رۆژهەڵاتی ناڤین و سیاسەتی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ناوچەیی و پرسی كورد
18:33 - 16 سەرماوەز 2711
Unknown Author
رۆژهەڵاتی ناڤین و سیاسەتی نێودەوڵەتی و وڵاتانی ناوچەیی و پرسی كورد لە سەدەی 21دا (هۆ و هۆكارەكان)، بەشێك لە خاڵە شاراوەكان لە سەدەی رابردوودا
عومەر عینایەتی
به‌شی یه‌که‌م
كاتێك باسی پرسە هەنووكەییەكان لەسەر چارەنووسی گەلی كورد دەكەین كە گرێدراوی هۆكارەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتییە لەسەر ئاستی روژهەلاتی ناڤین، ناتوانین باس كردن لە رابردوو پشت گوێ بخەین، ئەویش سیاسەتی داگیركاریی (دەوڵەت – نەتەوە)یە بەپێی بەرژەوندییەكان بۆ پەرەپێدانی ئەم سیاسەتە. لەم نێوەدا كورد بووە بە كارتێك لەسەر ئەو سات وسەودایانە لەناو وڵاتانی ئێران، توركیە، عێراق، سوریە، ئازەربایجان، ئەرمەنستان، كە خۆیان لە ریزی وڵاتانی جیهانی سێهەم دان و چاو لەدەستن. لەپێناو ئەم چاو لەدەست بوونە ماوەی سەدەیەكە بە هەموو شێوەیەك بۆ سڕینەوەی هەموو شوێنەوارێكی ناسنامەی كورد لە هیچ كردەوەیەك خۆیان نەپاراستووە، بۆ ئەمەش بێدەنگیی وڵاتانی بەرژەوندی خوازی سەردەستە واتایەكی دیكە بە خۆی دەبەخشێت. لێرەدا وتارەكە وا دەخوازێت كە هۆكارەكانی ئەم چاو لەدەست بوونەی وڵاتانی ناوچەكە هێندێ شی بكرێتەوە.
- پێویستە ئاوڕێك لە رووداوەكانی سەردەمی رێنێسانس بدەینەوە كە بوو بە هۆكاری گۆڕینی سیستمێكی نوێ لە ئاستی نێودەوڵەتی و‌رۆژهەڵاتی ناڤین بە گشتی و‌دروستبوونی دەوڵەت - نەتەوە.
لە سەردەمی رێنێسانس شۆڕشی چینایەتی لە ئوروپادا هاتە ئاراوە و بووە هۆی ململانێ و شەڕی ناوخۆیی لە نێوان فكری نوێ و سیاسەتی داگیركاریی بریتانیا و‌پێداگریی شۆڕشی نوێ بوو بە هۆكارێك كە وڵاتی فەرانسە ببێتە هەڵگری ئەو فكرە. هەر ئەم گوڕانكارییە و شەڕی نێوان دوو وڵاتی فەرانسە و‌بریتانیا رۆڵێكی سەرەكیی دەگێڕێت. فەرانسە كاتێ دەبینێت لە بەرامبەر هێزی دەریایی بریتانیادا لاوازە، بیر لەوە دەكاتەوە كە ئەو شەڕە لە ناوچە سنوورییەكانی وڵات بگوازێتەوە بۆ بەشەكانی دیكەی ژێر دەسەڵاتی داگیركاری بریتانیا و‌لە رێگای وشكانیی وڵاتی عوسمانی و ئێرانەوە هێرش بكاتە سەر هیندی رۆژهەڵاتیی ژێر دەسەڵاتی بریتانیا.
دەوڵەتی عوسمانی بەهۆی ئەوەی كە خۆی بە نوێنەری باوەڕی ئیسلامی دەزانی، پێی وابوو كە ئەوە شەڕی دوو وڵاتی كریستیانیی كافرن و ناڕازیی نەبوو كە ئەگەر فەرانسە بە وڵاتەكەیدا تێپەڕ بێت، بەڵام كاتێ كە فەرانسە ویستی بۆ تێپەڕ بوون لە وڵاتی ئێران بەرەو هیندی رۆژهەڵاتی لەگەڵ ئێران پێوەندی ساز بكات، ئێران لە قەیرانی سیاسی ناوخۆیدا بوو و هەروەها شەڕی دەكرد لەگەڵ دەوڵەتی تەزاری رووسیە، هەر ئەمەش بوو بە هۆكاریك كە دەسەڵاتی سەردەمی قاجاڕ بە مەرجێك یارمەتیی فەرانسە بكات بۆ هێرش كردنە سەر وڵاتانی ژێر دەستی داگیر كاری بریتانیا كە ئەویش هاوكار بێت بۆ رووبەڕوو بوونەوەی شەڕی نێوان ئێران و‌دەوڵەتی تەزاری رووسیە و‌بەم جۆرە دەوڵەتی فەرانسە كەوتە ناو شەڕێكی دیكەوە، واتە شەڕ لەگەڵ رووسیە. لەو شەڕەدا دەوڵەتی فەرانسە زیاتر لە 250 هەزار كەسی لێ كوژرا و بووە هۆی ئەوەی لە هێرش كردنە سەر هیندی رۆژهەڵات پاشگەز بێتەوە.
لێرەدا كاتێ دەوڵەتی بریتانیا بە سیاسەتی فەرانسە دەزانێت و‌هەست بە هەڵكەوتەی جوغرافیایی ئێران دەكات، سیاسەتێكی نوێ بۆ پاراستنی وڵاتانی ژێر دەستەی خۆی دەگرێتە بەر، واتە لە دەوڵەتی قاجاڕی ئێران نزیك دەبێتەوە.هاوكات بریتانیا لەگەڵ دەوڵەتی تەزاری رووسیە لەسەر خاكی ئێران دەكەونە سات و سەودا و ساڵی 1807 بە رێككەوتنامەیەكی نهێنی، ئێران لە نێوان خۆیاندا دابەش دەكەن، بەپێی رێككەوتنامەكە بەشی باشووری ئێران بۆ بریتانیا و بەشی باكووری ئێران بۆ رووسیە. هاوكات لەگەڵ ئەوەی كە بشێوی لەناو تەواوی ئێراندا هاتبووە ئاراوە و خەزێنەی دەوڵەتی قاجاڕ بەتاڵ بوو، قەیرانێكی زۆر لە ئێران دا سەری هەڵدا.
لێرەدا بریتانیا لە بەرامبەر وەرگرتنی ئیمتیازی باشووری ئێران و‌كێشانی رێگەی ئاسن و ئیمتیازی تێلگراف، بڕێك قەرزی بە ئێران دا. لە بەرامبەر ئەوەدا دەوڵەتی تێزاری رووسیە بۆ ئەوەی لە سیاسەتی دەوڵەتی بریتانیا وەدوا نەكەوێت لەسەر شوێنە جێ ناكۆكەكان وەكووو \"گەنجە و‌نەخجەوان\" گرێبەستی \"توركمەنچای\" لەسەر ئیمتیازاتی گومركیی باكووری ئێران دەبەستێت، لێرەدا بەشێك لە هۆكارەكانی چاو لەدەست بوون دەردەكەوێ. لە سەردەمی دەسەڵاتی قاجاڕ لە 1840ەوە هەتا1860 دەوڵەتی بریتانیا پلانێكی دیكە دادەڕیژێ بۆ بەچۆك داهێنانی دەوڵەتی قاجاڕ، ئەویش شێوازی رابردووی سیاسەتی داگیركاریی خۆی، واتە گیرۆدە كردنی گەلی ئێران بوو. قوتابخانەی زمانی فارسیی لە هیندی رۆژهەڵات دانا و ئەو هیندیانەی كە فێری زمانی فارسی دەبوون، وەكووو دەر‌وێشی گەڕیدە دەیانهێنان بۆ ناو ئێران و خەڵكیان فێری كێشانی مادە هۆشبەرەكان دەكرد. تا ئەو رادەیە كە گیرۆدە بوون هەتا ناو كۆشكی دەسەڵاتی قاجاڕ پەرەی سەند. (جیگای سەرەنجە بنەماڵەی خومەینی و لە سەروو هەموویانەوە باپیرەی خومەینی خزمەتێكی گەورەی بە سیاسەتی داگیركاریی بریتانیا كرد، ئەویش لە رێگای بەرهەمهێنانی مادە هۆشبەرەكان و ناردنی بۆ ئێران) لێرەدا ئەو سیاسەتە بوو بە هۆی قەیرانێكی گەورە لەناو كومەڵگای ئێران و‌شیرازەی كومەڵگا لەبەریەك هەڵوەشاوە و ئاڵۆزییەكی گەورەی لەناو تەواوی ئێتنیكەكانی ناوخۆی ئێران ساز كرد. بەشێكی زۆر لەو ئێتنیكانە توانای بەرەنگار بوونەویان لەگەڵ دەسەڵاتی قاجاڕ نەبوو، بەڵام دەوڵەتی قاجاڕ ترسێكی زۆریان لێ نیشتبوو لە بەرامبەر دەسەڵاتی ئەردەڵانییەكان.ئەم مەترسیە بووە هۆی ئەوەی كەسێك بەناوی (بارۆن یولیوس دۆرۆیتر) لەگەڵ مەلایەكی كورد نفووز بكەنە ناو كۆشكی خوسرەوخانی ئەردەڵان و بە ژەهراوی كردنی حەوزی ئاوی كۆشك بە میكرۆبی تاعوون، كە بووە هۆی لەبەین چوونی دەیان هەزار كەس لە رۆژئاوای ئێران و‌تێك چوونی دەسەڵاتی ئەردەڵانەكان. دەتوانین بڵێین ئەوە یەكەم هەنگاوی سیاسەتی داگیركاری لە بەرامبەر كورد بوو سەبارەت بە كێشەی ناوخۆی ئێران.
كاتێ كە دەسەڵاتی قاجاڕ ئەو مەترسیە گەوریە‌ی لەسەر لاچوو، شای قاجاڕ لە ساڵی 1872 تەواوی كانزای ئێرانی بێجگەلە (كانزای زێڕ و‌زیو) بەخشی بە (بارۆن یولیوس دۆرۆیتر) كە ئەم بەخششە گەورەیە بووە هۆی سەرسووڕمانی زۆرێك لە دەسەڵاتدارانی دونیا كە چۆنە شای ئێران تەواوی كانزای وڵاتی خۆی ببەخشێت بە كەسێكی بێگانە ئەویش كە بە رە‌چەڵەك جوولەكە و‌هاووڵاتی بریتانیا، ( كەس ناپرسێت ئەرێ بۆ شای ئێران تەواوی كانزای بەخشی بەم كابرایە و لەسەر چ بنمایەك ؟) لێرەدا بۆ جارێكی دیكە ئێران دەكرێت بە سێ بەش: باشوور، باكوور و بەشی بێلایەن، كە ئەویش رۆژئاوای ئێرانە و‌هەموو دانیشتوانەكەی كوردن. ئەم كارە دەبێتە هۆی پەڕاوێز خرانی كورد لە دوای لەبەین چوونی بەشێكی زۆر لە خەڵكی كوردستان بە ژەهراوی بوونیان بە میكرۆبی تاعوون، (دوڕۆیتر) كەسێكی دەوڵەمەند نەبوو، بەڵام كاتێك شای ئێران كانزاكانی پێ بەخشی بوو، دەستەوداوێنی چەند كۆمپانیایەك بوو بۆ لێكوڵینەوە لەسەر نەوت و‌پَیوەندیی لەگەڵ چەند كەسێكی دەوڵەمەند گرت.پاشان لەگەڵ دەوڵەمەندێكی ئوسترالیایی بەناوی (مارسەیی) كە خۆی كەسێكی \"ماجەراجوو\" بوو، حازر دەبێت سەرمایەگوزاری بكات، ئەگەرچی خۆی قەت نەهاتبووە ئێران، \"دوڕۆیتر\" دەكاتە بریكاری خۆی بۆ توێژینەوە لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت. پاش ماویەك ناهومێدی، چەند كانزایەكی چاڵە نەوت دەدۆزرێتەوە، پاشان ئەم بەخششە دەبێتە هۆی ناڕەزایەتییەكی گەورە لەناو دەسەڵاتی شای قاجاڕ و‌ئەم ناڕەزایەتییە بووە هۆی ئەوەی كە شای قاجاڕ پاشگەز ببێتەوە لەم بەخششە، دورۆیتر لە رێگای بریتانیاوە دەیەوێت شای قاجاڕ ناچار بكات كە ئەم ئیمتیازەی لێ نەسندرێتەوە.هەر ئەوە بووە هۆی ئەوەی كە پلانێكی نوێ دابڕێژێت. پلانە نوێیەكەی دەسەڵاتی داگیركاری بریتانیا دامەزراندنی بانكی شاهی دەبێت و \"دوڕۆیتر\" دەكەنە بەرپرسی بانكی شاهی. ئەم هەڵوێستەی بریتانیا دەبێتە هۆی ئەوەی كە دەوڵەتی تێزاری رووسیەش بە پلانێكی نوێ بێتە نێو مەیدان و‌بەدانانی بانكی ئیستقرازی (دانی قەرز) بەتەواوی سیاسەتی دەسەڵاتداری بە هەموو سیستمی ئیداریەوە دەكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی بریتانیا و‌رووسیەوە، دەست بەجێ بۆ هەر ناوچەیەك بۆ گۆڕینەوەی پارە دەرسەدێك و بڕێك دیاری دەكەن. هەروەها بریتانیا لە چەند پلاندا قەرز دەدا بە دەسەڵاتی قاجاڕ لە رێگای بانكی شاهیەوە، هەر بەم بۆنەشەوە دەوڵەتی تێزاری رووسیە دووجار قەرز دەدات بە دەوڵەتی قاجاڕ و لەپێناو گرێبەستی سەرلەبەری خاكی ئازەربایجان و لاوازیی دەسەڵاتی قاجاڕ دەبێتە هۆی ئەوەی كە شیرازەی كۆمەڵگا بە تەواویی هەڵبوەشێتەوە، لەلایەك قەرزداری دەسەڵات بە كۆمپانیا نەوتییەكان دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشیك لەژێر ناوی مەشروتە خوازان و‌كوتایی هاتنی دەسەڵاتی قاجاڕییەكان لەژێر چاوەدێریی بریتانیا، هەروەها رەوایی پارلەمانی بە ناوی \"جانتاسورەكان\" و دانانی گەڵاڵەی یاساگەلێك لەژێر ناوی \"دەوڵەت – نەتەوە\" لە پاشان بەهۆی ناڕەزایەتیی خەڵكانی ناوخۆ لە بەرامبەر دەسەڵاتی مەشروتەخوازان و مانگرتن لە كونسوولگەریی بریتانیا و پشتیوانیی بریتانیا لە \"رەزاخانی میرپەنج\" و‌بە كوودەتایەكی سەربازی یەكەم پاشای دەست نیشان كراو لەلایەن سیاسەتی داگیركارییەوە بەسەر ئێراندا دادەسەپێنن. دەست بەجێ بریتانیا بە پشتیوانی كردن لە حیزبی وفاق لە تەورێز، بە سەرۆكایەتیی \"ئاتاتۆرك\" بو دروست كردنی دەوڵەتی توركی دەبێتە هۆی رووخانی دەسەڵاتی عوسمانی و بە درووست بوونی \"دەوڵەت – نەتەوە\" پلانەكانی بریتانیا سەر دەكەوێت. لە بەرامبەر ئەو سیاسەتە دەوڵەتی تەزاری رووسیە لە ئێراندا بە دوای قەرزەكانیدا دێت و‌لە هەمانكاتدا، لە ساڵی 1912 تەواوی خاكی ئازەربایجان داگیر دەكات ( كە قەدیمیەكان بە سەردەمی تەیارە رەشەكە یان سەردەمی گرانیەكە ناوی دەبەن). ئەم داگیر كردنەی ئازەربایجان هەتا ساڵی 1917 كە شۆڕشی ئوكتۆبر درێژەی كێشا. لە پاشان لە دوای رووخانی تێزاری رووسیە ناچار دەبن ئێران چۆڵ بكەن و ئەو گۆڕانكارییە لە رووسیە دەبێتە هۆی ئەوەی كە بریتانیا بۆ پلانەكانی لە رۆژهەڵاتی ناڤین دەستی زیاتر ئاوەڵا بێت، بریتانیا كاتێ لە ناوچەی كەركووك دەستی بە نەوت دەگات و بە ئیمتیاز وەرگرتن لە دەوڵەتی وابەستەی ئێران و دەوڵەتی تورك، پلانی دروست كردنی دەوڵەتێك لەژێر چاوەدیریی خۆی و بە ئیمتیاز وەرگرتنی ویلایەتی شارەزوور و ویلایەتی مووسڵ و‌لەگەڵ ویلایەتی بەغدا، دەوڵەتێكی گرێبەستی بنیات دەنێت لەژێر ناوی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی1920 هەتا ساڵی2000، پاشان بەهۆی جیاكردنەوی دو ویلایەت لە ئێران و توركیە و‌بە سەركردایەتیی دوو سەرۆك خێڵ دەبێتە هۆی ئەوەی كە دوو وڵاتی ئێران و‌توركیە بە پشتیوانیی سیاسەتی داگیركاری و وابەستە رەوایی بە خۆیان بدەن، وەكووو \"دەوڵەت – نەتەوە\" بو سەركوتی باقی ئێتنیكەكانی ناوخۆیان و‌لە بەرامبەر هەر جینایەتێكی ئەم وڵاتانە چاوپوشی بكرێت لە ئاست سیاسەتی نێودەوڵەتی كە دەتوانین كۆمەڵ كوژیی ئەرمەنیەكان و كوشتاری دێرسیم ناو ببەین، كورد لەژێر سیاسەتی داگیركاری و‌رێككەوتننامەی \"سیڤەر و لۆزان\" بو بە سووتەمەنی دەسەڵاتی وابەستەی دەوڵەت - نەتەوە، لە دروست كردنی دەوڵەتی عێراقی قەراردادیدا كەسێكی سەرمایەداری بریتانیایی بە ناوی \"گولبانگیان\" بە ئیمتیازی %5 سەرمایەگوزاری لە نەوتی كەركووك دەكات و هەر خێرا 5 وڵاتی بریتانیا، فەرانسە، ئاڵمان، توركیە و‌ئیتالیا كە هەركام دەبنە خاوەنی بەشێك لە ئیمتیازی بەرهەمهێنانی نەوت، لە ئێران، 50 ساڵ چارەنووسی نەوت لەژێر ناوی \"مارسەی\" دەبێتە هوی ململانێی نێودەوڵەتی، بە دانی ئیمتیازی كێشەی باڵكان بە دەوڵەتی سۆڤیەت دەكەوێتە ناو قەیرانی خۆیەوە، لەم نێوانەدا كوردان چەندین جار ناڕەزایەتی دەردەبڕن كە رووبەڕووی سەركوتی وڵاتانی ژێر كۆنترۆڵی خۆیان و وابەستەی ئێران و‌توركیە دەبنەوە. هاوكات بەرژەوندییەكانی وڵاتانی ئورووپایی دەبێتە هۆی شەڕی یەكەمی جیهانی لەسەر رۆژهەڵاتی ناڤین و‌سەرمایەگوزاریی بۆ بەدەستهێنانی نەوت كە ئالمَان پێشەنگایەتی ئەو شەڕەی دەكرد كە ئەم شەڕە بووە هۆی دووبەرە وەكوو وڵاتانی ئاڵمان و ئیتالیا و توركیە وەكووو بەرەی موتەحیدین و‌وڵاتانی فەرانسە، بریتانیا و رووسیە وەكووو بەرەی موتفقین. ئاكامی ئەو شەڕە ئەوە بوو كە بەشێكی زۆر لە خەڵكی ئووروپا سەرمایە و‌پڕۆژەكانی خۆیان بگوازنەوە بۆ ناوچەی ئەمن و دوور لە شەڕ وەكووو ئەمریكا و‌ژاپۆن، بەتایبەت ئەمریكا ئەو هەلەی قۆستەوە و‌زۆربەی زانایان وەكووو \"ئالبێرت ئەنشتەین\" پڕۆژەی چەكی ئەتۆمی لە ئیختیاری ئەمریكا دانا و‌بو بە خاوەنی چەكی ئەتۆمی و‌وەكووو زلهێزێكی گەورە بەرەبەرە بۆ بە زلهێز، لە پاش ماویەك دیسان شەڕی دووەمی جیهانی دەستی پێكردەوە كە لەم شەڕەدا ئەمریكاش بوو بە لایەنێكی شەڕ لە بەرەی موتەفقین.
لە سەرەوە بە كورتی باسی بەشێك لە رووداوە گرینگەكانمان كرد، بەڵام لێرەدا دەمانەوێت بە شێوەی داڕشتنی تیۆری و‌پراكتیكی رۆژهەڵاتی ناڤین شی بكرێتەوە. لەو هۆ و هۆكارانەی كە پێوەندیی راستەوخۆی بە كوردستانەوە هەیە زیاتر ورد دەبینەوە و بەگشتی روانگەی بەشێك لە تیۆریسیەنەكانی وڵاتە زلهێزەكانی دونیا بێنینە بەرباس و‌لێكۆڵینەوە.
كوردستان بەشێك لەو ناوچە جوغرافیایەیە لە رۆژهەڵاتی ناڤین و خاوەنی پێگەی تایبەتە كە رۆژهەڵاتی ناڤین گرێ دەدەات بە رۆژئاواوە. هەر بە درێژایی مێژوو وەكووو رێگای هەوریشم كە ناوەندی بازرگانیی بووە و‌راستەوخۆ لەناو خاكی كوردستانەوە ئەم پێوەندیانە بە یەكەوە گرێ دەدات. ئەوەی جێگای باسە لە دوو سەدەی رابردووە لەسەر بنچینەی شێوازی سیستمی ئابووری و‌سەنعەتیە كە پێویستیی بە كانزای هەرزان هەیە وەكوو نەوت و‌ئاوی شیرین. كوردستان بەگشتی خاونی ئەو پێگەیەیە لەناو وڵاتانی ئازەربایجان، ئەرمەنستان، ئێران، توركیە، سووریە و عێراق لە رووی ئاوی شیرینەوە خاونی چەندین رووبار و‌دەریاچەیە وەكوو:\" دیجلە، فورات، زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان، چۆمی ئاراس، سیمینە، زەڕینە، قزل ئوزەن، ئەڵوەند، كەرخە، قەرەسوو، گاماسیاب، و...\"، هەروەها خاونی چەندین گۆلە وەكوو:\" گۆلی وان، زرێبار، گۆلی ورمێ\" و لە چوار لاوە دەتوانین بڵێین پێوەندیی بە زەریای كاسپیەن (خەزەر) و‌زەریای سپی و‌لە باشوورەوە بۆ كەنداوی ئاوی گەر‌م كە كاریگەریی لەژێرخانی ئابووریدا هەیە بەگشتی و یەك بەش لە سێ بەشی ئاوی شیرینی دونیا لەخۆ دەگرێت، هەروەها لە روانگەی كانزای ژێرزەوی وەكوو نەوت كە دەتوانین بڵێین نیوەی نەوتی رۆژهەڵاتی ناڤین لە كوردستان بەتایبەت لە عیراق دایە وەكوو:\" نەوتی كەركووك، شاهابادی كرماشان و ئیلام و دەشتی ئازادگان\"ئێستا لە ناوچەكانی:\"د‌هۆك، بارزان، شیواشۆك و نزیك بیخمە، شارەزوور\" كە توێژینەوەی لەسەر دەكرێت و هەروەها دەتوانین بڵێین لە بەشێك لە ناوچەكانی باكوور و‌باشووری بچووك خاوەنی نەوتە، كە ئەم دوو سەرچاوە سرووشتیە بۆتە هۆی ئەوەی كە كوردستان ببێتە خاوەن پێگەی تایبەت لە روانگەی ژێئۆپۆلیتیكەوە كەلە دوو سەدەی رابردوەوە بۆتە هۆی ململانێ و ناكۆكی و ئاژاوەگێڕیی لە ئاست سیاسەتی زلهێزانی دونیادا كە رولی ستراتیژییەكی سەربازی و رامیاری دەگیڕێت.
زانستی ژێئۆپۆلتیك لەسەر بنچینەی رامیاری بەتایبەت لە سەدەی رابردوودا لە جوغرافیای ناوچە لە نێوان دەسەڵاتدارانی جیهانی بەگشتی بۆتە جێی باس و توێژینەوە بۆ بەرژەوندییەكانی خۆیان كە ئەم ململانیە نێودەوڵەتییە بۆتە هۆی ئەوەی كە \"ژێئۆپۆلیتسین\"گەلێك بۆچوونەكانی خۆیان بە شێویەك دابڕیژن و لە هەر سەردەمێك بایەخی تایبەتیی پێ ببەخشن. لەم نێوانەدا دەتوانین ئاماژە بە كەسانیك بكەین كە تیۆرییە‌كانی خۆیان بەم شێوەیە دەهێننە زمان وەكوو:
1- تیۆریی هارتلند لەلایەن سەرهاڵفورد مكیندر
2- تیۆریی هێزی دەریایی لەلایەن ئاڵفرێد تایرماهان
3- تیۆریی ریملەند لەلایەن نیكۆڵاس ئیسپایكمن
4- تیۆریی پێكهاتەی ژێئۆپۆلیتیكی جیهان لەلایەن سئول بی كوهن
5- تیۆریی هیلالی هیلكەیی لەلایەن جیفری كەمپ
لەنێوان تیۆریی و‌بۆچوونەكانی ئەو كەسانەدا كوردستان پێگەی تایبەتی هەیە كەلە رۆژهەڵاتی ناڤئندا خۆی دەبینێتەوە.
1- سەرهالفوردمكیندر (1861-1947)
تیۆریی هارتلەند لە لایەن سەرهالفورد مەكیندەر
یەكێك لە ناوداران و‌داڕێژەرانی ژئَئۆپۆلیتیكی نەریتی بە نووسینی وتارێك لەژێر ناوی سنووری جوغرافیای مێژوو لە ساڵی 1904 لە گۆڤاری جوغرافیادا بڵاو بۆتەوە بۆچوونی گەورەی هارتلەندی شی كردۆتەوە ئەو لە بۆچوونی خۆیدا ئاسیا، ئەفریقا و‌ئورووپا وەكوو دوڕگەیەكی گەورەی جیهانیی ناو دەبات كە دوو بەشی وشكانیی دونیا لەخۆ دەگرێت و حەوت بەش لە هەشت بەشی خەڵكی دونیای تێدا نیشتەجێن كە كلیلی ئەو دوڕگە گەورەیە خۆی لە ناوچەی هارتلەنددا دەبینێتەوە بە بۆچوونی مەكیندر، هارتلەند ناوچەیەكی بەرفراوان لەخۆ دەگرێت لە روژئاواوە هەتا چۆمی \"ڤولگا\" لە بەشی رۆژهەڵاتی سیبری بۆ بەشی رۆژئاوای سیبری و‌لە باكوور ئوقیانووسی بەستەڵەك و لە باشوورەوە بەرزاییەكانی هیمالیا و‌ئێران كە ئەم ناوچانە لەژێر كاریگەریی هیچ یەك لە هێزی دەریاییدا نەبوون، ئەوكات بە بۆچوونی مەكیندر ناوچەی هارتلەند دەكات بە دووبەش.
1- بازنە و هیلالی ناوخۆیی و قەراخ:
2- بازنە و هیلالی دەرەوە و‌دوڕگەیی
بازنە و هیلالی ناوخۆیی كە پشتیان لە بەشی وشكانیە لە لێوا‌رەكانی ئاو (واتە دەریا)یە كە لە دەریاوە دەستیان پێ دەگات لەگەڵ بارودۆخی وڵاتی خۆیان یەك دەگرێتەوە و هێزی دەریایی و‌رۆڵی ژَیئۆستراتیژیكیان هەیە.
بازنە و‌هیلالی دەرەوە و‌دوڕگەی وەكوو ئیتالیا و ژاپۆن و‌ئوسترالیا مەكیندر لە ئاكامدا بۆچوونی خۆی لە ساڵی 1919دا بەم شیوەیە شی دەكاتەوە بەرامبەر بە هارتلەند دەڵێت كە هەر وڵاتێك دەسەڵاتی بەسەر رۆژهەڵاتی ئورووپا واتە دەسەڵاتی بە هارتلەنددا هەبێت، تەواوی دونیا كۆنترۆڵ دەكات.
ئەگەر بڕوانینە جوغرافیای كوردستان زۆر بە روونی بۆمان دەردەكەوێت كە بارودۆخی كوردستان لە ناو بازنەی هیلالی هارتلەنددا بەشێكە لە بازنەی هیلالی ناوخۆیی كە دەكەوێتە بەشی رۆژهەڵاتی ئورووپا، وەكوو پشتێنەیەك رۆل دەگێڕێت لە ناوچەكەدا، كوردستان بەتایبەت لە دوو روانگەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، ئەگەر مەترسیەك لەسەر هارتلەند هەبێ كاتێكی گونجاو دەرەخسێنێت بۆ هێزی دەریایی و‌یان لەو كاتەی كە بەگشتی مەترسیی هەبێت بۆ هارتلەند وەكوو شوێنی ستراتیژییەكی دەبێتە مەیدان و‌سەدەیەك لە بەرامبەر مەترسیەكاندا و‌رۆڵی سەرەكیی دەگێڕێت هەوڵدانی بێ پسانەوە لە سەدەكانی 19دا ئەو رۆڵەی گێڕاوە لە نێوان رووس و بریتانیادا و‌سەدەی 20 لە نێوان رووس و‌ئەمریكا، كۆنتڕۆڵی ناوچەكە لەلایەن دەسەڵاتداریەوە.
2- بۆچوونی هێزی دەریایی ماهان:
تێۆریی هێزی دەریایی لەلایەن ئالفرێد تایرماهان
لە بەرامبەر بۆچوونی هارتلەند، مەكیندەر رۆڵی سەرەكیی لەوەدا دەبینێت، دەسەڵاتی هێزی وشكانی لەو بازنەیەدا بایەخی پێدەدات بو دەسەڵاتداریی ناوچەكە.
بەڵام ئالفرێد تایرماهان لەو ئەم باوەڕە دایە بایەخی هێزی دەریایی و‌دەسەڵاتداریی بەسەر دەریاكان و‌ئاوەڕۆكان و‌بەرز كردنەوی ئاستی ئەم دەسەڵاتداریە دەتوانێ رۆڵی سەرەكیی بەسەر دونیادا هەبێت و‌باوەڕی بە هێزی دەریایی هەیە بە بۆچوونی ئەو، وڵاتی ئەمریكا نمونەیەكە كە توانای ئەو دەسەڵاتداریەی بۆ رەخساوە، واتە دەسەڵاتداریی بەسەر دەریاكان رۆڵی ستراتیژیكی دەگێڕێت، لەم بۆچوونەدا دیسان كوردستان رۆڵ دەگێڕێت بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەڵام لە لایەن وڵاتی رووسیەوە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەسەر ئاوە گەرمەكانی كەنداو و‌دەریای سپی لە ئاكامدا لە رۆژهەڵاتی ناڤین كوردستان دەتوانێت لەمپەرێك بێت بۆ رووبەڕوو بوونەوەی دەسەڵاتدارانی هێزی دەریایی ( بەتایبەت ئەمریكا لە ئەمڕۆدا و لە رابردوودا بریتانیا لە بەرامبەر رووسیە كوردستانیان كردە كارتی سات و سەودای خۆیان) ئەمریكا بە دەسەڵاتداریی خۆی بەسەر كوردستاندا هەم دەتوانێ پێشی رووسیە بگرێت كە دەستی نەگات بە ئۆقیانووسەكان كە رۆڵی ستراتیژیكی هەیە لەپێناو بەرژەوەندییەكاندا، لە بۆچوونی ماهاندا كوردستان ئەوەندەی بۆ ئەمریكا گرینگە بۆ رووسیە دوو ئەوەندە گرینگە، یەكەم رووسیە لە بەرامبەر هێزی دەریایی ئەمریكا، دووهەم بۆ بەدەستهێنانی ئاوە گەرمەكانی كەنداو و‌دەریای سپی.
3- بۆچوونی / ریملاند / ئیسپایكمەن
تیۆریی ریملەند لەلایەن نیكڵاس ئیسپایكمن
بە قەبووڵ كردنی چوارچێوەی بیرۆكەی مەكیندر لە جێگەی هارتلەند كە بازنەی هیلالی ناوخۆیی ئەو بە ناوی ریملەند ناوی دەبات و‌گرینگیی تایبەتیی پێ دەدات لە بۆچوونی ئیسپاكمەن، ناوچەی ریملەند كاردانەوە و رۆڵی سەرەكیی دەگێڕێت و‌سەرچاوەی بەرهەمهێنانی دەسەڵاتی سەرەكییە، ئەم ناوچەیە لە چوارچێوەی تایبەتیی ناوچەیی جوغرافیاییدا لە دوو بەشی وشكایی و‌دەریایی گرینگی تایبەتیان هەیە و‌دەبێت لە دەست بەجێ بۆچوونی ناوچەی ریملەند ئاسانكاریی لە دەریا بۆ بازرگانی دەریایی هۆكارە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سەردەستە بۆ پێكهێنانی ژیۆپۆلتیك لە ناوچەدا كە رۆڵی سەرەكیی دەگێڕێت و‌هەلێكی باش دەڕەخسێنێت، هەر ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە كە ئسپایكمەن لە ئاكامدا بەوە دەگات كە هێزی دەریایی كلیلی سەرەكیی و رۆڵی ستراتیژیی جیهانی بگێڕێت لە ناوچەكەدا، وڵاتانێك كەلە بازنەی هیلالی ناوچەی رمیلەند دان، وەكوو پشتێندێك سنوورەكانی وڵاتی رووسیە گەمارۆ دەدەن، هەتا ناوچەی هارتلەند لە عەرزی واقیعدا ناوچە یان وڵاتانێك لەناو جەرگەی گیر و گرفت و نفوزی دەسەڵاتداریی هێزی وشكانی و‌دەریایی دایە، لە راستیدا كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا دەبێتە بەشێك لەو سنورەی ریملەند. بە بۆچوونی ئیسپاكمەن ناوچەی سنووری دەسەڵات لەناو جەرگەی پشتێندە واتە هارتلەند و ئاوەكانی دەورووبەری لەخۆ دەگرێت، زۆربەی ناكۆكی و ركەبەریەكانی دەسەڵاتی سەردەستە لە بواری هێزی دەریایی و‌وشكانی لەوێدا رووبەڕوو دەبنەوە بە تایبەت لە سەدەی بیستەمدا جێگای ناكۆكی و‌ركەبەریی بوو‌كە ئەم ململانێیە بەتایبەت كاریگەریی لەسەر چارەنووسی گەلی كورد داناوە، شیكردنەوە و‌لێكدانەوەی دوای شەڕی جیهانی دووە‌م و‌رووداوەكانی دوای شەڕی سارد لە نێوان دوو دەسەڵاتی زلهێز وەكوو ئەمریكا و‌یەكیەتیی سۆڤیەت لە چواەچێوەی بۆچوونی ریملەنددا بە ڕوونی بەرچاو دەكەوێت كە ئەم دوو وڵاتە لە ماوەی40 ساڵدا سات و سەوداكانیان بۆ جێ كردنەوی هێزی دەسەڵاتی خۆیان لە ناوچەكەدا پلانی خۆیان داڕشتووە، ئەو چەند وڵاتانەی كە گەلی كوردیان لەناودا بەش كراوە وەكوو ئێران، توركیە، عێراق، سووریە، ئازەربایجان و‌ئەرمەنستان لەناو بازنەی ریملەندی ئیسپاكمەندا بە روونی بەرچاو دەكەوێت، لە ساڵی 1945 هەتا ساڵی 1990 شەڕی ساردی دوو زڵهێزی وەكوو ئەمریكا و‌شورەوی جێگای كێبڕكێ و‌مشتومڕ و‌سات و سەودای زۆر لەم ناوچەیەدا و بە تایبەت گوشار خستنەسەر شورەوی لەلایەن ئەمریكاوە بە هەموو شێوەیەك بەتایبەت لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانیەوە بۆ پاشەكشێ كردن لە سنووری باكوور و باكووری رۆژئاوای ئێران بەتایبەت هەڵوەشاندنەوەی كۆماری كوردستان كە دەسەڵاتێكی نوێ بوو لە مەهاباد لە ساڵی 1946دا وە تەنانەت بووە هۆی ئەوەی كە بە هاوكاریی شای ئێران توانی لەسەر بڕیاری ئەلجزائیر دەستی لەناو خاكی عێراقیش بكرێتەوە و‌بووە هۆی تێكشكانی شۆڕشی كورد لەناو عێراقدا لە ساڵی 1975.
(جیگای ئاماژەیە بڵێین كە ئەمریكا لە شەڕی دووەمی جیهانی كاتێ دەستی گەیشت بە چەكی ئەتۆمی و‌بەكارهێنانی لە (ناكازاكی و هیرۆشیما) وەكوو زلهێزێك لەبەرەی موتەفقین و باج وەرگرتن لە بریتانیا و‌رووسیە، فەرانسە دەستی كراوە لە ئێراندا و‌لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا بەتایبەت كە ئەوكات ئێران وەكوو وڵاتێكی بێلایەن دەست نیشان كرابوو، بەڵام لە دوای كۆتایی هاتنی شەڕ، ئێران بوو بە بەشێك لە وڵاتی بەكارهێنەری ئەمریكا لە هەموو بوارەكانی بازرگانی لەسەر بنچینەی بەڕێوەبەرایەتی 51% بە % لە لە كاتێكدا ئێران دەبوا لەم 2% ی بەرهەمی خۆی پێداویستیەكانی لە وڵاتانی سەردەستە بكڕێت و‌ئێران بۆی نەبوو سەنعەتی دایكیی هەبێت بۆ بەرهەمهێنان لە بازاری مەسرەفدا، لە ساڵی 1953 بە هاوپشتیی ئەمریكا شۆڕشی نەتەوەیی لە ئێران لەسەردەمی موسەدیق كە بە رواڵەت نەوتی ئێران بە نەتەوەیی كرا، بەڵام لەژێر چاودێریی ئەمریكا، بریتانیا، فەرانسە و‌وڵاتانی هاوپەیمان، ئێران لە ئاكامدا پێی نایە قوناغێكی نوێ بۆ ئەم مەبەستە لە ساڵی 1963دا لەژێر ناونیشانی كاپیتالاسیۆن و‌شۆڕشی سپی دەستیان كرد بە ریفۆرمێك بەناوی \"تەقسیمی ئەرازی\" و لەم پڕۆسەیەدا ئێران كرا بەسێ بەشی ناوچەی سەنعەتی و ناوچەی كشتوكاڵی و‌ناوچەی مەرتەع، واتە بەرزاییەكانی جەنگەڵ و‌ئاژەڵداری، ناوەندی ئێران كرا بە ناوچەی سەنعەتی لەژێر چاودێریی دەسەڵاتی ناوەندی و‌شا بەو واتایەی كە سەرمایەداریی ناوچەكانی دیكەی ئێران بۆیان نەبوو كە سەرمایەگوزاریی لە ناوچەی خۆیاندا بكەن دەبوا سەرمایەی خۆیان بگوازتبایەتەوە بۆ ناوچەی سەنعەتیی كە یاسایەك هەیە بەناوی ئەوەی كە ئەم سەمایەدارانە بە سەرمایەداریی ناخۆجێی ناو دەبرا كە دەبوو بۆ هەموو ئیمكاناتی بەرهەمهێنایان لە بازاڕی ئازاد بیانكڕیبایە، دەوڵەت هیچ سوبسیدێكی نەدەدا بە سەرمایەداریی ناخۆجێی لە ئاكامدا دەبووە هۆی لەدەست دانی سەرمایەكانیان و بەدوكانداری یان سەرمایەدارێكی دەڵاڵ سفەت كە توانای بەرهەمهێنانیان نەدەما، لە ناوچەی كشتوكاڵیدا بەپێی یاسای كشتوكاڵی كەس بۆی نەبوو، لە زەمینی كشتوكاڵیدا سەرمایەگوزاری سەنعەتی بكات، بۆ ئەم مەبەستەش وەزارەتی دارایی هیچ قەرزێكیان نەدەدا بە سەرمایەداری ناوچەیی، مەگەر لە بواری كشتوكاڵی نەبایە لە هەمان كاتدا یاسای ئینحیسار بە وەراسەت دەبووە هۆی لەدەستدانی ژێرخانی ئابووریی كشتوكاڵی و‌دەوڵەت هیچ سوبسیدێكی نەدەدا بە زەمینی كشتوكاڵی كە زەوی كشتوكاڵی لەتوپەت دەكرا و تەنانەت وەڵامدەرەوەی نیازی ناوچەیەكیشی نەدەبوو، دەبووە هۆی بێبەش بوونێكی زۆر بەتایبەت لە ناوچە سنوورییەكان كە لێرەدا ناوچەی كوردستان بەشێكە لەو بێبەش بوونە بەگشتی).
عومەر عینایەتی
به‌شی یه‌که‌م
كاتێك باسی پرسە هەنووكەییەكان لەسەر چارەنووسی گەلی كورد دەكەین كە گرێدراوی هۆكارەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتییە لەسەر ئاستی روژهەلاتی ناڤین، ناتوانین باس كردن لە رابردوو پشت گوێ بخەین، ئەویش سیاسەتی داگیركاریی (دەوڵەت – نەتەوە)یە بەپێی بەرژەوندییەكان بۆ پەرەپێدانی ئەم سیاسەتە. لەم نێوەدا كورد بووە بە كارتێك لەسەر ئەو سات وسەودایانە لەناو وڵاتانی ئێران، توركیە، عێراق، سوریە، ئازەربایجان، ئەرمەنستان، كە خۆیان لە ریزی وڵاتانی جیهانی سێهەم دان و چاو لەدەستن. لەپێناو ئەم چاو لەدەست بوونە ماوەی سەدەیەكە بە هەموو شێوەیەك بۆ سڕینەوەی هەموو شوێنەوارێكی ناسنامەی كورد لە هیچ كردەوەیەك خۆیان نەپاراستووە، بۆ ئەمەش بێدەنگیی وڵاتانی بەرژەوندی خوازی سەردەستە واتایەكی دیكە بە خۆی دەبەخشێت. لێرەدا وتارەكە وا دەخوازێت كە هۆكارەكانی ئەم چاو لەدەست بوونەی وڵاتانی ناوچەكە هێندێ شی بكرێتەوە.
- پێویستە ئاوڕێك لە رووداوەكانی سەردەمی رێنێسانس بدەینەوە كە بوو بە هۆكاری گۆڕینی سیستمێكی نوێ لە ئاستی نێودەوڵەتی و‌رۆژهەڵاتی ناڤین بە گشتی و‌دروستبوونی دەوڵەت - نەتەوە.
لە سەردەمی رێنێسانس شۆڕشی چینایەتی لە ئوروپادا هاتە ئاراوە و بووە هۆی ململانێ و شەڕی ناوخۆیی لە نێوان فكری نوێ و سیاسەتی داگیركاریی بریتانیا و‌پێداگریی شۆڕشی نوێ بوو بە هۆكارێك كە وڵاتی فەرانسە ببێتە هەڵگری ئەو فكرە. هەر ئەم گوڕانكارییە و شەڕی نێوان دوو وڵاتی فەرانسە و‌بریتانیا رۆڵێكی سەرەكیی دەگێڕێت. فەرانسە كاتێ دەبینێت لە بەرامبەر هێزی دەریایی بریتانیادا لاوازە، بیر لەوە دەكاتەوە كە ئەو شەڕە لە ناوچە سنوورییەكانی وڵات بگوازێتەوە بۆ بەشەكانی دیكەی ژێر دەسەڵاتی داگیركاری بریتانیا و‌لە رێگای وشكانیی وڵاتی عوسمانی و ئێرانەوە هێرش بكاتە سەر هیندی رۆژهەڵاتیی ژێر دەسەڵاتی بریتانیا.
دەوڵەتی عوسمانی بەهۆی ئەوەی كە خۆی بە نوێنەری باوەڕی ئیسلامی دەزانی، پێی وابوو كە ئەوە شەڕی دوو وڵاتی كریستیانیی كافرن و ناڕازیی نەبوو كە ئەگەر فەرانسە بە وڵاتەكەیدا تێپەڕ بێت، بەڵام كاتێ كە فەرانسە ویستی بۆ تێپەڕ بوون لە وڵاتی ئێران بەرەو هیندی رۆژهەڵاتی لەگەڵ ئێران پێوەندی ساز بكات، ئێران لە قەیرانی سیاسی ناوخۆیدا بوو و هەروەها شەڕی دەكرد لەگەڵ دەوڵەتی تەزاری رووسیە، هەر ئەمەش بوو بە هۆكاریك كە دەسەڵاتی سەردەمی قاجاڕ بە مەرجێك یارمەتیی فەرانسە بكات بۆ هێرش كردنە سەر وڵاتانی ژێر دەستی داگیر كاری بریتانیا كە ئەویش هاوكار بێت بۆ رووبەڕوو بوونەوەی شەڕی نێوان ئێران و‌دەوڵەتی تەزاری رووسیە و‌بەم جۆرە دەوڵەتی فەرانسە كەوتە ناو شەڕێكی دیكەوە، واتە شەڕ لەگەڵ رووسیە. لەو شەڕەدا دەوڵەتی فەرانسە زیاتر لە 250 هەزار كەسی لێ كوژرا و بووە هۆی ئەوەی لە هێرش كردنە سەر هیندی رۆژهەڵات پاشگەز بێتەوە.
لێرەدا كاتێ دەوڵەتی بریتانیا بە سیاسەتی فەرانسە دەزانێت و‌هەست بە هەڵكەوتەی جوغرافیایی ئێران دەكات، سیاسەتێكی نوێ بۆ پاراستنی وڵاتانی ژێر دەستەی خۆی دەگرێتە بەر، واتە لە دەوڵەتی قاجاڕی ئێران نزیك دەبێتەوە.هاوكات بریتانیا لەگەڵ دەوڵەتی تەزاری رووسیە لەسەر خاكی ئێران دەكەونە سات و سەودا و ساڵی 1807 بە رێككەوتنامەیەكی نهێنی، ئێران لە نێوان خۆیاندا دابەش دەكەن، بەپێی رێككەوتنامەكە بەشی باشووری ئێران بۆ بریتانیا و بەشی باكووری ئێران بۆ رووسیە. هاوكات لەگەڵ ئەوەی كە بشێوی لەناو تەواوی ئێراندا هاتبووە ئاراوە و خەزێنەی دەوڵەتی قاجاڕ بەتاڵ بوو، قەیرانێكی زۆر لە ئێران دا سەری هەڵدا.
لێرەدا بریتانیا لە بەرامبەر وەرگرتنی ئیمتیازی باشووری ئێران و‌كێشانی رێگەی ئاسن و ئیمتیازی تێلگراف، بڕێك قەرزی بە ئێران دا. لە بەرامبەر ئەوەدا دەوڵەتی تێزاری رووسیە بۆ ئەوەی لە سیاسەتی دەوڵەتی بریتانیا وەدوا نەكەوێت لەسەر شوێنە جێ ناكۆكەكان وەكووو \"گەنجە و‌نەخجەوان\" گرێبەستی \"توركمەنچای\" لەسەر ئیمتیازاتی گومركیی باكووری ئێران دەبەستێت، لێرەدا بەشێك لە هۆكارەكانی چاو لەدەست بوون دەردەكەوێ. لە سەردەمی دەسەڵاتی قاجاڕ لە 1840ەوە هەتا1860 دەوڵەتی بریتانیا پلانێكی دیكە دادەڕیژێ بۆ بەچۆك داهێنانی دەوڵەتی قاجاڕ، ئەویش شێوازی رابردووی سیاسەتی داگیركاریی خۆی، واتە گیرۆدە كردنی گەلی ئێران بوو. قوتابخانەی زمانی فارسیی لە هیندی رۆژهەڵات دانا و ئەو هیندیانەی كە فێری زمانی فارسی دەبوون، وەكووو دەر‌وێشی گەڕیدە دەیانهێنان بۆ ناو ئێران و خەڵكیان فێری كێشانی مادە هۆشبەرەكان دەكرد. تا ئەو رادەیە كە گیرۆدە بوون هەتا ناو كۆشكی دەسەڵاتی قاجاڕ پەرەی سەند. (جیگای سەرەنجە بنەماڵەی خومەینی و لە سەروو هەموویانەوە باپیرەی خومەینی خزمەتێكی گەورەی بە سیاسەتی داگیركاریی بریتانیا كرد، ئەویش لە رێگای بەرهەمهێنانی مادە هۆشبەرەكان و ناردنی بۆ ئێران) لێرەدا ئەو سیاسەتە بوو بە هۆی قەیرانێكی گەورە لەناو كومەڵگای ئێران و‌شیرازەی كومەڵگا لەبەریەك هەڵوەشاوە و ئاڵۆزییەكی گەورەی لەناو تەواوی ئێتنیكەكانی ناوخۆی ئێران ساز كرد. بەشێكی زۆر لەو ئێتنیكانە توانای بەرەنگار بوونەویان لەگەڵ دەسەڵاتی قاجاڕ نەبوو، بەڵام دەوڵەتی قاجاڕ ترسێكی زۆریان لێ نیشتبوو لە بەرامبەر دەسەڵاتی ئەردەڵانییەكان.ئەم مەترسیە بووە هۆی ئەوەی كەسێك بەناوی (بارۆن یولیوس دۆرۆیتر) لەگەڵ مەلایەكی كورد نفووز بكەنە ناو كۆشكی خوسرەوخانی ئەردەڵان و بە ژەهراوی كردنی حەوزی ئاوی كۆشك بە میكرۆبی تاعوون، كە بووە هۆی لەبەین چوونی دەیان هەزار كەس لە رۆژئاوای ئێران و‌تێك چوونی دەسەڵاتی ئەردەڵانەكان. دەتوانین بڵێین ئەوە یەكەم هەنگاوی سیاسەتی داگیركاری لە بەرامبەر كورد بوو سەبارەت بە كێشەی ناوخۆی ئێران.
كاتێ كە دەسەڵاتی قاجاڕ ئەو مەترسیە گەوریە‌ی لەسەر لاچوو، شای قاجاڕ لە ساڵی 1872 تەواوی كانزای ئێرانی بێجگەلە (كانزای زێڕ و‌زیو) بەخشی بە (بارۆن یولیوس دۆرۆیتر) كە ئەم بەخششە گەورەیە بووە هۆی سەرسووڕمانی زۆرێك لە دەسەڵاتدارانی دونیا كە چۆنە شای ئێران تەواوی كانزای وڵاتی خۆی ببەخشێت بە كەسێكی بێگانە ئەویش كە بە رە‌چەڵەك جوولەكە و‌هاووڵاتی بریتانیا، ( كەس ناپرسێت ئەرێ بۆ شای ئێران تەواوی كانزای بەخشی بەم كابرایە و لەسەر چ بنمایەك ؟) لێرەدا بۆ جارێكی دیكە ئێران دەكرێت بە سێ بەش: باشوور، باكوور و بەشی بێلایەن، كە ئەویش رۆژئاوای ئێرانە و‌هەموو دانیشتوانەكەی كوردن. ئەم كارە دەبێتە هۆی پەڕاوێز خرانی كورد لە دوای لەبەین چوونی بەشێكی زۆر لە خەڵكی كوردستان بە ژەهراوی بوونیان بە میكرۆبی تاعوون، (دوڕۆیتر) كەسێكی دەوڵەمەند نەبوو، بەڵام كاتێك شای ئێران كانزاكانی پێ بەخشی بوو، دەستەوداوێنی چەند كۆمپانیایەك بوو بۆ لێكوڵینەوە لەسەر نەوت و‌پَیوەندیی لەگەڵ چەند كەسێكی دەوڵەمەند گرت.پاشان لەگەڵ دەوڵەمەندێكی ئوسترالیایی بەناوی (مارسەیی) كە خۆی كەسێكی \"ماجەراجوو\" بوو، حازر دەبێت سەرمایەگوزاری بكات، ئەگەرچی خۆی قەت نەهاتبووە ئێران، \"دوڕۆیتر\" دەكاتە بریكاری خۆی بۆ توێژینەوە لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت. پاش ماویەك ناهومێدی، چەند كانزایەكی چاڵە نەوت دەدۆزرێتەوە، پاشان ئەم بەخششە دەبێتە هۆی ناڕەزایەتییەكی گەورە لەناو دەسەڵاتی شای قاجاڕ و‌ئەم ناڕەزایەتییە بووە هۆی ئەوەی كە شای قاجاڕ پاشگەز ببێتەوە لەم بەخششە، دورۆیتر لە رێگای بریتانیاوە دەیەوێت شای قاجاڕ ناچار بكات كە ئەم ئیمتیازەی لێ نەسندرێتەوە.هەر ئەوە بووە هۆی ئەوەی كە پلانێكی نوێ دابڕێژێت. پلانە نوێیەكەی دەسەڵاتی داگیركاری بریتانیا دامەزراندنی بانكی شاهی دەبێت و \"دوڕۆیتر\" دەكەنە بەرپرسی بانكی شاهی. ئەم هەڵوێستەی بریتانیا دەبێتە هۆی ئەوەی كە دەوڵەتی تێزاری رووسیەش بە پلانێكی نوێ بێتە نێو مەیدان و‌بەدانانی بانكی ئیستقرازی (دانی قەرز) بەتەواوی سیاسەتی دەسەڵاتداری بە هەموو سیستمی ئیداریەوە دەكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی بریتانیا و‌رووسیەوە، دەست بەجێ بۆ هەر ناوچەیەك بۆ گۆڕینەوەی پارە دەرسەدێك و بڕێك دیاری دەكەن. هەروەها بریتانیا لە چەند پلاندا قەرز دەدا بە دەسەڵاتی قاجاڕ لە رێگای بانكی شاهیەوە، هەر بەم بۆنەشەوە دەوڵەتی تێزاری رووسیە دووجار قەرز دەدات بە دەوڵەتی قاجاڕ و لەپێناو گرێبەستی سەرلەبەری خاكی ئازەربایجان و لاوازیی دەسەڵاتی قاجاڕ دەبێتە هۆی ئەوەی كە شیرازەی كۆمەڵگا بە تەواویی هەڵبوەشێتەوە، لەلایەك قەرزداری دەسەڵات بە كۆمپانیا نەوتییەكان دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشیك لەژێر ناوی مەشروتە خوازان و‌كوتایی هاتنی دەسەڵاتی قاجاڕییەكان لەژێر چاوەدێریی بریتانیا، هەروەها رەوایی پارلەمانی بە ناوی \"جانتاسورەكان\" و دانانی گەڵاڵەی یاساگەلێك لەژێر ناوی \"دەوڵەت – نەتەوە\" لە پاشان بەهۆی ناڕەزایەتیی خەڵكانی ناوخۆ لە بەرامبەر دەسەڵاتی مەشروتەخوازان و مانگرتن لە كونسوولگەریی بریتانیا و پشتیوانیی بریتانیا لە \"رەزاخانی میرپەنج\" و‌بە كوودەتایەكی سەربازی یەكەم پاشای دەست نیشان كراو لەلایەن سیاسەتی داگیركارییەوە بەسەر ئێراندا دادەسەپێنن. دەست بەجێ بریتانیا بە پشتیوانی كردن لە حیزبی وفاق لە تەورێز، بە سەرۆكایەتیی \"ئاتاتۆرك\" بو دروست كردنی دەوڵەتی توركی دەبێتە هۆی رووخانی دەسەڵاتی عوسمانی و بە درووست بوونی \"دەوڵەت – نەتەوە\" پلانەكانی بریتانیا سەر دەكەوێت. لە بەرامبەر ئەو سیاسەتە دەوڵەتی تەزاری رووسیە لە ئێراندا بە دوای قەرزەكانیدا دێت و‌لە هەمانكاتدا، لە ساڵی 1912 تەواوی خاكی ئازەربایجان داگیر دەكات ( كە قەدیمیەكان بە سەردەمی تەیارە رەشەكە یان سەردەمی گرانیەكە ناوی دەبەن). ئەم داگیر كردنەی ئازەربایجان هەتا ساڵی 1917 كە شۆڕشی ئوكتۆبر درێژەی كێشا. لە پاشان لە دوای رووخانی تێزاری رووسیە ناچار دەبن ئێران چۆڵ بكەن و ئەو گۆڕانكارییە لە رووسیە دەبێتە هۆی ئەوەی كە بریتانیا بۆ پلانەكانی لە رۆژهەڵاتی ناڤین دەستی زیاتر ئاوەڵا بێت، بریتانیا كاتێ لە ناوچەی كەركووك دەستی بە نەوت دەگات و بە ئیمتیاز وەرگرتن لە دەوڵەتی وابەستەی ئێران و دەوڵەتی تورك، پلانی دروست كردنی دەوڵەتێك لەژێر چاوەدیریی خۆی و بە ئیمتیاز وەرگرتنی ویلایەتی شارەزوور و ویلایەتی مووسڵ و‌لەگەڵ ویلایەتی بەغدا، دەوڵەتێكی گرێبەستی بنیات دەنێت لەژێر ناوی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی1920 هەتا ساڵی2000، پاشان بەهۆی جیاكردنەوی دو ویلایەت لە ئێران و توركیە و‌بە سەركردایەتیی دوو سەرۆك خێڵ دەبێتە هۆی ئەوەی كە دوو وڵاتی ئێران و‌توركیە بە پشتیوانیی سیاسەتی داگیركاری و وابەستە رەوایی بە خۆیان بدەن، وەكووو \"دەوڵەت – نەتەوە\" بو سەركوتی باقی ئێتنیكەكانی ناوخۆیان و‌لە بەرامبەر هەر جینایەتێكی ئەم وڵاتانە چاوپوشی بكرێت لە ئاست سیاسەتی نێودەوڵەتی كە دەتوانین كۆمەڵ كوژیی ئەرمەنیەكان و كوشتاری دێرسیم ناو ببەین، كورد لەژێر سیاسەتی داگیركاری و‌رێككەوتننامەی \"سیڤەر و لۆزان\" بو بە سووتەمەنی دەسەڵاتی وابەستەی دەوڵەت - نەتەوە، لە دروست كردنی دەوڵەتی عێراقی قەراردادیدا كەسێكی سەرمایەداری بریتانیایی بە ناوی \"گولبانگیان\" بە ئیمتیازی %5 سەرمایەگوزاری لە نەوتی كەركووك دەكات و هەر خێرا 5 وڵاتی بریتانیا، فەرانسە، ئاڵمان، توركیە و‌ئیتالیا كە هەركام دەبنە خاوەنی بەشێك لە ئیمتیازی بەرهەمهێنانی نەوت، لە ئێران، 50 ساڵ چارەنووسی نەوت لەژێر ناوی \"مارسەی\" دەبێتە هوی ململانێی نێودەوڵەتی، بە دانی ئیمتیازی كێشەی باڵكان بە دەوڵەتی سۆڤیەت دەكەوێتە ناو قەیرانی خۆیەوە، لەم نێوانەدا كوردان چەندین جار ناڕەزایەتی دەردەبڕن كە رووبەڕووی سەركوتی وڵاتانی ژێر كۆنترۆڵی خۆیان و وابەستەی ئێران و‌توركیە دەبنەوە. هاوكات بەرژەوندییەكانی وڵاتانی ئورووپایی دەبێتە هۆی شەڕی یەكەمی جیهانی لەسەر رۆژهەڵاتی ناڤین و‌سەرمایەگوزاریی بۆ بەدەستهێنانی نەوت كە ئالمَان پێشەنگایەتی ئەو شەڕەی دەكرد كە ئەم شەڕە بووە هۆی دووبەرە وەكوو وڵاتانی ئاڵمان و ئیتالیا و توركیە وەكووو بەرەی موتەحیدین و‌وڵاتانی فەرانسە، بریتانیا و رووسیە وەكووو بەرەی موتفقین. ئاكامی ئەو شەڕە ئەوە بوو كە بەشێكی زۆر لە خەڵكی ئووروپا سەرمایە و‌پڕۆژەكانی خۆیان بگوازنەوە بۆ ناوچەی ئەمن و دوور لە شەڕ وەكووو ئەمریكا و‌ژاپۆن، بەتایبەت ئەمریكا ئەو هەلەی قۆستەوە و‌زۆربەی زانایان وەكووو \"ئالبێرت ئەنشتەین\" پڕۆژەی چەكی ئەتۆمی لە ئیختیاری ئەمریكا دانا و‌بو بە خاوەنی چەكی ئەتۆمی و‌وەكووو زلهێزێكی گەورە بەرەبەرە بۆ بە زلهێز، لە پاش ماویەك دیسان شەڕی دووەمی جیهانی دەستی پێكردەوە كە لەم شەڕەدا ئەمریكاش بوو بە لایەنێكی شەڕ لە بەرەی موتەفقین.
لە سەرەوە بە كورتی باسی بەشێك لە رووداوە گرینگەكانمان كرد، بەڵام لێرەدا دەمانەوێت بە شێوەی داڕشتنی تیۆری و‌پراكتیكی رۆژهەڵاتی ناڤین شی بكرێتەوە. لەو هۆ و هۆكارانەی كە پێوەندیی راستەوخۆی بە كوردستانەوە هەیە زیاتر ورد دەبینەوە و بەگشتی روانگەی بەشێك لە تیۆریسیەنەكانی وڵاتە زلهێزەكانی دونیا بێنینە بەرباس و‌لێكۆڵینەوە.
كوردستان بەشێك لەو ناوچە جوغرافیایەیە لە رۆژهەڵاتی ناڤین و خاوەنی پێگەی تایبەتە كە رۆژهەڵاتی ناڤین گرێ دەدەات بە رۆژئاواوە. هەر بە درێژایی مێژوو وەكووو رێگای هەوریشم كە ناوەندی بازرگانیی بووە و‌راستەوخۆ لەناو خاكی كوردستانەوە ئەم پێوەندیانە بە یەكەوە گرێ دەدات. ئەوەی جێگای باسە لە دوو سەدەی رابردووە لەسەر بنچینەی شێوازی سیستمی ئابووری و‌سەنعەتیە كە پێویستیی بە كانزای هەرزان هەیە وەكوو نەوت و‌ئاوی شیرین. كوردستان بەگشتی خاونی ئەو پێگەیەیە لەناو وڵاتانی ئازەربایجان، ئەرمەنستان، ئێران، توركیە، سووریە و عێراق لە رووی ئاوی شیرینەوە خاونی چەندین رووبار و‌دەریاچەیە وەكوو:\" دیجلە، فورات، زێی گەورە، زێی بچووك، سیروان، چۆمی ئاراس، سیمینە، زەڕینە، قزل ئوزەن، ئەڵوەند، كەرخە، قەرەسوو، گاماسیاب، و...\"، هەروەها خاونی چەندین گۆلە وەكوو:\" گۆلی وان، زرێبار، گۆلی ورمێ\" و لە چوار لاوە دەتوانین بڵێین پێوەندیی بە زەریای كاسپیەن (خەزەر) و‌زەریای سپی و‌لە باشوورەوە بۆ كەنداوی ئاوی گەر‌م كە كاریگەریی لەژێرخانی ئابووریدا هەیە بەگشتی و یەك بەش لە سێ بەشی ئاوی شیرینی دونیا لەخۆ دەگرێت، هەروەها لە روانگەی كانزای ژێرزەوی وەكوو نەوت كە دەتوانین بڵێین نیوەی نەوتی رۆژهەڵاتی ناڤین لە كوردستان بەتایبەت لە عیراق دایە وەكوو:\" نەوتی كەركووك، شاهابادی كرماشان و ئیلام و دەشتی ئازادگان\"ئێستا لە ناوچەكانی:\"د‌هۆك، بارزان، شیواشۆك و نزیك بیخمە، شارەزوور\" كە توێژینەوەی لەسەر دەكرێت و هەروەها دەتوانین بڵێین لە بەشێك لە ناوچەكانی باكوور و‌باشووری بچووك خاوەنی نەوتە، كە ئەم دوو سەرچاوە سرووشتیە بۆتە هۆی ئەوەی كە كوردستان ببێتە خاوەن پێگەی تایبەت لە روانگەی ژێئۆپۆلیتیكەوە كەلە دوو سەدەی رابردوەوە بۆتە هۆی ململانێ و ناكۆكی و ئاژاوەگێڕیی لە ئاست سیاسەتی زلهێزانی دونیادا كە رولی ستراتیژییەكی سەربازی و رامیاری دەگیڕێت.
زانستی ژێئۆپۆلتیك لەسەر بنچینەی رامیاری بەتایبەت لە سەدەی رابردوودا لە جوغرافیای ناوچە لە نێوان دەسەڵاتدارانی جیهانی بەگشتی بۆتە جێی باس و توێژینەوە بۆ بەرژەوندییەكانی خۆیان كە ئەم ململانیە نێودەوڵەتییە بۆتە هۆی ئەوەی كە \"ژێئۆپۆلیتسین\"گەلێك بۆچوونەكانی خۆیان بە شێویەك دابڕیژن و لە هەر سەردەمێك بایەخی تایبەتیی پێ ببەخشن. لەم نێوانەدا دەتوانین ئاماژە بە كەسانیك بكەین كە تیۆرییە‌كانی خۆیان بەم شێوەیە دەهێننە زمان وەكوو:
1- تیۆریی هارتلند لەلایەن سەرهاڵفورد مكیندر
2- تیۆریی هێزی دەریایی لەلایەن ئاڵفرێد تایرماهان
3- تیۆریی ریملەند لەلایەن نیكۆڵاس ئیسپایكمن
4- تیۆریی پێكهاتەی ژێئۆپۆلیتیكی جیهان لەلایەن سئول بی كوهن
5- تیۆریی هیلالی هیلكەیی لەلایەن جیفری كەمپ
لەنێوان تیۆریی و‌بۆچوونەكانی ئەو كەسانەدا كوردستان پێگەی تایبەتی هەیە كەلە رۆژهەڵاتی ناڤئندا خۆی دەبینێتەوە.
1- سەرهالفوردمكیندر (1861-1947)
تیۆریی هارتلەند لە لایەن سەرهالفورد مەكیندەر
یەكێك لە ناوداران و‌داڕێژەرانی ژئَئۆپۆلیتیكی نەریتی بە نووسینی وتارێك لەژێر ناوی سنووری جوغرافیای مێژوو لە ساڵی 1904 لە گۆڤاری جوغرافیادا بڵاو بۆتەوە بۆچوونی گەورەی هارتلەندی شی كردۆتەوە ئەو لە بۆچوونی خۆیدا ئاسیا، ئەفریقا و‌ئورووپا وەكوو دوڕگەیەكی گەورەی جیهانیی ناو دەبات كە دوو بەشی وشكانیی دونیا لەخۆ دەگرێت و حەوت بەش لە هەشت بەشی خەڵكی دونیای تێدا نیشتەجێن كە كلیلی ئەو دوڕگە گەورەیە خۆی لە ناوچەی هارتلەنددا دەبینێتەوە بە بۆچوونی مەكیندر، هارتلەند ناوچەیەكی بەرفراوان لەخۆ دەگرێت لە روژئاواوە هەتا چۆمی \"ڤولگا\" لە بەشی رۆژهەڵاتی سیبری بۆ بەشی رۆژئاوای سیبری و‌لە باكوور ئوقیانووسی بەستەڵەك و لە باشوورەوە بەرزاییەكانی هیمالیا و‌ئێران كە ئەم ناوچانە لەژێر كاریگەریی هیچ یەك لە هێزی دەریاییدا نەبوون، ئەوكات بە بۆچوونی مەكیندر ناوچەی هارتلەند دەكات بە دووبەش.
1- بازنە و هیلالی ناوخۆیی و قەراخ:
2- بازنە و هیلالی دەرەوە و‌دوڕگەیی
بازنە و هیلالی ناوخۆیی كە پشتیان لە بەشی وشكانیە لە لێوا‌رەكانی ئاو (واتە دەریا)یە كە لە دەریاوە دەستیان پێ دەگات لەگەڵ بارودۆخی وڵاتی خۆیان یەك دەگرێتەوە و هێزی دەریایی و‌رۆڵی ژَیئۆستراتیژیكیان هەیە.
بازنە و‌هیلالی دەرەوە و‌دوڕگەی وەكوو ئیتالیا و ژاپۆن و‌ئوسترالیا مەكیندر لە ئاكامدا بۆچوونی خۆی لە ساڵی 1919دا بەم شیوەیە شی دەكاتەوە بەرامبەر بە هارتلەند دەڵێت كە هەر وڵاتێك دەسەڵاتی بەسەر رۆژهەڵاتی ئورووپا واتە دەسەڵاتی بە هارتلەنددا هەبێت، تەواوی دونیا كۆنترۆڵ دەكات.
ئەگەر بڕوانینە جوغرافیای كوردستان زۆر بە روونی بۆمان دەردەكەوێت كە بارودۆخی كوردستان لە ناو بازنەی هیلالی هارتلەنددا بەشێكە لە بازنەی هیلالی ناوخۆیی كە دەكەوێتە بەشی رۆژهەڵاتی ئورووپا، وەكوو پشتێنەیەك رۆل دەگێڕێت لە ناوچەكەدا، كوردستان بەتایبەت لە دوو روانگەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، ئەگەر مەترسیەك لەسەر هارتلەند هەبێ كاتێكی گونجاو دەرەخسێنێت بۆ هێزی دەریایی و‌یان لەو كاتەی كە بەگشتی مەترسیی هەبێت بۆ هارتلەند وەكوو شوێنی ستراتیژییەكی دەبێتە مەیدان و‌سەدەیەك لە بەرامبەر مەترسیەكاندا و‌رۆڵی سەرەكیی دەگێڕێت هەوڵدانی بێ پسانەوە لە سەدەكانی 19دا ئەو رۆڵەی گێڕاوە لە نێوان رووس و بریتانیادا و‌سەدەی 20 لە نێوان رووس و‌ئەمریكا، كۆنتڕۆڵی ناوچەكە لەلایەن دەسەڵاتداریەوە.
2- بۆچوونی هێزی دەریایی ماهان:
تێۆریی هێزی دەریایی لەلایەن ئالفرێد تایرماهان
لە بەرامبەر بۆچوونی هارتلەند، مەكیندەر رۆڵی سەرەكیی لەوەدا دەبینێت، دەسەڵاتی هێزی وشكانی لەو بازنەیەدا بایەخی پێدەدات بو دەسەڵاتداریی ناوچەكە.
بەڵام ئالفرێد تایرماهان لەو ئەم باوەڕە دایە بایەخی هێزی دەریایی و‌دەسەڵاتداریی بەسەر دەریاكان و‌ئاوەڕۆكان و‌بەرز كردنەوی ئاستی ئەم دەسەڵاتداریە دەتوانێ رۆڵی سەرەكیی بەسەر دونیادا هەبێت و‌باوەڕی بە هێزی دەریایی هەیە بە بۆچوونی ئەو، وڵاتی ئەمریكا نمونەیەكە كە توانای ئەو دەسەڵاتداریەی بۆ رەخساوە، واتە دەسەڵاتداریی بەسەر دەریاكان رۆڵی ستراتیژیكی دەگێڕێت، لەم بۆچوونەدا دیسان كوردستان رۆڵ دەگێڕێت بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەڵام لە لایەن وڵاتی رووسیەوە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات بەسەر ئاوە گەرمەكانی كەنداو و‌دەریای سپی لە ئاكامدا لە رۆژهەڵاتی ناڤین كوردستان دەتوانێت لەمپەرێك بێت بۆ رووبەڕوو بوونەوەی دەسەڵاتدارانی هێزی دەریایی ( بەتایبەت ئەمریكا لە ئەمڕۆدا و لە رابردوودا بریتانیا لە بەرامبەر رووسیە كوردستانیان كردە كارتی سات و سەودای خۆیان) ئەمریكا بە دەسەڵاتداریی خۆی بەسەر كوردستاندا هەم دەتوانێ پێشی رووسیە بگرێت كە دەستی نەگات بە ئۆقیانووسەكان كە رۆڵی ستراتیژیكی هەیە لەپێناو بەرژەوەندییەكاندا، لە بۆچوونی ماهاندا كوردستان ئەوەندەی بۆ ئەمریكا گرینگە بۆ رووسیە دوو ئەوەندە گرینگە، یەكەم رووسیە لە بەرامبەر هێزی دەریایی ئەمریكا، دووهەم بۆ بەدەستهێنانی ئاوە گەرمەكانی كەنداو و‌دەریای سپی.
3- بۆچوونی / ریملاند / ئیسپایكمەن
تیۆریی ریملەند لەلایەن نیكڵاس ئیسپایكمن
بە قەبووڵ كردنی چوارچێوەی بیرۆكەی مەكیندر لە جێگەی هارتلەند كە بازنەی هیلالی ناوخۆیی ئەو بە ناوی ریملەند ناوی دەبات و‌گرینگیی تایبەتیی پێ دەدات لە بۆچوونی ئیسپاكمەن، ناوچەی ریملەند كاردانەوە و رۆڵی سەرەكیی دەگێڕێت و‌سەرچاوەی بەرهەمهێنانی دەسەڵاتی سەرەكییە، ئەم ناوچەیە لە چوارچێوەی تایبەتیی ناوچەیی جوغرافیاییدا لە دوو بەشی وشكایی و‌دەریایی گرینگی تایبەتیان هەیە و‌دەبێت لە دەست بەجێ بۆچوونی ناوچەی ریملەند ئاسانكاریی لە دەریا بۆ بازرگانی دەریایی هۆكارە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سەردەستە بۆ پێكهێنانی ژیۆپۆلتیك لە ناوچەدا كە رۆڵی سەرەكیی دەگێڕێت و‌هەلێكی باش دەڕەخسێنێت، هەر ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە كە ئسپایكمەن لە ئاكامدا بەوە دەگات كە هێزی دەریایی كلیلی سەرەكیی و رۆڵی ستراتیژیی جیهانی بگێڕێت لە ناوچەكەدا، وڵاتانێك كەلە بازنەی هیلالی ناوچەی رمیلەند دان، وەكوو پشتێندێك سنوورەكانی وڵاتی رووسیە گەمارۆ دەدەن، هەتا ناوچەی هارتلەند لە عەرزی واقیعدا ناوچە یان وڵاتانێك لەناو جەرگەی گیر و گرفت و نفوزی دەسەڵاتداریی هێزی وشكانی و‌دەریایی دایە، لە راستیدا كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا دەبێتە بەشێك لەو سنورەی ریملەند. بە بۆچوونی ئیسپاكمەن ناوچەی سنووری دەسەڵات لەناو جەرگەی پشتێندە واتە هارتلەند و ئاوەكانی دەورووبەری لەخۆ دەگرێت، زۆربەی ناكۆكی و ركەبەریەكانی دەسەڵاتی سەردەستە لە بواری هێزی دەریایی و‌وشكانی لەوێدا رووبەڕوو دەبنەوە بە تایبەت لە سەدەی بیستەمدا جێگای ناكۆكی و‌ركەبەریی بوو‌كە ئەم ململانێیە بەتایبەت كاریگەریی لەسەر چارەنووسی گەلی كورد داناوە، شیكردنەوە و‌لێكدانەوەی دوای شەڕی جیهانی دووە‌م و‌رووداوەكانی دوای شەڕی سارد لە نێوان دوو دەسەڵاتی زلهێز وەكوو ئەمریكا و‌یەكیەتیی سۆڤیەت لە چواەچێوەی بۆچوونی ریملەنددا بە ڕوونی بەرچاو دەكەوێت كە ئەم دوو وڵاتە لە ماوەی40 ساڵدا سات و سەوداكانیان بۆ جێ كردنەوی هێزی دەسەڵاتی خۆیان لە ناوچەكەدا پلانی خۆیان داڕشتووە، ئەو چەند وڵاتانەی كە گەلی كوردیان لەناودا بەش كراوە وەكوو ئێران، توركیە، عێراق، سووریە، ئازەربایجان و‌ئەرمەنستان لەناو بازنەی ریملەندی ئیسپاكمەندا بە روونی بەرچاو دەكەوێت، لە ساڵی 1945 هەتا ساڵی 1990 شەڕی ساردی دوو زڵهێزی وەكوو ئەمریكا و‌شورەوی جێگای كێبڕكێ و‌مشتومڕ و‌سات و سەودای زۆر لەم ناوچەیەدا و بە تایبەت گوشار خستنەسەر شورەوی لەلایەن ئەمریكاوە بە هەموو شێوەیەك بەتایبەت لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانیەوە بۆ پاشەكشێ كردن لە سنووری باكوور و باكووری رۆژئاوای ئێران بەتایبەت هەڵوەشاندنەوەی كۆماری كوردستان كە دەسەڵاتێكی نوێ بوو لە مەهاباد لە ساڵی 1946دا وە تەنانەت بووە هۆی ئەوەی كە بە هاوكاریی شای ئێران توانی لەسەر بڕیاری ئەلجزائیر دەستی لەناو خاكی عێراقیش بكرێتەوە و‌بووە هۆی تێكشكانی شۆڕشی كورد لەناو عێراقدا لە ساڵی 1975.
(جیگای ئاماژەیە بڵێین كە ئەمریكا لە شەڕی دووەمی جیهانی كاتێ دەستی گەیشت بە چەكی ئەتۆمی و‌بەكارهێنانی لە (ناكازاكی و هیرۆشیما) وەكوو زلهێزێك لەبەرەی موتەفقین و باج وەرگرتن لە بریتانیا و‌رووسیە، فەرانسە دەستی كراوە لە ئێراندا و‌لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا بەتایبەت كە ئەوكات ئێران وەكوو وڵاتێكی بێلایەن دەست نیشان كرابوو، بەڵام لە دوای كۆتایی هاتنی شەڕ، ئێران بوو بە بەشێك لە وڵاتی بەكارهێنەری ئەمریكا لە هەموو بوارەكانی بازرگانی لەسەر بنچینەی بەڕێوەبەرایەتی 51% بە % لە لە كاتێكدا ئێران دەبوا لەم 2% ی بەرهەمی خۆی پێداویستیەكانی لە وڵاتانی سەردەستە بكڕێت و‌ئێران بۆی نەبوو سەنعەتی دایكیی هەبێت بۆ بەرهەمهێنان لە بازاری مەسرەفدا، لە ساڵی 1953 بە هاوپشتیی ئەمریكا شۆڕشی نەتەوەیی لە ئێران لەسەردەمی موسەدیق كە بە رواڵەت نەوتی ئێران بە نەتەوەیی كرا، بەڵام لەژێر چاودێریی ئەمریكا، بریتانیا، فەرانسە و‌وڵاتانی هاوپەیمان، ئێران لە ئاكامدا پێی نایە قوناغێكی نوێ بۆ ئەم مەبەستە لە ساڵی 1963دا لەژێر ناونیشانی كاپیتالاسیۆن و‌شۆڕشی سپی دەستیان كرد بە ریفۆرمێك بەناوی \"تەقسیمی ئەرازی\" و لەم پڕۆسەیەدا ئێران كرا بەسێ بەشی ناوچەی سەنعەتی و ناوچەی كشتوكاڵی و‌ناوچەی مەرتەع، واتە بەرزاییەكانی جەنگەڵ و‌ئاژەڵداری، ناوەندی ئێران كرا بە ناوچەی سەنعەتی لەژێر چاودێریی دەسەڵاتی ناوەندی و‌شا بەو واتایەی كە سەرمایەداریی ناوچەكانی دیكەی ئێران بۆیان نەبوو كە سەرمایەگوزاریی لە ناوچەی خۆیاندا بكەن دەبوا سەرمایەی خۆیان بگوازتبایەتەوە بۆ ناوچەی سەنعەتیی كە یاسایەك هەیە بەناوی ئەوەی كە ئەم سەمایەدارانە بە سەرمایەداریی ناخۆجێی ناو دەبرا كە دەبوو بۆ هەموو ئیمكاناتی بەرهەمهێنایان لە بازاڕی ئازاد بیانكڕیبایە، دەوڵەت هیچ سوبسیدێكی نەدەدا بە سەرمایەداریی ناخۆجێی لە ئاكامدا دەبووە هۆی لەدەست دانی سەرمایەكانیان و بەدوكانداری یان سەرمایەدارێكی دەڵاڵ سفەت كە توانای بەرهەمهێنانیان نەدەما، لە ناوچەی كشتوكاڵیدا بەپێی یاسای كشتوكاڵی كەس بۆی نەبوو، لە زەمینی كشتوكاڵیدا سەرمایەگوزاری سەنعەتی بكات، بۆ ئەم مەبەستەش وەزارەتی دارایی هیچ قەرزێكیان نەدەدا بە سەرمایەداری ناوچەیی، مەگەر لە بواری كشتوكاڵی نەبایە لە هەمان كاتدا یاسای ئینحیسار بە وەراسەت دەبووە هۆی لەدەستدانی ژێرخانی ئابووریی كشتوكاڵی و‌دەوڵەت هیچ سوبسیدێكی نەدەدا بە زەمینی كشتوكاڵی كە زەوی كشتوكاڵی لەتوپەت دەكرا و تەنانەت وەڵامدەرەوەی نیازی ناوچەیەكیشی نەدەبوو، دەبووە هۆی بێبەش بوونێكی زۆر بەتایبەت لە ناوچە سنوورییەكان كە لێرەدا ناوچەی كوردستان بەشێكە لەو بێبەش بوونە بەگشتی).
