یه‌که‌می ئه‌م وشه‌یه‌واته‌« زرێ » له‌هه‌موو فه‌رهه‌نگه‌کوردیه‌کاندا به‌مانای زه‌ریا و ده‌ریا هاتووه‌.سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش له‌زمانه‌کۆنه‌ئێرانیه‌کاندا به‌تایبه‌ت له‌زمانی پاله‌ویدا «زرێ» هه‌ر به‌م شێوازه‌ی نێو وشه‌ی زرێبار به‌مانای ده‌ریا  هاتووه‌.به‌شی دووهه‌می ئه‌م وشه‌یه‌ش واته‌« بار » ئه‌توانێ له‌پاشگره‌کۆنه‌کان بێ که‌له‌زمانی کوردیدا مانای جۆراوجۆری هه‌یه‌. بۆ وێنه‌:به‌مانای « ڕۆخ و قه‌راخ » له‌وشه‌ی «ڕووبار»دا که‌ده‌بێته‌«قه‌راخی چۆم» یان به‌مانای«وه‌ک» که‌هه‌ر له‌م وشه‌یه‌دا واته‌« وه‌ک چۆم» و هه‌ر وه‌ها مانای «ته‌شک، شکڵ و شێوه‌»ش ده‌دا  له‌وشه‌ی «نابار»دا که‌به‌مانای « به‌د ته‌شک و به‌د شکڵ » و له‌وشه‌ی«له‌بار»یشدا به‌مانای «شێوه‌جوان»ه‌.

فه‌رهه‌نگی عه‌میدی فارسیش سه‌باره‌ت به‌پاشگری «بار»ده‌نووسێ:«بار:(پهلوی-bār )له‌پاشگره‌کانه‌که‌له‌کۆتایی هه‌ندێ له‌وشه‌کاندا دێ به‌مانای ڕۆخ و قه‌راخ و جێگای چڕ و پڕ و زۆری و فراوانی شته‌له‌وشه‌گه‌لی جویبار،ده‌ریابار،روودبار،زه‌نگ باردا»(فرهنگ عمید.ج١.ێ٢٩٢ )
به‌پێی ئه‌و شتانه‌ی که‌باس کرا وشه‌ی لێکدراوی«زرێبار» به‌مانای (شێوه‌ی ده‌ریا) یان (وه‌ک ده‌ریا)یه‌. دیاکۆنۆف له‌کتێبی مێژووی ماد دا ئاماژه‌به‌ده‌ریاچه‌یه‌ک ده‌کات به‌ناوی زریبۆر  Zeribor  ئه‌م ناوه‌ئه‌توانێ شێوازێکی کۆنی وشه‌ی زرێبار بێ که‌دواتر باسی له‌سه‌ر ده‌که‌ین.  له‌نێو خه‌ڵکی نه‌خوێنه‌واری مه‌ریواندا بۆ مانای وشه‌ی زرێبار ده‌ڵێن: له‌و شاره‌ی که‌بووه‌به‌ژێر ئاوه‌وه‌خه‌ڵک زرێ و ئاسنیان کڕیوه‌و باریان کردووه‌بۆیه‌پێیان وتووه‌ زرێبار.یان ده‌شڵێن وشه‌ی زرێبار له‌ئه‌سڵدا «زه‌له‌بووار» بووه‌که‌دوواتر گۆڕاوه‌و بووه‌به‌زرێبار. هه‌روه‌ها به‌داخه‌وه‌ ئه‌مڕۆ له‌خه‌ریته‌فه‌رمیه‌کانی ئێران و له‌نووسراوه‌ی دایره‌حکومیه‌کاندا له‌باتی وشه‌ی «زرێبار» زریوار ده‌نووسن و ته‌نانه‌ت به‌بێ هیچ شاره‌زاییه‌کی زمانه‌وانی ده‌ڵێن «زه‌ریوار» یانێ وه‌ک زه‌ڕی وایه‌واته‌زه‌رد و ئاڵتوونیه‌که‌ناڕاسته‌. کۆنترین و ته‌نیا وشه‌یه‌ک که‌له‌مێژه‌وه‌له‌لایه‌ن خه‌ڵکی ئه‌م هه‌رێمه‌وه‌به‌م ده‌ریاچه‌یه‌وتراوه‌«زرێبار»بووه‌و گۆڕینی ناوه‌که‌ی بۆ «زه‌ریوار» له‌سه‌رده‌می ڕژێمی پاله‌وه‌یدا ڕوویدا و ته‌نانه‌ت هه‌ندێ جاریش له‌و ڕژێمه‌دا له‌خه‌ریته‌و نووسراوه‌کاندا له‌باتی زرێبار ده‌ریاچه‌ی «ئاریامێهر»یان ده‌نووسی که‌ئه‌مه‌سڕینه‌وه‌ی وشه‌یه‌کی کۆن و ڕه‌سه‌ن بووه‌ و کارێکی هه‌ڵه‌بووه‌.هه‌روه‌ها چه‌ن ساڵ له‌وه‌پێشیش دوای ئه‌وه‌ی له‌لای ماشه‌که‌وه‌له‌به‌ر ئاوی زرێباردا سه‌دیان به‌ست  له‌نووسراوه‌فه‌رمیه‌کاندا له‌باتی نووسینی « ده‌ریاچه‌ی زرێبار» بۆ ناوی ئه‌م دیارده‌سرووشتیه‌نووسیبوویان سه‌د و ئاوبه‌ندی زه‌ریوار به‌و مانایه‌که‌ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌شتێکی ناسرووشتی و ده‌سکرده‌و سه‌ده‌که‌هۆکاری درووست بوونی ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌بووه‌.که‌ئه‌مه‌ش له‌ڕاستی به‌دووره‌و کارێکی چه‌واشه‌کارانه‌یه‌.

٢- ئه‌فسانه‌ی زرێبار:
هه‌ڵکه‌وتنی ده‌ریاچه‌ی زرێبار له‌ده‌شتی مه‌ریواندا به‌درێژایی مێژوو ده‌یان پرسیاری سه‌باره‌ت به‌چۆنیه‌تی درووست بوونی ئه‌م دیارده‌سرووشتیه‌له‌مێشکی دانیشتووانی ئه‌م ناوچه‌یه‌دا پێک هێناوه‌.له‌ڕابردوودا دانیشتوانی ده‌ورووپشتی زرێبار  بۆ وڵامی پرسیاره‌کانیان  ئه‌فسانه‌یه‌کیان خولقاندووه‌که‌وه‌ک هه‌موو ئه‌فسانه‌کانی‌تری مرۆڤ  کۆمه‌ڵێک هێما وئاوات و ئاره‌زووی ڕاسته‌قینه‌ی مێژوویی له‌دوو توێی خۆیدا  شاردوه‌ته‌وه‌.ئه‌فسانه‌ی ده‌روێش یان شاری فه‌یله‌قووس ئه‌فسانه‌یه‌کی پێشینیانه‌که‌سه‌باره‌ت به‌زرێبار له‌مه‌ریواندا هه‌یه‌و له‌پاش تێپه‌ڕینی هه‌زاران ساڵ سینگ به‌سینگ هاتووه‌هه‌تا گه‌یشتووه‌به‌نه‌وه‌ی نوێ.ئه‌م ئه‌فسانه‌داستانی چۆنیه‌تی درووست بوونی زرێبارمان له‌ڕوانگه‌ی باو باپیرانمانه‌وه‌بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌.له‌م ئه‌فسانه‌یه‌دا باسی شارێک ده‌کرێ که‌ڕۆ چووه‌و بووه‌به‌ژێر زرێباره‌وه‌. ناوی حاکمی زاڵمی ئه‌و شاره‌«فه‌یله‌قووس»بووه‌که‌زوڵم و زۆری کردووه‌و له‌ئاکامدا به‌دۆعای ده‌روێشێک ئه‌و شاره‌و پاشا زاڵمه‌که‌ی نووغرۆ ده‌بن و ده‌بن به‌ژێر ئاوی زرێباره‌وه‌.پێویسته‌ئاماژه‌ش به‌وه‌بکه‌ین که‌خه‌ڵکی ناوچه‌که‌ئه‌م ئه‌فسانه‌یه‌به‌چه‌ندین جۆر ده‌گێڕنه‌وه‌که‌له‌هه‌موویاندا باسی ده‌روێشێ ده‌که‌ن که‌له‌و شاره‌دا زوڵمی لێ کراوه‌و ده‌روێشیش دۆعا له‌زاڵمانی ئه‌و شاره‌ده‌کات .ئێستاش قه‌برێک له‌به‌رزاییه‌کی لای باکووری ڕۆژهه‌ڵاتی زرێباردایه‌که‌ده‌ڵێن قه‌بری ئه‌و ده‌روێشه‌یه‌که‌ئه‌و دۆعایه‌ی کردووه‌ .

کۆنترین سه‌رچاوه‌یه‌کی خۆماڵیش که‌ئه‌م ئه‌فسانه‌یه‌ی به‌شێوه‌ی نووسراو تیا تۆمار کراوه‌کتێبی (سراج الگریق) ی مامۆستا مه‌لا ئه‌بووبه‌کر موسه‌نیفی چۆڕیه‌که‌چوارسه‌د و په‌نجا ساڵ له‌وه‌پێش نووسراوه‌.مامۆستا له‌به‌شی سی وچواره‌می ئه‌م کتێبه‌دا که‌باسی چۆنیه‌تی دۆعاکردن و ڕێ و ڕه‌سمه‌کانی ده‌کات.

ده‌قی ئه‌م ئه‌فسانه‌یه‌له‌کتێبی (مکارم الاخلاق)ی ئیمام جه‌عفه‌ری سادق دێنێته‌وه‌و ئاوا ده‌نووسێ:« ئیمام جه‌عفه‌ری سادق له‌کتێبی مه‌کاره‌می ئه‌خلاق دا ده‌ڵێ کابرایه‌کی مه‌جووسی واته‌ئاگرپه‌ره‌س ژنه‌که‌ی سوار که‌ره‌که‌ی ده‌کات و ده‌یهه‌وێ له‌پردێک بپه‌ڕێته‌وه‌که‌باجگرێک ڕێی پێ ده‌گرێ و داوای باجی لێ ده‌کا و ده‌ڵێ پێنج درهه‌مم بده‌رێ و له‌پرده‌که‌بپه‌ڕێنه‌وه‌،مه‌جووسیه‌که‌ده‌ڵێ پێنج درهه‌مم نیه‌،باجگیری حکومه‌ت پێی ده‌ڵێ چوونکا پێنجت نیه‌ئێستا ئه‌بێ حه‌وت درهه‌مم بده‌یتێ ،مه‌جووسی ده‌ڵێ من که‌پێنج درهه‌مم نیه‌جا حه‌وت له‌کوێ بێنم .باجگره‌که‌خێرا کلکی که‌ره‌که‌ی ئه‌بڕێ پێ ده‌ڵێ ده‌ی ئێستا بڕۆ ،که‌ریش له‌تاو ئێش و ترس هه‌ڵده‌خاته‌وه‌و ژنی کابرا دائه‌خا. ژنه‌ش که‌دووگیان ده‌بێ کوڕێکی له‌بار ده‌چێ ، مه‌جووسی به‌و کاره‌زۆر دڵته‌نگ و عاجز ده‌بێ و ده‌ڵێ له‌ده‌س ئه‌م زوڵمه‌هاوار بۆ کوێ ببه‌م؟ ده‌ڵێن بڕۆ بۆ لای میری شار.مه‌جووسێ سکاڵای خۆی ده‌باته‌لای میری شار و باسی خۆی بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌.میر پێی ده‌ڵێ خه‌فه‌ت مه‌خۆ که‌ره‌که‌ت بده‌به‌باجگره‌کان با بێگاری پێ بکه‌ن هه‌تـا کلکی ده‌ڕوێته‌وه‌، ژنه‌که‌شتیانی بده‌رێ با سکی پڕ که‌نه‌وه‌بۆت و ئیتر تۆیش به‌م شێوه‌یه‌له‌شپرزه‌یی و عاجزی نجاتت ده‌بێ.مه‌جووسی زۆر دڵشکاوانه‌و به‌عاجزی لای میری دێته‌ده‌رێ و ده‌چێته‌ده‌ره‌وه‌ی شار ڕوو له‌ئاسمان ده‌کات و ده‌ڵێ: خواوه‌نا ئا ئه‌مه‌حوکم بوو که‌میری ئه‌و شاره‌کردی .ئه‌گه‌ر تۆ به‌مه‌ڕازیت من له‌خوای خۆم واته‌له‌تۆ بێزارم و ئه‌گه‌ریش تۆ به‌مه‌ناڕازیت کارێ بکه‌هه‌تا بۆ من ده‌رکه‌وێ که‌تۆ حه‌قی و حوکمی تۆیش حه‌قه‌.چوونکه‌مه‌جووسی ئه‌م دۆعایه‌ی له‌قووڵایی دڵ و به‌هه‌ست و سۆزێکی تایبه‌ته‌وه‌کرد خێرا خوا لێی قه‌بووڵ کرد.چاوی کرده‌وه‌سه‌یری کرد سوارێک له‌لای وه‌ستاوه‌و پێی ده‌ڵێ ئه‌ی مه‌جووسی سه‌یری ئه‌و شاره‌بکه‌.کاتێ که‌ته‌ماشای کرد زانی که‌یه‌کسه‌ر شار بووه‌به‌ده‌ریا .مه‌جووسی به‌و سواره‌ده‌ڵێ تۆ کێیت؟ ئه‌ویش ده‌ڵێ من مه‌لاییکه‌ی ئاسمانی چواره‌مم و له‌و کاته‌دا که‌تۆ به‌دڵێکی گه‌رم دۆعات ده‌کرد خوا منی نارد به‌هاوارته‌وه‌هه‌تا تۆڵه‌ی تۆ بکه‌مه‌وه‌...» (سراج الگریق.ێ١٠٢)

له‌په‌راوێزی ئه‌و لاپه‌ڕه‌یه‌ی که‌ئه‌و داستانه‌ی تیا هاتووه‌، له‌کتێبی (ریاچ الخلود ) ی مامۆستا موسه‌نیفی چۆڕی نه‌قڵ کراوه‌که‌له‌هه‌ندێ له‌ده‌قه‌کاندا که‌ئه‌و ئه‌فسانه‌یان باس کردووه‌نووسیویانه‌ناوی ئه‌و شاره‌سدوومی بچووک بووه‌و ناوی حاکمی شاره‌که‌ش که‌بووه‌به‌ژێر زرێباره‌وه‌فه‌یله‌قووس بووه‌.

ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌هه‌زاران ساڵه‌له‌ده‌شتی مه‌ریواندا به‌ناوی زرێبار ناسراوه‌و گۆڕانی ناوه‌که‌ی بۆ هه‌ر ناو و وشه‌یه‌کی تر کارێکی هه‌ڵه‌یه‌و له‌شێوه‌ڕه‌سه‌ن و کۆنه‌که‌ی دوورمان ده‌خاته‌وه‌...له‌ئه‌فسانه‌و به‌یت و باو و گۆرانیه‌فۆلکلۆریکه‌کانی خه‌ڵکی مه‌ریوان و له‌شێعری شاعیرانی کۆن وتازه‌ی ئه‌م هه‌رێمه‌دا په‌یتا په‌یتا وشه‌ی«زرێبار» خۆی نواندووه‌

٣- به‌یتی زرێبار: 
به‌یتی زرێبار که‌له‌لایه‌ن به‌یت بێژه‌کانیشه‌وه‌وتراوه‌گێڕانه‌وه‌یه‌کی تری ئه‌فسانه‌ی درووست بوونی زرێباره‌. به‌داخه‌وه‌ئه‌م به‌یته‌ئێستا له‌ناوچه‌ی مه‌ریوان هه‌ر نه‌ماوه‌و ڕه‌نگه‌پیر و به‌ساڵاچووه‌کان ته‌نیا چه‌ن دێڕێکیان له‌بیر مابێ. مامۆستایه‌کی ئایینی ته‌مه‌ن ٩٠ ساڵه‌ی گوندی خاو له‌ساڵی ١٣٧٢ی کۆچی هه‌تاوی ئه‌م تاکه‌دێڕه‌ی ئه‌و به‌یته‌ی له‌بیر مابوو که‌من به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ له‌زاریم بیستووه‌:
له‌پێشا قه‌دیم زرێبار شار بوو خاوه‌ن ده‌روازه‌وسێسه‌د مه‌نار بوو
به‌ڵام له‌ساڵی ١٣٧٥ی هه‌تاوی له‌گۆڤاری سروه‌ی ژماره‌ ١٢٠ دا به‌یتی زرێبار به‌ناوی قه‌ڵای زرێبار به‌ناته‌واوی بڵاو کراوه‌ته‌و که‌ئه‌مه‌چه‌ن به‌شێکی ئه‌و به‌یته‌یه‌ :
ده‌ستم برد تفه‌نگ کارخانه‌ی قه‌دیم        لق و لۆق له‌زێـڕ  قۆنداخه‌که‌ی  سیــــم
من کردم له‌شان گوتم ئه‌ڵڵا خێـــــــر       ڕێم نه‌خه‌ی وه‌ڕێی  گه‌رمای گه‌رمه‌سێر
کردم له‌شـــان و بێــــــــــشه‌گه‌ڕیـــده‌م      پاڵ دا  وه‌عه‌سر  و  نێچیــــــــر نه‌دیده‌م
...
شه‌و  له‌ گه‌ڵ  سه‌نگێ  له‌وێم گرت  قه‌رار       ڕێــم که‌وت وه‌ڕێی ده‌شــــــتی زرێبــــــــار

به‌ ته‌حقیـــــــــــق  زانیــــــــم  که‌ زرێبـــــــــــــاره‌     جێـــــگای وه‌حشیان  ده‌عبــــــــای به‌هاره‌

ئامیــــــــن  ئه‌لفـــــــه‌قێ  قه‌برت  پڕ  نوور  بێ      ڕۆحت له‌عـــــازاب قیــــــــامه‌ت دوور بێ

من خۆش شارێ بووم له‌ژوور گشت شاران      به‌غدا و ئیـــــــسفه‌هان سوودی نه‌داران

خۆ من شــــــارێ  بووم  شاری  فه‌یله‌قووس      حوکمه‌تیـان ده‌کرد له‌ڕۆم تا عه‌رووس
...
چه‌ن شاهی شاهان له‌سه‌ر ته‌ختم بوون     چه‌ن وه‌ستای نادر له‌سه‌ر به‌ختم بوون
...
ڕاسته‌من قه‌دیم جێگای خانان بووم        جێـــــی میر و به‌گله‌ر پۆلی ڕه‌ندان بووم
* * *
هه‌روه‌ها من له‌رادوێ سنه‌ش به‌ده‌نگی پیره‌پیاوێکی به‌یت بێژی سه‌قزی گوێم له‌م به‌یته‌ بووه‌و ئه‌گه‌ر نه‌فه‌وتابێ ڕه‌نگه‌ئێستا له‌ئارشیوی ڕادوێ سنه‌ده‌س بکه‌وێ.

٤- په‌ندی زرێبار :
 په‌ندی «مووساییه‌که‌ی گوێی زرێبار» یه‌کێ له‌و په‌ندانه‌یه‌که‌له‌ناوچه‌ی مه‌ریواندا له‌کۆنه‌وه‌ڕه‌واجی هه‌یه‌.ئه‌م په‌نده‌بۆ مرۆڤی ترسه‌نۆک و بێ غیره‌ت به‌کار ده‌برێ. ده‌گێڕنه‌وه‌گوایه‌له‌کۆندا کابرایه‌کی مووسایی کاسب که‌دێ به‌دێ و ناوچه‌به‌ناوچه‌ده‌گه‌ڕا ڕێی ده‌که‌وێته‌مه‌ریوان و بۆ کاسبیه‌که‌ی ده‌خوازێ بچێ بۆ گونده‌کانی ئه‌و به‌ر ده‌ریاچه‌،به‌ڵام ئه‌بووایه‌به‌قه‌یاغ و به‌سه‌ر زرێباردا بیکردایه‌ته‌ئه‌و به‌ره‌وه‌.ئه‌میش کابرایه‌کی ترسه‌نۆک ده‌بێ و له‌ئاو زۆر ده‌ترسێ هه‌ربۆیه‌ناوێری بچێته‌سه‌ر ئاوه‌که‌وه‌و هه‌رچی پێی ده‌ڵێن وئیسراری لێ ده‌که‌ن سوار قه‌یاغه‌که‌نابێ و ناقیبه‌ت هاوڕێکانی به‌زۆر سواری ده‌که‌ن و له‌ده‌ریاچه‌که‌ده‌یکه‌نه‌ئه‌و به‌ره‌وه‌.که‌ده‌گه‌نه‌ئه‌و به‌ر ئاوه‌که‌وه‌کابرا لایه‌ک ده‌کاته‌وه‌و ته‌ماشایه‌کی زرێبار ده‌کات.کاتێ سه‌رنج له‌ئاوه‌که‌ده‌دات و بیری لێ ده‌کاته‌وه‌که‌ به‌کوێدا هاتووه‌ته‌ئه‌م به‌ره‌وه‌ له‌ترسا خێرا گیانی ده‌رده‌چێ و ده‌مرێ .هه‌ر بۆیه‌ئێستاش له‌مه‌ریوان به‌مرۆڤی زۆر ترسه‌نۆک ده‌ڵێن مووساییه‌که‌ی گوێی زرێبار.  
                            
هه‌ڵوێسته‌یه‌ک 
له‌هه‌موو ئه‌م به‌یت و ئه‌فسانه‌و داستانانه‌دا چه‌ندین نیشانه‌هه‌ن که‌ده‌ستمان ده‌گرن و به‌ره‌و ده‌ورانی دێرێنی ئه‌م سه‌رزه‌مینه‌مان ده‌به‌ن که‌بریتێن له‌: «شار»، «مه‌جووسی» ، «فه‌یله‌قووس» و «زوڵم و زۆر».ئیمه‌ش شوێنی ئه‌و نیشانانه‌ده‌که‌وین و ده‌چین به‌ناخی مێژوودا و لێیان ده‌کۆڵینه‌وه‌ :
الف- «شار»: هه‌ر وه‌ک ده‌زانین له‌ئه‌فسانه‌ی زرێباردا باسی شارێک ده‌کرێ که‌له‌م ناوچه‌یه‌دا  بووه‌و به‌هۆی دۆعای ده‌روێشه‌وه‌بووه‌به‌ژێر ده‌ریاوه‌.

به‌گه‌ڕان به‌نێو کتێبه‌مێژووییه‌کاندا له‌ناوچه‌ی سێ گۆشه‌ی شاره‌زوور،هه‌ورامان و زرێباردا ئه‌گه‌ین به‌چه‌ند ناو له‌ده‌ورانی کۆندا. مامۆستا ئه‌مین زه‌کی به‌گ له‌لاپه‌ڕه‌ی ٨٣ی کتێبی \"کورد و کوردوستاندا\"باسی شاره‌کۆنه‌کانی سه‌رزه‌مینی ماد ده‌کات و ناوی دوو شاری \"هار هار\" و\" ئاتلیلا\" دێنی که‌له‌و سێ گۆشه‌یه‌دا هه‌ڵکه‌وتوون.هه‌روه‌ها ئه‌م مێژوونووسه‌له‌لاپه‌ڕه‌ی ٩٠ی هه‌مان کتێبدا دیسان باسی هار هار ده‌کاته‌وه‌و له‌په‌راوێزی ئه‌و لاپه‌ڕه‌یه‌دا سه‌باره‌ت به‌و ناوه‌ده‌ڵێ:«ئه‌م شاری هار هاره‌تووشی هێرشی (سارگۆن)ی ئاکاد (قه‌ڕنی٢٨ی پێش زایین)بووه‌ناوه‌که‌ی گۆڕاوه‌کراوه‌به‌کارشاروکین واته‌شاری سارگۆن.ڕه‌نگه‌له‌جێگه‌ی هه‌ڵه‌بجه‌ی ئێستادا یان نزیک له‌وێ بووبێ.»

مامۆستا ڕه‌شیدی یاسه‌می له‌لاپه‌ڕه‌ی ٥٤ی کتێبی (کرد و پیوستگی های نژادی و تاریخی او)دا له‌باره‌ی ئه‌م ڕووداوه‌وه‌ئاوا ده‌نووسێ:له‌م کاته‌دا(ساڵی ٧٢٢ پێش زایین)ئاشوور له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی هالدیاوه‌به‌توندی زۆری بۆ دێ ئه‌وانیش بۆ به‌رنگاری له‌خۆیان هه‌رێمی پارسواش په‌ره‌پێ ده‌ده‌ن .شه‌ش ناوچه‌ی لێ زیاد ده‌که‌ن یه‌کێ له‌گۆڕانکاریه‌کانیان ئه‌وه‌بوو که‌ناوی شاری هار هار (له‌باشووری ده‌ریاچه‌ی زرێبار)ده‌گۆڕن ده‌یکه‌ن به‌کارشاروکین.ئه‌وێ ده‌که‌ن به‌ناوه‌ندێکی گه‌وره‌ی ده‌سه‌ڵات و کاتێ سپای ئاشوور له‌شاره‌زووره‌وه‌ده‌گاته‌ئه‌و ناوچه‌، هه‌رێمی ئێڵ پی یش (نێوان کرماشان و هه‌مه‌دان)ده‌سه‌ڵاتی ئاشوور قه‌بووڵ ده‌کات و ١٢ که‌س له‌گه‌وره‌کانی ماد ده‌چنه‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی سه‌رداره‌ئاشووریه‌که‌.ئه‌م مێژوونووسه‌له‌لاپه‌ڕه‌ی ٢٤٤ی هه‌مان کتێبدا له‌پێڕێستی ناوه‌کاندا ده‌نووسی هار هار شارێکه‌له‌باشووری زرێباردا.

دیاکۆنۆف سه‌باره‌ت به‌پارسواش له‌لاپه‌ڕه‌ی ٢٣٨ ی کتێبی مێژووی ماد  که‌وه‌رگێڕانی بورهان قانێعه‌ده‌نووسێ:له‌نووسراوه‌کانی زمانی(ئاشوور ناسیرپاڵ) شوێنی کیشوه‌ری (پارسوا)یان به‌به‌شه‌کانی خوارووی کیشوه‌ری (زاموا) ئه‌ووت.دیاکۆنۆف هه‌روه‌ها له‌لاپه‌ڕه‌ی  ٢٣٦ی هه‌مان سه‌رچاوه‌دا سه‌باره‌ت به‌زامواییه‌کان ڕووداوێک ده‌گێرێته‌وه‌وده‌نووسێ: «له‌دوای قه‌ڵاچۆ کردنی میرنشینه‌بچووکه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی زاموا له‌سه‌رده‌می گرنگترین پادشای زاموایی دا،ده‌وڵه‌تێک هه‌بوو له‌زاموای ناوخۆدا که‌( نیک دیارا یان مه‌ک تیارا ) سه‌رۆکایه‌تی ئه‌کرد.نیک دیارا دوژمن وناحه‌زی زۆر بوو.له‌ساڵی ٨٥٥ی پێش زایین دا له‌شکه‌رچیه‌کانی ئاشوور (سالماناساری سێیه‌م یان شولمان _ ئاشارد)له‌ڕێگای گه‌رده‌نه‌ی (بونائیس)ه‌وه‌په‌لاماری خاکی نیک دیارا ی دا،وه‌چۆن ئه‌یویست له‌ڕێگای ده‌ریاچه‌وه‌به‌هۆی ئه‌و قه‌یاغانه‌وه‌که‌له‌لقی دار بییه‌کان درووست کرابوون له‌ده‌ستی ئاشووریه‌کان ڕابکات (سالماناسار) که‌وته‌شوێنی و له‌ده‌ریاچه‌که‌دا له‌گه‌ڵیا که‌وته‌شه‌ڕه‌وه‌.»دیاکۆنۆف له‌خاڵی ژماره‌٦٠ی په‌راوێزی به‌شی دووهه‌می کتێبه‌که‌یا بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی زۆرتری ئه‌و باسه‌ده‌نووسێ:«به‌وته‌ی (بیللربه‌ک) که‌(فورر)یش لایه‌نی گرتووه‌ئه‌م لێکدان و شه‌ڕ و شۆڕه‌له‌ده‌ریاچه‌ی بچووکی زرێبۆر Zeribor   له‌به‌شی ژوورووی دیاله‌بووه‌...مومکین نیه‌...بێ گومان مه‌به‌ستی ده‌ریاچه‌ی ورمێ بووه‌...وه‌که‌شتیه‌بچووکه‌کان به‌ده‌ریاچه‌ی ناوبراودا رَۆیشتوون.»ڕه‌شیدی یاسه‌می شاره‌زوور به‌وڵاتی زاموا ده‌زانێ(کرد وپیوستگی...ێ ٥٠)
با لێره‌دا هه‌ڵوێسته‌یه‌ک له‌سه‌ر ئه‌م ڕوون کردنه‌وه‌ی دیاکۆنۆفه‌بکه‌ین.بێ شک دیاکۆنۆف شاره‌زای جوغرافیای ناوچه‌که‌نه‌بووه‌چوونکه‌ئه‌گه‌ر بیزانیایه‌ت که‌له‌ده‌وروپشتی ده‌ریاچه‌ی سوێری ورمێ قه‌ت دره‌ختی بیی سه‌وز نابێت هه‌تا خه‌ڵک به‌لقه‌کانی گه‌میه‌و قه‌یاغ درووست بکه‌ن ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی نه‌ده‌کرد.هه‌روه‌ها قه‌تیش ناوی ده‌ریاچه‌ی زرێباری نه‌بیستووه‌چوونکه‌ئه‌گه‌ر به‌ده‌ریاچه‌ی زرێباری بزانیایه‌ت که‌ئاوی شیرینی هه‌یه‌و زه‌ل وقامیش و له‌بان وداری بیی به‌فراوانی ده‌وری گرتووه‌و ئه‌گه‌ریش ئاشنای ناوه‌که‌ی بووایه‌هه‌رگیز زریبۆر ی (Zreibor) که‌شێوه‌ی کۆن ودێرینی ناوی ده‌ریاچه‌ی زرێباره‌له‌گه‌ڵ ده‌ریاچه‌ی ورمێ لێ نه‌ده‌گۆڕدرا.پێویسته‌ئاماژه‌ش به‌وه‌بکه‌ین هه‌تا چل په‌نجا ساڵ له‌وه‌پێشیش خه‌ڵکی گونده‌کانی ده‌وروپشتی ئه‌م ده‌ریاچه‌ به‌زه‌ل و قامیش و تووڵی بیی قه‌راخ زرێبار  قه‌یاغی بچووکیان درووست ده‌کرد و به‌سه‌ر زرێباردا ده‌گه‌ڕان و ئه‌م به‌ر و ئه‌و به‌ریان پێ ده‌کرد.   

به‌ڵام سه‌باره‌ت به‌ئاتلیلا  ڕه‌شیدی یاسه‌می له‌لاپه‌ڕه‌ی ٤٩ی کتێبی (کرد و پیوستگی های نژادی وتاریخی ) ده‌نووسێ:له‌سه‌رده‌می پادشایی ئاشوور ناسیرپاڵ(٨٦٠ _ ٨٨٥ پێش زایین)دا کوێستانه‌کانی هه‌ورامان داگیر ده‌که‌ن و له‌جێگای شاری کۆنی ئاتلیلا دا که‌بۆ ده‌وڵه‌تی ئاشوور هه‌ماری گه‌وره‌ی خه‌له‌بووه‌شارێکی تازه‌ساز ده‌کات و ناوی ده‌نێ دوورئاشوور و ئه‌وێ ده‌کات به‌ناوه‌ندی حوکمڕانی کردن به‌سه‌ر ناوچه‌تازه‌داگیر کراوه‌که‌دا. 

دیاکۆنۆفیش سه‌باره‌ت به‌ئاتلیلا ده‌نووسێ:«ئاشوور ناسیراپاڵ له‌خه‌ڵکی زاموا ناڕازی ده‌بێ هه‌ر بۆیه‌قه‌ڵای ئاتلیل  ده‌گرێت و تازه‌ی ده‌کاته‌وه‌و ده‌یکا به‌مه‌رکه‌زی کۆکردنه‌وه‌ی ماڵیات و باج وخه‌راجی وڵاته‌تازه‌دامه‌زراوه‌کان و هه‌ماری ئاڵف و زه‌خیره‌بۆ له‌شکرکێشیه‌کانی داهاتووی خۆی بۆ لای ڕۆژهه‌ڵات.(میدیا.دیاکۆنۆف.وه‌رگێڕانی بورهان قانێع.ل٢٣٤)

که‌وایه‌به‌پێی ئه‌م باسه‌مێژووییانه‌له‌م ناوچه‌یه‌دا له‌سه‌رده‌می کۆنی پێش زایین‌دا نه‌ته‌نیا شار بووه‌به‌ڵکوو هێنده‌گرنگ بووه‌که‌کراوه‌به‌ناوه‌ندی فه‌رمانڕه‌وایی و ده‌سه‌ڵاتیش ، واته‌ساتراپ نشین بووه‌. 
     
ب_ فه‌یله‌قووس: له‌ئه‌فسانه‌ی زرێباردا وتراوه‌زرێبار پێشتر شاری فه‌یله‌قووس بووه‌.هه‌ر وه‌ک ده‌زانین فه‌یله‌قووس شێوه‌کوردانه‌که‌ی وشه‌ی به‌عه‌ره‌بی کراوی فیلیفووسه‌که‌له‌ئه‌سڵدا وشه‌ی یۆنانی فیلیپووس بووه‌.فه‌یله‌قووس ناوی دامه‌زرێنه‌ری سلسله‌ی مه‌قدوونیه‌کان بووه‌. هه‌روه‌ها ناوی باوه‌پیاره‌و مامۆستای ئه‌سکه‌نده‌ری داگیرکه‌ر،و هه‌روه‌ها نازناوی ئانتیخووسی سێهه‌م پادشای سلووکیه‌کانیش هه‌ر فه‌یله‌قووس بووه‌.کێوێکی به‌رز له‌لای رۆژهه‌ڵاتی باکووری زرێباردایه‌که‌به‌به‌رزترین لووتکه‌که‌ی ده‌ڵێن قه‌ڵای فه‌یله‌قووس.بێشک ئه‌م ناوه‌وچه‌ندین ناوی تری وه‌ک پێله‌،سه‌ڵه‌سی و بێلوو که‌له‌م ناوچه‌یه‌دا هه‌ن  یۆنانین.

ئه‌و ناوانه‌ئاماژه‌یه‌کن به‌ بوونی یۆنانیه‌کان له‌کوردستان  و ده‌مانخاته‌وه‌بیری هێرش و تاڵانی ئه‌و داگیرکه‌رانه‌. هه‌ر وه‌ها ئه‌و ناوانه‌ئاشکرای ده‌که‌ن که‌یۆنانیه‌کان ماوه‌یه‌کی زۆر له‌م ناوچه‌یه‌دا ده‌سه‌ڵاتداریان کردووه‌و وه‌ک هه‌موو داگیرکه‌ره‌کان فه‌رهه‌نگی خۆیان سه‌پاندووه‌به‌سه‌ر خه‌ڵکدا . هه‌روه‌ها مامۆستا ئه‌مین زه‌کی به‌گیش له‌لاپه‌ڕه‌ی ١١٣ی کتێبی کورد وکوردستاندا ده‌نووسێ:«له‌دوای مردنی ئه‌سکه‌نده‌ری مه‌قدوونی وڵاتی کوردان که‌وتووه‌ته‌ناو به‌شی سه‌له‌ئوقووس که‌یه‌کێ بووه‌له‌قۆماندان و وارسه‌کانی ئه‌سکه‌نده‌ر(٣٢٣ پ.ز) و سه‌د ساڵێک به‌ده‌ستیه‌وه‌ما...». هه‌روه‌ک ده‌بینین چه‌ن به‌ش له‌وشه‌ی فه‌یله‌قووس له‌ناوی سه‌له‌ئوقووس دا  هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌که‌مامۆستا ئه‌مین زه‌کی به‌گ تۆماری کردووه‌ده‌بینرێ. که‌وایه‌ ئه‌گه‌ر له‌سێ گۆشه‌ی شاره‌زوور، هه‌ورامان، زرێباردا شار یان ناوه‌ندێکی ده‌سه‌ڵات بووبێ بێ گومان له‌کاتی هێرشی سپای یۆنان دا داگیر کراوه‌و دیسان ڕه‌ونه‌قی پێ دراوه‌و کراوه‌ته‌وه‌به‌ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵات و له‌وێوه‌حوکمڕانیان کردووه‌و ناوی شاری فه‌یله‌قووسیش ده‌گه‌ڕه‌ێته‌وه‌بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌. 
    
ج _ مه‌جووسی: ده‌روێشی مه‌جووسی و شاری مه‌جووسی ئاماژه‌یه‌که‌به‌ئایینی دانیشتوانی ئه‌م هه‌رێمه‌پێش له‌هاتنی ئیسلام .بۆ وێنه‌مامۆستا ناری به‌پێی ئه‌و باسه‌ی که‌له‌داستان و ئه‌فسانه‌کاندا  بیستوویه‌تی ئایینی خه‌ڵکی شاری زرێبار به‌مه‌جووسی ناو ده‌بات و له‌به‌شێ له‌م ته‌رکیب به‌نده‌دا ده‌ڵێ :
ئه‌ی خاکی وه‌ته‌ن بۆچی نه‌ما سه‌یر و سه‌فاکه‌ت      بۆ زێر و زه‌به‌ر بوو به‌ده‌مێ قه‌سری وه‌فاکه‌ت
                                         ...          ...       ... سا  بۆچی  نه‌بێتۆ  به‌زرێباری  مه‌جووسی  تا چێهره‌یی تو دیده‌نه‌بینێ به‌عه‌بووسی
پێویسته‌ئاماژه‌ش به‌وه‌بکه‌ین خه‌ڵکی ئه‌م ناوچه‌یه‌به‌ر له‌ئایینی مه‌جووسی په‌یره‌ویان له‌ئایینی میترا ده‌کرد و مێهرپه‌ره‌ست بوون.هه‌روه‌ها نابێ له‌بیریشمان بچێ که‌له‌زۆر جێگای ناوچه‌ی مه‌ریواندا به‌سه‌دان هوومه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌که‌ئیسک و پرووسکی مردوو له‌گه‌ڵ که‌ل و په‌ل و سامانی تایبه‌ت به‌و مردووه‌ی تیا بووه‌و ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌که‌به‌باوه‌ڕی خه‌ڵکی ئه‌و سه‌رده‌مه‌که‌مرۆڤــــ له‌پاشه‌ڕۆژدا زیندوو ده‌بێته‌وه‌و پێویستی به‌شته‌کانی خۆی ده‌بێ.  
    
د_ زوڵم و زۆر:هه‌روه‌ک وترا هه‌ر له‌کۆنه‌وه‌خه‌ڵکی ئه‌م ناوچه‌یه‌به‌درێژای ژیانیان له‌ژێر زه‌بر و زه‌نگ و داگیرکه‌ری و تاڵان وبڕین دا بوون .بێ شک هاتنی یه‌ک له‌دوای یه‌کی ده‌سه‌ڵاتداره‌داگیرکه‌ر و زاڵمه‌کان بۆ ئه‌م هه‌رێمه‌و ئه‌م ده‌س و ئه‌وده‌س کردنی ئه‌م ناوه‌ندی شارستانیه‌ته‌زه‌ره‌ر وزیانێکی زۆری له‌خه‌ڵکی ناوچه‌که‌داوه‌و که‌وتوونه‌ته‌ژیر کوشت و بڕی فراوان و زوڵم و زۆریان لێ کراوه‌.ئه‌فسانه‌ی زرێبار وه‌ک ئاوێنه‌یه‌ک باسی ڕابردووی تاڵی خه‌ڵک ده‌کات و ناوه‌ڕۆکه‌که‌ی هه‌م ئاواتی تیاچوون و ژێرئاو که‌وتنی زاڵمان و داگیرکه‌رانی تیایه‌و هه‌میش ناڕاسته‌وخۆ په‌یام و هه‌ڕه‌شه‌یه‌که‌بۆ زاڵمان  که‌ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وان تا سه‌ر نامێنێ و وه‌ک ده‌سه‌ڵاتدارانی پێشووی شاری ژێر ئاو ده‌سه‌ڵات و زوڵم و زۆری ئه‌وانیش ئاقیبه‌ت رۆژێ کۆتایی پێ دێ.
  
ئه‌نجام:
ئه‌م ده‌ریاچه‌یه‌هه‌زاران ساڵه‌له‌ده‌شتی مه‌ریواندا به‌ناوی زرێبار ناسراوه‌و گۆڕانی ناوه‌که‌ی بۆ هه‌ر ناو و وشه‌یه‌کی تر کارێکی هه‌ڵه‌یه‌و له‌شێوه‌ڕه‌سه‌ن و کۆنه‌که‌ی دوورمان ده‌خاته‌وه‌.ئه‌فسانه‌ی زرێبار ئاشکرای ده‌کات که‌له‌سه‌رده‌می پێش زایین له‌م ناوچه‌یه‌دا  بۆ ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ شار یان ناوه‌ندێکی ده‌سه‌ڵات بووه‌که‌به‌هۆی هه‌ڵکه‌وتنی ئه‌و شاره‌له‌سه‌ر سنووری نێوان ئاشووریه‌کان و ماد و هاوپه‌یمانه‌کانی وه‌ک مانایی و زامواییه‌کان چه‌ندین جار که‌وتووه‌ته‌ده‌س حکومه‌ته‌جۆراوجۆره‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌وه‌و له‌کاتی هاتنی یۆنانیه‌کانیش دا ماوه‌یه‌ک له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئه‌واندا بووه‌.ئه‌فسانی زرێبار و ناوی فه‌یله‌قووس سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئاماژه‌یه‌که‌بۆ ئه‌و ڕاستیه‌که‌ئه‌م ناوچه‌یه‌له‌کۆندا شار و ناوه‌ندی ده‌سه‌ڵات بووه‌ئه‌توانێ پیشانده‌ری ڕق و قینی خه‌ڵکیش بێ له‌ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی زاڵمانه‌و سه‌ره‌ڕۆیانه‌ی یۆنانیه‌کان که‌له‌پاش فه‌وتان و نه‌مانیان ئه‌م ئه‌فسانه‌یان بۆ درووست کراوه‌و له‌ناو خه‌ڵک دا گێڕاویانه‌ته‌وه‌و سینگ به‌سینگ هه‌تا ئه‌مڕۆ هاتووه‌.ئه‌م ئه‌فسانه‌یه‌نه‌فره‌تێکه‌له‌زاڵمان و هیوایه‌کی هه‌میشه‌یشه‌له‌دڵی مه‌زڵووماندا که‌زوڵم وداگیرکاری هه‌تا سه‌ر نامێنێ.هه‌روه‌ها ئه‌م ئه‌فسانه‌ئه‌توانێ وڵامی باو و باپیرانمان بێ بو پرسیاری چۆنیه‌تی درووست بوونی ئه‌م دیارده‌سرووشتیه‌.