دەسكاسەكردن _ مەسعوود بابایی
20:43 - 16 بەفرانبار 2712
Unknown Author
زۆرجاران دەگوترێت دوو كەس دەستیان لە كاسەیەكدایە. ئەم دەربڕینە ئیدیۆمییە بە مانای \"پیلان\" و \"پیلانگێڕی\" دێت. زۆر جاریش دوو دەستەواژەی\"دەسكیس و دەسكاسە\" پێكەوە بەكار دێن. كەسێك دەستی لە كاسەدا بێت دەستیشی لە كیسەدایە. دوو كەسی دەسكاسەكار لە كیسەدا دەستیان هەیە.
زمانی ئیدیۆمیی كورد ئاماژە شاراوەكانی دوژمنی نێوخۆیی و دەرەكیی كورد دەخاتەڕوو. كەم نین ئەو پەندانەی كە هێما بە نموونەی دوژمنی نێوخۆیی دەكەن، وەك :\" دار پوازی لە خۆی نەبێ ناقڵیشێ\". ئەم نموونانە لە زار و زارۆچكە و شێوەزارەكانی دیكەی زمانی كوردیشدا بە زەقی بەرچاو دەكەون.
\"كوردبوون\" لەبەردەم هەڕەشەیەكی دیكەدایە. ئەم هەڕەشەیە ئەمجارەیان لە دەرەوەی سنوورەكان و لەنێو سنوورەكانمانەوە دەبینرێ. جاری وا هەیە لایەنی بەرامبەر بێدەنگیت بە \"لاوازی\" لێك دەداتەوە، وەلێ راستییەكەی لەوەدایە كە بێدەنگی جاری واش هەیە لەبەر\"لێبوردەیی\"یە. لەو ماوەیەی پێشوودا وەزیری دەرەوەی توركیا \"عومەر چینچەر\" گوتی:\"ئێمە لەوەلا كتێب و بڵاوكراوە بە زازاكی چاپ دەكەین، نەك وەك زارێكی زمانی كوردی بەڵكوو وەك زمانێكی سەربەخۆ\".
ئەمە لەكاتێكدا دەنگۆی ئەوەش لەلایەن كەسانێكەوە دەبیسترا كە گوایە \" زاری هەورامی\" زار نیە و زمانە. ئەگەریش لەو بارەوە هەڵوێست بنوێنی هەموویان دەنگیان هەڵدەبڕن و دەڵێن:\"خەریكە دەمانتوێننەوە\". كاتێك ئەم دەنگە دەبیستی وای لێك دەدەیەوە كە ئەمە هاوارێكی ستەملێكراوانە. بەڵام ئەگەر ورد ببیەوە دەبینی ئەمە دەنگێكی دەرەوەی سنوورەكانە.
زۆر بەڵگە هەن كە ئەم زارانە بەشێكی دانەبڕاوی زمانی كوردین، وەلێ ماوەیەكە گومانیان دەخرێتەسەر و ئێمەش ناچار دەكات هەڵوێست بنوێنین. نووسەری ئەم چەند دێڕە خۆی خەڵكی هەورامانە و تكا دەكەم هاوڕێیانمان كە خەریكە لێیان دەتۆرێین، با نەڵێن كابرایەكی سۆرانی هیچ لە مەسەلەكە نازانێ!
هەورامی دایكی زمانی كوردییە و زۆربەی زمانەوانانی كوردیش جەختیان لەسەر ئەم بابەتە كردوەتەوە كە نزیكترین زاری زمانی كوردییە لە ئاڤێستاوە. مەبەستی ئەم وتارە ئەوە نیە شەڕێكی زمانەوانی بكەین، چونكە مەبەستی بانگەشەكارانی ئەم ئاژاوەیە ئەوەیە ئێمە بۆ\" زەلكاوی ئاخێو(دیسكۆرس)\" رابكێشن و بەدڵنیاییەوە دەیانەوێ لە رێگەی بەناو دیالۆگەوە دانپیانان وەربگرن. مەبەستەكە ئەوە نیە بەڵگەی هاوڕێیان زۆر بەهێزە ــ زۆریش لاواز و بەداوای لێبوردنەوە ــ گاڵتەجاڕانەیە.
زارەكانی زمانی كوردی هەم دەرفەتن و هەم هەڕەشە. گەشانەوەیان وەك زار دەتوانێ سوودیشی بۆ زمانی یەكگرتوی كوردی لە داهاتوودا هەبێت، هەڕەشەكە لەوەدایە كە كاردانەوە لەبەرانبەر زەوتكردنی مافێك ببێتە هۆی لێكترازان. من لەو باوەڕەدام ئەمە\"پاژنەی ئاشیل\"ی كوردە و نابێ تیری \"پاریس\"ی وێكەوێ.
\"عەقڵیەتی نێوەند ڕەتێن (دیسانتراڵ)\" ی كورد بەگوێرەی تێكڕای قۆناغەكانی مێژوومان هەمیشە قەیرانساز بووە، كاردانەوەكان هەمیشە بوونەتە هۆی مەترسیی گەورە بۆ ناسیونالیزمی كورد. ئەمە بەشێوەی هەمەچەشن لەلایەن نەیاران و دوژمنانەوە بەكار هاتوە و هەموو كایەكانی دیكەیشی تەنیوە.
لێكدانەوەكانمان هەمیشە دەبێ لەو سۆنگەوە بن كە درووستكردنی هەواهەنگیی كولتوری لەنێو پێكهاتەیكۆمەڵایەتیماندا دەبێ رەگداكوتاو بێت.
كەسانێك هەست بە غەدرلێكراوی دەكەن، رەنگە بڕێكی ڕاست بێت و رەنگە بڕێكی دیكەیشی كەلهوڕ گوتەنی ساویر(وهم) بێت. كرۆكی سەرەكیی پەیام ئەمەیە: ئەگەر زویربوونی برایان لە یەكدی بەنرخی بەهێزبوونی دوژمنان بێت ئەمە خیانەتە.
نامانەوێ پێمان بڵێن دەستی دەرەكی ــ وەك هەندێ كەس دەڵێن ــ بۆ دەمكوت كردن بەكار دێنن. كەسێك خەنجەر لە پێشەوە ببەستێ ئیدی هیچ پاساوێك بۆ گفتوگۆی ئاوەزمەندانە ناهێلێتەوە. من نامەوێ ئەم وتارە بارودۆخێكی هیستریك لە كۆمەڵگە درووست بكات. چونكە ئەگەر بەڵگەكان و گوتەی هاوڕێیان بخەینەڕوو، بەگوێرەی وتارەكانیان، خۆزگەم بە دوژمن. كاتێك بە زمانی ئەویدی قسە دەكرێ و پاڵنەرەكان دەبینرێن و سەرچاوەكان دەبیسترێن و پڕۆژەكە لەلایەن كەسانی متمانەدارەوە دەگەنە لامان ناتوانن بە ناوی \"ناتۆرەی دوژمنی دەرەكی\" و \"ساویری پیلانگێڕی\" دەمكوتمان بكەن. كاتێك نەتەوەكەم دەخرێتە بەر مەترسییەوە و لە پشتییەوە دەستی وڵاتانی داگیركەر دەبینم بواری پێكەوە هەڵكردنم بۆ ناهێڵییەوە. لەبەرانبەر هەڵوێستەكانی وەزیری پەروەردەی توركیاش بەخۆشییەوە برایانی زازاكیش هەڵوێستیان نواند و رەتیانكردەوە و رەنگە بەشێك لە خوێنەرانیش ئاگاداری چیرۆكەكە بن.
خوێنەران رەنگە بڵێن بۆچی زمانی ئەم وتارە راشكاوانە نیە. لە وڵامدا پێویستە بوترێ هێشتا كاتی راشكاوبێژی نەهاتوە و تەنیا دەمەوێ هاوڕێیان بزانن كەوتوونەنە چ سەنگەر و مەتەرێزێكەوە.
رەخنەیەكی توند لە رێكخراو و حزبە كوردییەكان دەگرین: كەمتەرخەمیتان لەهەمبەر توخمە رەسەنەكانی كوردبوون چەندە دەخایەنێت. نەبوونی هەستیاری بەرامبەر زمان و كولتور وەك فاكتەرێكی گەورەی \"ئاسایشی نەتەوەیی\" چەندە دەخایەنێ؟
هەر كەسێك هەست بە مەترسییەكان ناكات سەرنجی بۆ بارودۆخی لوڕەكان رادەكێشین. جیاكردنەوەی لوڕەكان لە كورد پاش قۆناغەكانی پرۆسەی :
1ــ گومانسازی 2 ــ شوناسبەخشین 3ـ جیاكردنەوە 4ــ سەرلێشواندن
وایكرد كە ئێستە سێ بۆچوونی جیاواز لەم پێكهاتە كۆمەڵایەتیەی كورددا درووست بووە:
ــ هەندێكیان خۆیان بە لوڕ دەزانن، هەندێكیان خۆیان بە فارس دەزانن، هەندێكیشیان خۆیان بە كورد دەزانن.
ئێستە قۆناغە سەرەتاییەكانی ئەم پرۆسەیە لە هەوراماندا دەستی پێكردوە كە یەكەم دەركەوتەكەی بیرۆكەی دامەزراندنی حزبێكی هەورامییە كە مشتومڕی زۆری لەسەر كرا.
شایانی باسە پان ــ ئێرانیستەكان و پان ــ توركیستەكان بەتەواوی پشتگیری لەم پرۆسەیە دەكەن و دەتوانین بڵێین خۆیان سناریستی شانۆكەن.
مەبەستی سەرەكیی ئەم كارەش قەیرانسازییە بۆ كولتوری كوردی. ئەوەی لە لوڕستان ڕووی دا دابڕاندنی جوگرافیای كوردستانی گەورە بوو. ئەوەی لە هەمبەر هەورامانیشەوە ڕوودەدات خوڵقاندنی قەیرانە لە زمانناسیی مێژوویی كورددا و رێگرە لە بەستنەوەی زمانی كوردی بە ریشە مێژووییەكانی زمانی ئاڤێستایی. بە دابڕاندنی هەورامان كە وەك دایكی زمانی كوردییە ئەم پیلانە دەچێتە قۆناغەكانی دواتری خۆیەوە كە ئامانجی سەرەكی قەیرانی قووڵی شوناسی \"كوردبوون\"ە.
هەورامان هەستیارییەكی تایبەتە. ئەگەر منداڵەكانی دایكێك بە شاران و وڵاتاندا بڵاو بوونەوە بەو مانایە نیە كە منداڵی ئەو دایكە نین. كەوابوو ئەگەر دایكێك حاشا لە منداڵەكانی بكات چی بە منداڵەكان دەڵێن. ئایا بیرتان لەوە كردوەتەوە ئەی چی بە دایكەكەی دەڵێن؟
كاری ئێمە سەلماندنی سەلمێنراوەكان نیە و لەسەر شتانی سەلمێنراو بەڵگە ناهێنینەوە. هەربۆیە بە راشكاوی دەڵێین بزووتنەوە سیاسییەكانی كورد دەبێ لەمبارەوە هەڵوێستی روونی خۆیان بخەنەڕوو. مەسەلەی مافی وردەكولتورەكانی كورد شتێكە و لێكترازاندنی ئەم وردە كولتورانەی كورد لە كولتوری گشتیی كورد شتێكی دیكەیە.
ئەم بابەتە تەنیا نیشاندانی مەترسییەكانە. لەبەر هەستیاریی بابەتەكە خۆم بە بەڵگەكانەوە خەریك نەكرد و بە زەقی باسی ناوەكان و دۆسیەكانم نەكردوە. كەسانێك كە دەیانەوێ لە راستیی مەسەلەكان بكۆڵنەوە دەتوانن پێوەندی لەگەڵا نووسەری ئەم چەند دێڕە بگرن.
زمانی ئیدیۆمیی كورد ئاماژە شاراوەكانی دوژمنی نێوخۆیی و دەرەكیی كورد دەخاتەڕوو. كەم نین ئەو پەندانەی كە هێما بە نموونەی دوژمنی نێوخۆیی دەكەن، وەك :\" دار پوازی لە خۆی نەبێ ناقڵیشێ\". ئەم نموونانە لە زار و زارۆچكە و شێوەزارەكانی دیكەی زمانی كوردیشدا بە زەقی بەرچاو دەكەون.
\"كوردبوون\" لەبەردەم هەڕەشەیەكی دیكەدایە. ئەم هەڕەشەیە ئەمجارەیان لە دەرەوەی سنوورەكان و لەنێو سنوورەكانمانەوە دەبینرێ. جاری وا هەیە لایەنی بەرامبەر بێدەنگیت بە \"لاوازی\" لێك دەداتەوە، وەلێ راستییەكەی لەوەدایە كە بێدەنگی جاری واش هەیە لەبەر\"لێبوردەیی\"یە. لەو ماوەیەی پێشوودا وەزیری دەرەوەی توركیا \"عومەر چینچەر\" گوتی:\"ئێمە لەوەلا كتێب و بڵاوكراوە بە زازاكی چاپ دەكەین، نەك وەك زارێكی زمانی كوردی بەڵكوو وەك زمانێكی سەربەخۆ\".
ئەمە لەكاتێكدا دەنگۆی ئەوەش لەلایەن كەسانێكەوە دەبیسترا كە گوایە \" زاری هەورامی\" زار نیە و زمانە. ئەگەریش لەو بارەوە هەڵوێست بنوێنی هەموویان دەنگیان هەڵدەبڕن و دەڵێن:\"خەریكە دەمانتوێننەوە\". كاتێك ئەم دەنگە دەبیستی وای لێك دەدەیەوە كە ئەمە هاوارێكی ستەملێكراوانە. بەڵام ئەگەر ورد ببیەوە دەبینی ئەمە دەنگێكی دەرەوەی سنوورەكانە.
زۆر بەڵگە هەن كە ئەم زارانە بەشێكی دانەبڕاوی زمانی كوردین، وەلێ ماوەیەكە گومانیان دەخرێتەسەر و ئێمەش ناچار دەكات هەڵوێست بنوێنین. نووسەری ئەم چەند دێڕە خۆی خەڵكی هەورامانە و تكا دەكەم هاوڕێیانمان كە خەریكە لێیان دەتۆرێین، با نەڵێن كابرایەكی سۆرانی هیچ لە مەسەلەكە نازانێ!
هەورامی دایكی زمانی كوردییە و زۆربەی زمانەوانانی كوردیش جەختیان لەسەر ئەم بابەتە كردوەتەوە كە نزیكترین زاری زمانی كوردییە لە ئاڤێستاوە. مەبەستی ئەم وتارە ئەوە نیە شەڕێكی زمانەوانی بكەین، چونكە مەبەستی بانگەشەكارانی ئەم ئاژاوەیە ئەوەیە ئێمە بۆ\" زەلكاوی ئاخێو(دیسكۆرس)\" رابكێشن و بەدڵنیاییەوە دەیانەوێ لە رێگەی بەناو دیالۆگەوە دانپیانان وەربگرن. مەبەستەكە ئەوە نیە بەڵگەی هاوڕێیان زۆر بەهێزە ــ زۆریش لاواز و بەداوای لێبوردنەوە ــ گاڵتەجاڕانەیە.
زارەكانی زمانی كوردی هەم دەرفەتن و هەم هەڕەشە. گەشانەوەیان وەك زار دەتوانێ سوودیشی بۆ زمانی یەكگرتوی كوردی لە داهاتوودا هەبێت، هەڕەشەكە لەوەدایە كە كاردانەوە لەبەرانبەر زەوتكردنی مافێك ببێتە هۆی لێكترازان. من لەو باوەڕەدام ئەمە\"پاژنەی ئاشیل\"ی كوردە و نابێ تیری \"پاریس\"ی وێكەوێ.
\"عەقڵیەتی نێوەند ڕەتێن (دیسانتراڵ)\" ی كورد بەگوێرەی تێكڕای قۆناغەكانی مێژوومان هەمیشە قەیرانساز بووە، كاردانەوەكان هەمیشە بوونەتە هۆی مەترسیی گەورە بۆ ناسیونالیزمی كورد. ئەمە بەشێوەی هەمەچەشن لەلایەن نەیاران و دوژمنانەوە بەكار هاتوە و هەموو كایەكانی دیكەیشی تەنیوە.
لێكدانەوەكانمان هەمیشە دەبێ لەو سۆنگەوە بن كە درووستكردنی هەواهەنگیی كولتوری لەنێو پێكهاتەیكۆمەڵایەتیماندا دەبێ رەگداكوتاو بێت.
كەسانێك هەست بە غەدرلێكراوی دەكەن، رەنگە بڕێكی ڕاست بێت و رەنگە بڕێكی دیكەیشی كەلهوڕ گوتەنی ساویر(وهم) بێت. كرۆكی سەرەكیی پەیام ئەمەیە: ئەگەر زویربوونی برایان لە یەكدی بەنرخی بەهێزبوونی دوژمنان بێت ئەمە خیانەتە.
نامانەوێ پێمان بڵێن دەستی دەرەكی ــ وەك هەندێ كەس دەڵێن ــ بۆ دەمكوت كردن بەكار دێنن. كەسێك خەنجەر لە پێشەوە ببەستێ ئیدی هیچ پاساوێك بۆ گفتوگۆی ئاوەزمەندانە ناهێلێتەوە. من نامەوێ ئەم وتارە بارودۆخێكی هیستریك لە كۆمەڵگە درووست بكات. چونكە ئەگەر بەڵگەكان و گوتەی هاوڕێیان بخەینەڕوو، بەگوێرەی وتارەكانیان، خۆزگەم بە دوژمن. كاتێك بە زمانی ئەویدی قسە دەكرێ و پاڵنەرەكان دەبینرێن و سەرچاوەكان دەبیسترێن و پڕۆژەكە لەلایەن كەسانی متمانەدارەوە دەگەنە لامان ناتوانن بە ناوی \"ناتۆرەی دوژمنی دەرەكی\" و \"ساویری پیلانگێڕی\" دەمكوتمان بكەن. كاتێك نەتەوەكەم دەخرێتە بەر مەترسییەوە و لە پشتییەوە دەستی وڵاتانی داگیركەر دەبینم بواری پێكەوە هەڵكردنم بۆ ناهێڵییەوە. لەبەرانبەر هەڵوێستەكانی وەزیری پەروەردەی توركیاش بەخۆشییەوە برایانی زازاكیش هەڵوێستیان نواند و رەتیانكردەوە و رەنگە بەشێك لە خوێنەرانیش ئاگاداری چیرۆكەكە بن.
خوێنەران رەنگە بڵێن بۆچی زمانی ئەم وتارە راشكاوانە نیە. لە وڵامدا پێویستە بوترێ هێشتا كاتی راشكاوبێژی نەهاتوە و تەنیا دەمەوێ هاوڕێیان بزانن كەوتوونەنە چ سەنگەر و مەتەرێزێكەوە.
رەخنەیەكی توند لە رێكخراو و حزبە كوردییەكان دەگرین: كەمتەرخەمیتان لەهەمبەر توخمە رەسەنەكانی كوردبوون چەندە دەخایەنێت. نەبوونی هەستیاری بەرامبەر زمان و كولتور وەك فاكتەرێكی گەورەی \"ئاسایشی نەتەوەیی\" چەندە دەخایەنێ؟
هەر كەسێك هەست بە مەترسییەكان ناكات سەرنجی بۆ بارودۆخی لوڕەكان رادەكێشین. جیاكردنەوەی لوڕەكان لە كورد پاش قۆناغەكانی پرۆسەی :
1ــ گومانسازی 2 ــ شوناسبەخشین 3ـ جیاكردنەوە 4ــ سەرلێشواندن
وایكرد كە ئێستە سێ بۆچوونی جیاواز لەم پێكهاتە كۆمەڵایەتیەی كورددا درووست بووە:
ــ هەندێكیان خۆیان بە لوڕ دەزانن، هەندێكیان خۆیان بە فارس دەزانن، هەندێكیشیان خۆیان بە كورد دەزانن.
ئێستە قۆناغە سەرەتاییەكانی ئەم پرۆسەیە لە هەوراماندا دەستی پێكردوە كە یەكەم دەركەوتەكەی بیرۆكەی دامەزراندنی حزبێكی هەورامییە كە مشتومڕی زۆری لەسەر كرا.
شایانی باسە پان ــ ئێرانیستەكان و پان ــ توركیستەكان بەتەواوی پشتگیری لەم پرۆسەیە دەكەن و دەتوانین بڵێین خۆیان سناریستی شانۆكەن.
مەبەستی سەرەكیی ئەم كارەش قەیرانسازییە بۆ كولتوری كوردی. ئەوەی لە لوڕستان ڕووی دا دابڕاندنی جوگرافیای كوردستانی گەورە بوو. ئەوەی لە هەمبەر هەورامانیشەوە ڕوودەدات خوڵقاندنی قەیرانە لە زمانناسیی مێژوویی كورددا و رێگرە لە بەستنەوەی زمانی كوردی بە ریشە مێژووییەكانی زمانی ئاڤێستایی. بە دابڕاندنی هەورامان كە وەك دایكی زمانی كوردییە ئەم پیلانە دەچێتە قۆناغەكانی دواتری خۆیەوە كە ئامانجی سەرەكی قەیرانی قووڵی شوناسی \"كوردبوون\"ە.
هەورامان هەستیارییەكی تایبەتە. ئەگەر منداڵەكانی دایكێك بە شاران و وڵاتاندا بڵاو بوونەوە بەو مانایە نیە كە منداڵی ئەو دایكە نین. كەوابوو ئەگەر دایكێك حاشا لە منداڵەكانی بكات چی بە منداڵەكان دەڵێن. ئایا بیرتان لەوە كردوەتەوە ئەی چی بە دایكەكەی دەڵێن؟
كاری ئێمە سەلماندنی سەلمێنراوەكان نیە و لەسەر شتانی سەلمێنراو بەڵگە ناهێنینەوە. هەربۆیە بە راشكاوی دەڵێین بزووتنەوە سیاسییەكانی كورد دەبێ لەمبارەوە هەڵوێستی روونی خۆیان بخەنەڕوو. مەسەلەی مافی وردەكولتورەكانی كورد شتێكە و لێكترازاندنی ئەم وردە كولتورانەی كورد لە كولتوری گشتیی كورد شتێكی دیكەیە.
ئەم بابەتە تەنیا نیشاندانی مەترسییەكانە. لەبەر هەستیاریی بابەتەكە خۆم بە بەڵگەكانەوە خەریك نەكرد و بە زەقی باسی ناوەكان و دۆسیەكانم نەكردوە. كەسانێك كە دەیانەوێ لە راستیی مەسەلەكان بكۆڵنەوە دەتوانن پێوەندی لەگەڵا نووسەری ئەم چەند دێڕە بگرن.
