خۆخوێندنەوە و شوناس
00:34 - 3 رێبەندان 2712
Unknown Author
مەسعود بابایی
خوومان بەوەوە گرتوە خۆمان بە تیۆرەكانەوە هەڵبواسین و لەمەڕ خۆناسینمان هەمیشە پەنا دەبنەینە بەر ئەویدی. خۆ سەیركردن لە ئاوێنەی ئەویدی، واتە خۆ رازاندنەوە و خۆنواندن لەپێناوی دانپیانانی ئەویدی. لەم بابەتەدا هەوڵدراوە تێگەیشتنێكی بێ پێشینە و بێ مێژینە لەمەڕ شوناس بخرێتە بەرباس.
بە پرسیارێك دەست پێدەكەین: ئایا دەكرێ و دەشێ و دەلوێ ئێمە بەدەر لە زانیاریی كەڵەكەكراوی كتێبەكان لە مێشكماندا پەی بە نەزانراوەكانی شوناسمان بەرین؟
هەمیشە ختوكەی ئەم پرسیارە هانمان دەدا تا نەگوتراوێك و تا نەدۆزراوێك، یا لانیكەم شێوەیەكی نوێی دەربڕین پەیدابكەین و ئەوكات بێژین شتێكی نوێمان گوت.
رەنگە هەموو كوردێك لە خۆی بپرسێ\"كوردبوون\" چ واتایەكی هەیە؟ كاتێك بەم پرسیارە دەگەین هەست بە قەیرانێكی قووڵا دەكەین. هەستكردن بە قەیربوونەوە، هەستكردن بە بێ پێناسەیی، هەستكردن بە مانایەكی لەدەست دەرچوو یا ونبوو لە ئاوێنەی رۆژگاردا. هەركام لە ئێمە با وەك ئیسفنجێك مێشكمان بگوشین، با ساتێكیش لە باڵادەستیی تیۆری خۆمان رزگار بكەین. با ساتێك ئەویدی، رۆژئاوای باڵادەست، رۆژئاوای تیۆر، رۆژئاوای هێز بخەینە لاوە، وەك مرۆڤێكی بیركەرەوە، چەوت یان راست، گرنگ نیە، تەنیا رابمێنین. واز لە پێشینەی كتێبەكانی ئەویدی بێنین. چی دەبێت؟ رەنگە بیرێك لەم رامانەدا پزیسكی خۆخوێندنەوە بێت.
خۆپێناسەكردن لەبەرانبەر ئەویدی بە شێوەیەك لە شێوەكان بەرهەمهێنانەوەی ئەویدییە لە مندا. منێكی دژە كە زۆر لەو دەچێ. ئایا هەستناكەن رێساكانی كۆمەڵناسیی رۆژئاوا وامان لێدەكەن لە پرۆسەی شوناسسازی و شوناشبەخشیندا تەنانەت لە دۆخی دژایەتیشدا ببین بە دژێك كە دیسانەوە ئەوان بەرهەم بێنینەوە.
نموونە مێژوییەكان لەمبارە زۆرن. بۆ نموونە پاش رووخانی ئیمپراتۆریای عوسمانی و توركیای نویی كەمال ئەتاتۆرك، شوناسی توركی بەگوێرەی مودیڕنیتەی كولتوری و شۆڕشی كولتوریی رۆژئاوا مرۆڤی توركیان لەگەڵا ناسیونالیزمی رۆژئاوایی و شەمەنیزمی مێژوویی موتۆربە كرد. كار گەیشتە ئەوەی كە پانتوركیزم وەك شوناسێكی ساختەی سیاسی پێی نایە مەیدانێكەوە كە وەك سڕكەرێك مرۆڤی توركی زلكرد و بە هەمان بارتەقا دوژمنەكانیشی بەهێزتر كرد. بەهێزبوونی كورد و ئەرمەن و یونانی و كەمە نەتەوایەتییەكانی دیكەی ناوچەكە لە ئەنجامی خۆ پێناسەكردن بەرانبەر ئەوی تورك، وەك پەرچەكردارێك بازنەیەكی ئاسنینی بۆ شوناسەكانی دیكە درووستكرد كە تا ئێستاش بەریەككەوتنیان بەردەوامە. هەڵبەت هەمان سیاسەتی كولتوریی ئاتاتۆركی بەناوی رەزاخانی لە ئێرانیشدا هەمان ئەنجامی لێكەوتەوە.
خۆپێناسەكردن و ناسنامەپەیداكردن لەسەر بنەمای كاردانەوە بەرانبەر ئەویدی بێجگە شوناسبەخشین ناتوانێ هیچ پرۆسەیەكی شوناسسازی بخاتە گەڕ. بنیاتە تیۆرەكانی رۆژئاوا لە بواری شوناس و كولتور بەشێوەیەك لە شێوەكان منی لەسەر بنەمای ئەویدی بنیاتناوە و بۆیە دژایەتییە قورسەكانی ناسیونالیزمەكانیش لەبەر پرۆسەی ساختەكارانەی شوناسبەخشین هاوشێوەكانی خۆی بەرهەم هێناوەتەوە و بێجگە دژایەتیی نەتەوە و گەلان شتێكی ئەوتۆی لێنەكەوتوەتەوە.
ئەگەر بارودۆخەكە بەو چەشنە بێت كە باسكرا ــ هەڵبەت دەشێ ئەم لێكدانەوەیە بەشێكی راست بێت ــ كەوابوو ئێمەی كورد دەتوانین بەم هەژاری و نەگبەتییەوە بە پێناسێكی تازە بگەین؟
گرنگ پەرۆشییەكانمانن. گرنگ ویستی ئێمەیە بۆ خۆبنیاتنانەوەی كەسایەتیمان. من ناتوانم ئێستە هیچ رێگەچارەیەك پێشنیار بكەم. بەڵكوو تەنیا پرسیارەكان گەڵاڵە دەكەم. ئاخۆ لە كۆمەڵگەی ئێمەدا كەرستە خاوەكانی شوناسسازیمان لە كوێ بن؟ كرۆكی قسە لێرەدایە. ئایا رووناكبیر و لێكۆڵەری كورد بێجگە ئاوێنەی ئەویدی، خۆی لە ئاوێنە خۆیدا با تار و لێڵیش بێت بینیوە؟ بۆچی ئەویدی تا ئێستا نەیتوانیوە خۆمان بە خۆمان ئاشنا بكات؟ چەندە رێگامان بڕیوە و بە چی گەیشتووین؟ ئایا لانیكەمی سەدەیەك بۆ خۆناسین كەمە؟ ئایا ئاوێنەی تیۆریی شوناسی ئەو چ سیاسی و چ كولتوری هێشتا ماویەتی لەم لەخۆنامۆییە رزگارمان بكات؟
پەندە كوردییەكە دەڵێ:\" ئەوەی پیر لە خشتی كاڵدا دەیبنێ، گەنج لە ئاوێنەی زوڵاڵیشدا نایبینێ\". ئایا كورد وەك نەتەوە هەندە گەنجە كە ناتوانێ خۆی لە خشتی كاڵدا ببینێ؟
بە بۆچوونی من شوناس دەبێ لەسەر بنەمای توخمی لۆكاڵا بنیات بنرێت. واتە ئەو توخمانەی كە زاڵن بەسەر كەسایەتیماندا. ئەو توخمانەی كە لە ئەنجامی رەوتی مودێڕنیتە و بەڕۆژئاواییبوون خەریكین لێیان دوور دەكەوینەوە. خۆداماڵین لە توخمی ئاشنا و لەبەركردنی توخمی نامۆ لەپێناو مودێڕنبووندا هیچكات ناتوانێ پرۆسەی شوناسسازی بخاتەگەڕ، بەڵكوو ئەمە شوناسبەخشینە كە ئەوەش كۆپیكردنی سیمای ئەویدییە لەسەر من یا خۆم.
شوناسبەخشین: بریتییە لەوەی كە بەگوێرەی ئەزموون و زانیاریی پێشینی و تیۆر و بەرەنجامەكانی ئەویدی شوناس بە خۆمان ببەخشین كە جیاواز بێت لەو و مودێڕنیش بێت بەو چەشنەی كە بتوانێ ئەو ناچار بكات كە دان بە بوونی من وەك تاك، كۆ، نەتەوە و...هتددابنێت. بەڵام غافڵا لەوەی كە ئەمە كاركردنە بەو توخمانەی كە هەرچییەك بن بەرەنجامی ئۆتۆریتەی سیاسی و كولتووریی ئەون. لە شوناسبەخشیندا ئەوەی بە خۆمی دەبەخشم هەوڵدانە بۆ خۆجیاكردنەوەم بە پێوەرەكانی ئەویدی كە دواجار كاریكاتێری كەسایەتیی راستەقینەی منە نەك من وەك خۆم. بەو چەشنەی كە هەم، نەك بەو چەشنەی كە دەمەوێ هەبم.
شوناسبەخشین كاركردن بە خواستی ئەوە، خواستێك كە ئەنجامی كاردانەوەیە نەك كردار. دۆخێكی بەركارییە كە لە ئەنجامی كاردانەوە دەیهەوێ خۆی بكاتە بكەر. قوربانییەك كە دەیهەوێ خۆی بكاتە قوربانیكەر. شوناسبەخشین گەلێ جار خۆداڕنینە لە توخمی لۆكاڵا و ناوچەیی بۆ كەسێكی خوازراوی مودێڕن كە بە چەكی ئەویدی و بەدژی كەسی غەوارە یا كەسی سێیەم شەڕ دەكات و ئاشكرایە وەك سارتەر دەڵێ ئەم لەخۆدەرچوون بۆ ئەویدی تەنیا بنیاتنانەوەی ئەویدییە لە خۆتدا و گێڕانی دەورێكی بەتاڵە. خولانەوەیە بەدەوری ئەویدیدا.
شوناسسازی: لە شوناسسازیدا هەنتەش(حوزور) ی ئەویدی بەقەد شوناسبەخشین تۆخ نیە. ئاشكرا و دیارە لە مەسەلەی شوناسدا كەسی دووەم یا سێیەم بەگوێرەی دووری و نزیكی لە خۆداڕشتنەوەدا دەور دەبینن. من ئەم دوور و نزیكییە لە پرۆسەی شوناسسازیدا پێچەوانەی شوناسبەخشین دەبینم. هۆیەكەی ئەوەیە شوناسسازی خۆبونیادییە و شوناسبەخشین ئەویدی بونیادی. چونكە لە بەخشیندا دانپیانانی ئەویدی وات لێدەكات هەروەك گوترا بەپێوەر و خواستی ئەو خۆت پێناسە بكەیت. هەرچەند ئەم شوناسە خۆت بە خۆت دەیبەخشی بەڵام لەپێناو دانپیانانی ئەویدی خۆت لە توخمی لۆكاڵا دادەڕنی.
لە شوناسسازیدا بەپێچەوانەوە بەگوێرەی دووری و نزیكی، بەگوێرەی خۆجیاكردنەوە، بەگوێرەی دووری و نزیكی كە من بە مەودا ــ جیاوازی ناوی لێدەنێم شوناس دادەڕێژرێ. شوناسسازی خۆخوێندنەوەیە لە ئەنجامی رۆچوون لە خۆدا. شوناسبەخشین خوێندنەوەی ئەویدییە بۆ بنیاتنانەوەی خۆت بە وەرگرتنی دانپیانان. شوناسسازی مەودای تۆ و ئەوە لەگەڵا خۆم. لەخۆ دەرچوون نیە بۆ ئەویدی. خۆجیاكردنەوەیە، مەوداسازییە لەپێناو جیاوازیدا. خستنەگەڕی هێزی كولتورە لەپێناو جیاوازیسازی. لە پرۆسەی خۆخوێندنەوەدا بۆچوون بە دانسقەیی و پەتیبوونەوە لەدایك دەبێت. بیرۆكە(ئایدیا) بەبێ بارگاوی بوونی ئاوەز بە زانیاریی كەڵەكەكراو دەزێ. مەبەست لە زانیاریی كەڵەكەكراو ئەو زانیارییەیە كە تەنیا و تەنیا بەگوێرەی خوێندنەوەی تیۆریكی بێ مێتۆد كۆكراوەتەوە و تەنیا زانیارییە بەبێ ناسین.
خۆخوێندنەوە هەوێنی شوناسسازییە. بریتییەلەوەی ئێمە نۆرمە رەفتاری و كۆمەڵایەتیەكانمان لە بەستێنی لۆژیكی ژیانی كۆمەڵایەتیمان هەڵێنجێنین. بریتییە لەوەی پێوەری ئێمە بۆ خۆخوێندنەوە پێناسە چەقبەستوەكانی دواكەوتویی و پێشكەوتوویی نەبێت. رەفتاری كۆمەڵایەتیی ئێمەی كورد پابەندی چ لۆژیكێكە؟
پێناسەكانی ئەویدی یا كولتوری باڵادەست هەرچییەك بن نابێ ببنە پێوەری هەڵسەنگاندنی چەوتی و راستی. لە مەسەلەی شوناسسازیدا مەسەلەی خۆخوێندنەوە دۆزینەوەی ریشەی رەفتار و ئاكاری كۆمەڵایەتییە بەگوێرەی لۆژیكی ژیانی كۆمەڵایەتی. رەفتارێكی دیاریكراو لە هەلومەرجێكی دیاریكراودا پێوەندیی بە كاركردی ئەو رەفتارەوە هەیە. كارەكتەری رەفتاریش پابەندی دۆخێكی تایبەتی ژیانە كە ناشێ بە تیۆرێكی ئەبستراكتی كۆمەڵناسانە یا رەوشتی بڕیار لەسەر راستی و چەوتیی بدەیت. ئێمەی كورد هەندە لۆمە و سەركۆنەی كولتوری خۆمان دەكەین نیوەی ئەوەش خۆمان بە كاركردگەرایی رەفتار كۆمەڵایەتیمانەوە خەریك ناكەین و دۆخ و لۆژیكی رەفتار بەگوێرەی بەستێن و بوار نابەستینەوە. هەربۆیە خوێندنەوەی كۆمەڵناسانەی ئێمە بە پشت بەستن بەو تیۆرانەیە كە دەشێ بۆ خوێندنەوەی كۆمەڵگەكەمان نەگونجێن و رێگای سێیەم دەبێ پەیدا بكەین. ئایا ئێمە قەرەوێڵەكە لەگەڵا كابرا دەگونجێنین یا قاچی كابرای بێچارە دەبڕینەوە؟
گرنگ نیە لە لێكدانەوەكەماندا چەندە بەهەڵەدا دەچین، گرنگ ئەوەیە چۆن فێردەبین درێژەدەر و رەخنەگری بیری یەكدی بین. گرنگ ئەوەیە لە خوێندنەوەی خۆماندا توخمی لۆكاڵا لەبەرچاو بگرین. رەنگە لە ئەنجامی خۆخوێندنەوە و خوێندنەوەی بێ پێشینە و تەنیا بە نۆڕین و بەراوردی فاكتەكان بە ڕێگەی سێیەم بگەین. بە تیۆرییەك كە دەشێ وڵامی پرسیاری (\"كوردبوون\" چیە؟) بداتەوە.
نابێ ئەم گوتانە وا لێكبدرێنەوە كە گوایە دەبێ لە خوێندنەوەی میراتی هزری و فەلسەفیی رۆژئاوا خۆ ببوێرین. مەبەستەكە شتێكی دیكەیە. نیچەگوتەنی ویستی هێز لە هەموو كون و قوژبنێكی فەلسەفە و رەوشتەوە دادەچۆڕێت.
نۆرمەكان و شوناسەكان هەژمۆنیكن. دڵنیام كەسانێك دەپرسن كە ئێمە چیمان هەیە كە بتوانین لەم پێناوەدا كاری پێبكەین. وڵامەكەی ئاسانە: یەكەم كەس كە بیری كردەوە چلۆن بیرۆكەی گەڵاڵە كرد و چۆن توانی بەبێ ئەویدی یەكەمین تیۆر دابهێنێ. خۆخوێندنەوە شتێك نیە كە پێویستیی بە زانیاریی كەڵەكەكراو هەبێ، خۆخوێندنەوە بەپێچەوانەوە بەواتای خۆداڕنین لە زانیاریی كەڵەكەكراوە كە وامان لێدەكات كرۆك و چەق نەبینین. زانیاریی كەڵەكەكراوی راڤەنەكراوی بێ مێتۆد نەك سوودی نیە بەڵكوو رەنگە زیانیشی هەبێت.
خۆخوێندنەوە خۆسفركردنەوەیە، ئەو كاتەیە كە دەتوانی لە كرۆك نزیك ببیەوە. خۆناسینی ئێمە پەیوەستە بە توێژە هەڵنەدراوەكانی خاك و ئاو و كولتورمان كە كەسانێك هەن لەبەر نەهامەتیی\"كوردبوون\" لەم جوگرافیا نەگریسەدا بە دواكەوتوی دەزانن. بەڵام هاوڕێیان رێگەیەكمان بێجگە\"كوردبوون\" لەبەردەمدا نیە. كەسانێك كە نكۆڵیان لێكرد دیتمان چۆن گەڕانەوە. شوناسبەخشین شێوەگۆڕانێكە و ناگاتە هیچ. كرمێك كە دەبێتە پەپولە ماكەكەی هەمان كرمە. وەك كابرای شاعیر گوتویەتی :\"ئەگەر كرم نەبایە ژیان شتێكی كەم دەبوو\". بۆ ئەوەی تووشی تەشك گۆڕان (مسخ)ی كافكایی نەبین باشتر ئەوەیە هەرچییەك هەین با شانازی بە خۆمانەوە بكەین. هیچ بوونەوەرێك لە سرووشتدا لەوی دیكە پڕبایەختر نیە، چونكە تێكڕای بوونەوەران ئەركی خۆیان هەیە. ئەرك واتە هەبوون لە جیهاندا. با رووناكبیران و لێكۆڵەرانمان لەپێناو شوناسسازیدا لە توخمی لۆكاڵەوە دەست پێبكەن، بە مێتۆدی مودێڕن نەك تیۆریی مودێڕن. رەنگە مێتۆدی مودێڕن بە تیۆری بگات بەڵام تیۆری لەبەر پێشداوەرییەكانی ناهێڵێ بە مێتۆد بگەین.
دوا گوتەش ئەوەیە كە: بە بڕوای نووسەری ئەم چەند دێڕە خۆخوێندنەوە و ئەویدی خوێندنەوە بە دوو ئاكامی پێچەوانە دەگەن. خۆخوێندنەوە بە شوناسسازی و ئەویدی خوێندنەوە بە شوناسبەخشین. دەشێ ئاكامەكانی ئەم وتارە تێكڕای هەڵە بن. گرنگ ئەوەیە بتوانین ئاكامی بیركردنەوەی خۆمان بنووسین نەك ئاكامەكانی ئەوان.
خوومان بەوەوە گرتوە خۆمان بە تیۆرەكانەوە هەڵبواسین و لەمەڕ خۆناسینمان هەمیشە پەنا دەبنەینە بەر ئەویدی. خۆ سەیركردن لە ئاوێنەی ئەویدی، واتە خۆ رازاندنەوە و خۆنواندن لەپێناوی دانپیانانی ئەویدی. لەم بابەتەدا هەوڵدراوە تێگەیشتنێكی بێ پێشینە و بێ مێژینە لەمەڕ شوناس بخرێتە بەرباس.
بە پرسیارێك دەست پێدەكەین: ئایا دەكرێ و دەشێ و دەلوێ ئێمە بەدەر لە زانیاریی كەڵەكەكراوی كتێبەكان لە مێشكماندا پەی بە نەزانراوەكانی شوناسمان بەرین؟
هەمیشە ختوكەی ئەم پرسیارە هانمان دەدا تا نەگوتراوێك و تا نەدۆزراوێك، یا لانیكەم شێوەیەكی نوێی دەربڕین پەیدابكەین و ئەوكات بێژین شتێكی نوێمان گوت.
رەنگە هەموو كوردێك لە خۆی بپرسێ\"كوردبوون\" چ واتایەكی هەیە؟ كاتێك بەم پرسیارە دەگەین هەست بە قەیرانێكی قووڵا دەكەین. هەستكردن بە قەیربوونەوە، هەستكردن بە بێ پێناسەیی، هەستكردن بە مانایەكی لەدەست دەرچوو یا ونبوو لە ئاوێنەی رۆژگاردا. هەركام لە ئێمە با وەك ئیسفنجێك مێشكمان بگوشین، با ساتێكیش لە باڵادەستیی تیۆری خۆمان رزگار بكەین. با ساتێك ئەویدی، رۆژئاوای باڵادەست، رۆژئاوای تیۆر، رۆژئاوای هێز بخەینە لاوە، وەك مرۆڤێكی بیركەرەوە، چەوت یان راست، گرنگ نیە، تەنیا رابمێنین. واز لە پێشینەی كتێبەكانی ئەویدی بێنین. چی دەبێت؟ رەنگە بیرێك لەم رامانەدا پزیسكی خۆخوێندنەوە بێت.
خۆپێناسەكردن لەبەرانبەر ئەویدی بە شێوەیەك لە شێوەكان بەرهەمهێنانەوەی ئەویدییە لە مندا. منێكی دژە كە زۆر لەو دەچێ. ئایا هەستناكەن رێساكانی كۆمەڵناسیی رۆژئاوا وامان لێدەكەن لە پرۆسەی شوناسسازی و شوناشبەخشیندا تەنانەت لە دۆخی دژایەتیشدا ببین بە دژێك كە دیسانەوە ئەوان بەرهەم بێنینەوە.
نموونە مێژوییەكان لەمبارە زۆرن. بۆ نموونە پاش رووخانی ئیمپراتۆریای عوسمانی و توركیای نویی كەمال ئەتاتۆرك، شوناسی توركی بەگوێرەی مودیڕنیتەی كولتوری و شۆڕشی كولتوریی رۆژئاوا مرۆڤی توركیان لەگەڵا ناسیونالیزمی رۆژئاوایی و شەمەنیزمی مێژوویی موتۆربە كرد. كار گەیشتە ئەوەی كە پانتوركیزم وەك شوناسێكی ساختەی سیاسی پێی نایە مەیدانێكەوە كە وەك سڕكەرێك مرۆڤی توركی زلكرد و بە هەمان بارتەقا دوژمنەكانیشی بەهێزتر كرد. بەهێزبوونی كورد و ئەرمەن و یونانی و كەمە نەتەوایەتییەكانی دیكەی ناوچەكە لە ئەنجامی خۆ پێناسەكردن بەرانبەر ئەوی تورك، وەك پەرچەكردارێك بازنەیەكی ئاسنینی بۆ شوناسەكانی دیكە درووستكرد كە تا ئێستاش بەریەككەوتنیان بەردەوامە. هەڵبەت هەمان سیاسەتی كولتوریی ئاتاتۆركی بەناوی رەزاخانی لە ئێرانیشدا هەمان ئەنجامی لێكەوتەوە.
خۆپێناسەكردن و ناسنامەپەیداكردن لەسەر بنەمای كاردانەوە بەرانبەر ئەویدی بێجگە شوناسبەخشین ناتوانێ هیچ پرۆسەیەكی شوناسسازی بخاتە گەڕ. بنیاتە تیۆرەكانی رۆژئاوا لە بواری شوناس و كولتور بەشێوەیەك لە شێوەكان منی لەسەر بنەمای ئەویدی بنیاتناوە و بۆیە دژایەتییە قورسەكانی ناسیونالیزمەكانیش لەبەر پرۆسەی ساختەكارانەی شوناسبەخشین هاوشێوەكانی خۆی بەرهەم هێناوەتەوە و بێجگە دژایەتیی نەتەوە و گەلان شتێكی ئەوتۆی لێنەكەوتوەتەوە.
ئەگەر بارودۆخەكە بەو چەشنە بێت كە باسكرا ــ هەڵبەت دەشێ ئەم لێكدانەوەیە بەشێكی راست بێت ــ كەوابوو ئێمەی كورد دەتوانین بەم هەژاری و نەگبەتییەوە بە پێناسێكی تازە بگەین؟
گرنگ پەرۆشییەكانمانن. گرنگ ویستی ئێمەیە بۆ خۆبنیاتنانەوەی كەسایەتیمان. من ناتوانم ئێستە هیچ رێگەچارەیەك پێشنیار بكەم. بەڵكوو تەنیا پرسیارەكان گەڵاڵە دەكەم. ئاخۆ لە كۆمەڵگەی ئێمەدا كەرستە خاوەكانی شوناسسازیمان لە كوێ بن؟ كرۆكی قسە لێرەدایە. ئایا رووناكبیر و لێكۆڵەری كورد بێجگە ئاوێنەی ئەویدی، خۆی لە ئاوێنە خۆیدا با تار و لێڵیش بێت بینیوە؟ بۆچی ئەویدی تا ئێستا نەیتوانیوە خۆمان بە خۆمان ئاشنا بكات؟ چەندە رێگامان بڕیوە و بە چی گەیشتووین؟ ئایا لانیكەمی سەدەیەك بۆ خۆناسین كەمە؟ ئایا ئاوێنەی تیۆریی شوناسی ئەو چ سیاسی و چ كولتوری هێشتا ماویەتی لەم لەخۆنامۆییە رزگارمان بكات؟
پەندە كوردییەكە دەڵێ:\" ئەوەی پیر لە خشتی كاڵدا دەیبنێ، گەنج لە ئاوێنەی زوڵاڵیشدا نایبینێ\". ئایا كورد وەك نەتەوە هەندە گەنجە كە ناتوانێ خۆی لە خشتی كاڵدا ببینێ؟
بە بۆچوونی من شوناس دەبێ لەسەر بنەمای توخمی لۆكاڵا بنیات بنرێت. واتە ئەو توخمانەی كە زاڵن بەسەر كەسایەتیماندا. ئەو توخمانەی كە لە ئەنجامی رەوتی مودێڕنیتە و بەڕۆژئاواییبوون خەریكین لێیان دوور دەكەوینەوە. خۆداماڵین لە توخمی ئاشنا و لەبەركردنی توخمی نامۆ لەپێناو مودێڕنبووندا هیچكات ناتوانێ پرۆسەی شوناسسازی بخاتەگەڕ، بەڵكوو ئەمە شوناسبەخشینە كە ئەوەش كۆپیكردنی سیمای ئەویدییە لەسەر من یا خۆم.
شوناسبەخشین: بریتییە لەوەی كە بەگوێرەی ئەزموون و زانیاریی پێشینی و تیۆر و بەرەنجامەكانی ئەویدی شوناس بە خۆمان ببەخشین كە جیاواز بێت لەو و مودێڕنیش بێت بەو چەشنەی كە بتوانێ ئەو ناچار بكات كە دان بە بوونی من وەك تاك، كۆ، نەتەوە و...هتددابنێت. بەڵام غافڵا لەوەی كە ئەمە كاركردنە بەو توخمانەی كە هەرچییەك بن بەرەنجامی ئۆتۆریتەی سیاسی و كولتووریی ئەون. لە شوناسبەخشیندا ئەوەی بە خۆمی دەبەخشم هەوڵدانە بۆ خۆجیاكردنەوەم بە پێوەرەكانی ئەویدی كە دواجار كاریكاتێری كەسایەتیی راستەقینەی منە نەك من وەك خۆم. بەو چەشنەی كە هەم، نەك بەو چەشنەی كە دەمەوێ هەبم.
شوناسبەخشین كاركردن بە خواستی ئەوە، خواستێك كە ئەنجامی كاردانەوەیە نەك كردار. دۆخێكی بەركارییە كە لە ئەنجامی كاردانەوە دەیهەوێ خۆی بكاتە بكەر. قوربانییەك كە دەیهەوێ خۆی بكاتە قوربانیكەر. شوناسبەخشین گەلێ جار خۆداڕنینە لە توخمی لۆكاڵا و ناوچەیی بۆ كەسێكی خوازراوی مودێڕن كە بە چەكی ئەویدی و بەدژی كەسی غەوارە یا كەسی سێیەم شەڕ دەكات و ئاشكرایە وەك سارتەر دەڵێ ئەم لەخۆدەرچوون بۆ ئەویدی تەنیا بنیاتنانەوەی ئەویدییە لە خۆتدا و گێڕانی دەورێكی بەتاڵە. خولانەوەیە بەدەوری ئەویدیدا.
شوناسسازی: لە شوناسسازیدا هەنتەش(حوزور) ی ئەویدی بەقەد شوناسبەخشین تۆخ نیە. ئاشكرا و دیارە لە مەسەلەی شوناسدا كەسی دووەم یا سێیەم بەگوێرەی دووری و نزیكی لە خۆداڕشتنەوەدا دەور دەبینن. من ئەم دوور و نزیكییە لە پرۆسەی شوناسسازیدا پێچەوانەی شوناسبەخشین دەبینم. هۆیەكەی ئەوەیە شوناسسازی خۆبونیادییە و شوناسبەخشین ئەویدی بونیادی. چونكە لە بەخشیندا دانپیانانی ئەویدی وات لێدەكات هەروەك گوترا بەپێوەر و خواستی ئەو خۆت پێناسە بكەیت. هەرچەند ئەم شوناسە خۆت بە خۆت دەیبەخشی بەڵام لەپێناو دانپیانانی ئەویدی خۆت لە توخمی لۆكاڵا دادەڕنی.
لە شوناسسازیدا بەپێچەوانەوە بەگوێرەی دووری و نزیكی، بەگوێرەی خۆجیاكردنەوە، بەگوێرەی دووری و نزیكی كە من بە مەودا ــ جیاوازی ناوی لێدەنێم شوناس دادەڕێژرێ. شوناسسازی خۆخوێندنەوەیە لە ئەنجامی رۆچوون لە خۆدا. شوناسبەخشین خوێندنەوەی ئەویدییە بۆ بنیاتنانەوەی خۆت بە وەرگرتنی دانپیانان. شوناسسازی مەودای تۆ و ئەوە لەگەڵا خۆم. لەخۆ دەرچوون نیە بۆ ئەویدی. خۆجیاكردنەوەیە، مەوداسازییە لەپێناو جیاوازیدا. خستنەگەڕی هێزی كولتورە لەپێناو جیاوازیسازی. لە پرۆسەی خۆخوێندنەوەدا بۆچوون بە دانسقەیی و پەتیبوونەوە لەدایك دەبێت. بیرۆكە(ئایدیا) بەبێ بارگاوی بوونی ئاوەز بە زانیاریی كەڵەكەكراو دەزێ. مەبەست لە زانیاریی كەڵەكەكراو ئەو زانیارییەیە كە تەنیا و تەنیا بەگوێرەی خوێندنەوەی تیۆریكی بێ مێتۆد كۆكراوەتەوە و تەنیا زانیارییە بەبێ ناسین.
خۆخوێندنەوە هەوێنی شوناسسازییە. بریتییەلەوەی ئێمە نۆرمە رەفتاری و كۆمەڵایەتیەكانمان لە بەستێنی لۆژیكی ژیانی كۆمەڵایەتیمان هەڵێنجێنین. بریتییە لەوەی پێوەری ئێمە بۆ خۆخوێندنەوە پێناسە چەقبەستوەكانی دواكەوتویی و پێشكەوتوویی نەبێت. رەفتاری كۆمەڵایەتیی ئێمەی كورد پابەندی چ لۆژیكێكە؟
پێناسەكانی ئەویدی یا كولتوری باڵادەست هەرچییەك بن نابێ ببنە پێوەری هەڵسەنگاندنی چەوتی و راستی. لە مەسەلەی شوناسسازیدا مەسەلەی خۆخوێندنەوە دۆزینەوەی ریشەی رەفتار و ئاكاری كۆمەڵایەتییە بەگوێرەی لۆژیكی ژیانی كۆمەڵایەتی. رەفتارێكی دیاریكراو لە هەلومەرجێكی دیاریكراودا پێوەندیی بە كاركردی ئەو رەفتارەوە هەیە. كارەكتەری رەفتاریش پابەندی دۆخێكی تایبەتی ژیانە كە ناشێ بە تیۆرێكی ئەبستراكتی كۆمەڵناسانە یا رەوشتی بڕیار لەسەر راستی و چەوتیی بدەیت. ئێمەی كورد هەندە لۆمە و سەركۆنەی كولتوری خۆمان دەكەین نیوەی ئەوەش خۆمان بە كاركردگەرایی رەفتار كۆمەڵایەتیمانەوە خەریك ناكەین و دۆخ و لۆژیكی رەفتار بەگوێرەی بەستێن و بوار نابەستینەوە. هەربۆیە خوێندنەوەی كۆمەڵناسانەی ئێمە بە پشت بەستن بەو تیۆرانەیە كە دەشێ بۆ خوێندنەوەی كۆمەڵگەكەمان نەگونجێن و رێگای سێیەم دەبێ پەیدا بكەین. ئایا ئێمە قەرەوێڵەكە لەگەڵا كابرا دەگونجێنین یا قاچی كابرای بێچارە دەبڕینەوە؟
گرنگ نیە لە لێكدانەوەكەماندا چەندە بەهەڵەدا دەچین، گرنگ ئەوەیە چۆن فێردەبین درێژەدەر و رەخنەگری بیری یەكدی بین. گرنگ ئەوەیە لە خوێندنەوەی خۆماندا توخمی لۆكاڵا لەبەرچاو بگرین. رەنگە لە ئەنجامی خۆخوێندنەوە و خوێندنەوەی بێ پێشینە و تەنیا بە نۆڕین و بەراوردی فاكتەكان بە ڕێگەی سێیەم بگەین. بە تیۆرییەك كە دەشێ وڵامی پرسیاری (\"كوردبوون\" چیە؟) بداتەوە.
نابێ ئەم گوتانە وا لێكبدرێنەوە كە گوایە دەبێ لە خوێندنەوەی میراتی هزری و فەلسەفیی رۆژئاوا خۆ ببوێرین. مەبەستەكە شتێكی دیكەیە. نیچەگوتەنی ویستی هێز لە هەموو كون و قوژبنێكی فەلسەفە و رەوشتەوە دادەچۆڕێت.
نۆرمەكان و شوناسەكان هەژمۆنیكن. دڵنیام كەسانێك دەپرسن كە ئێمە چیمان هەیە كە بتوانین لەم پێناوەدا كاری پێبكەین. وڵامەكەی ئاسانە: یەكەم كەس كە بیری كردەوە چلۆن بیرۆكەی گەڵاڵە كرد و چۆن توانی بەبێ ئەویدی یەكەمین تیۆر دابهێنێ. خۆخوێندنەوە شتێك نیە كە پێویستیی بە زانیاریی كەڵەكەكراو هەبێ، خۆخوێندنەوە بەپێچەوانەوە بەواتای خۆداڕنین لە زانیاریی كەڵەكەكراوە كە وامان لێدەكات كرۆك و چەق نەبینین. زانیاریی كەڵەكەكراوی راڤەنەكراوی بێ مێتۆد نەك سوودی نیە بەڵكوو رەنگە زیانیشی هەبێت.
خۆخوێندنەوە خۆسفركردنەوەیە، ئەو كاتەیە كە دەتوانی لە كرۆك نزیك ببیەوە. خۆناسینی ئێمە پەیوەستە بە توێژە هەڵنەدراوەكانی خاك و ئاو و كولتورمان كە كەسانێك هەن لەبەر نەهامەتیی\"كوردبوون\" لەم جوگرافیا نەگریسەدا بە دواكەوتوی دەزانن. بەڵام هاوڕێیان رێگەیەكمان بێجگە\"كوردبوون\" لەبەردەمدا نیە. كەسانێك كە نكۆڵیان لێكرد دیتمان چۆن گەڕانەوە. شوناسبەخشین شێوەگۆڕانێكە و ناگاتە هیچ. كرمێك كە دەبێتە پەپولە ماكەكەی هەمان كرمە. وەك كابرای شاعیر گوتویەتی :\"ئەگەر كرم نەبایە ژیان شتێكی كەم دەبوو\". بۆ ئەوەی تووشی تەشك گۆڕان (مسخ)ی كافكایی نەبین باشتر ئەوەیە هەرچییەك هەین با شانازی بە خۆمانەوە بكەین. هیچ بوونەوەرێك لە سرووشتدا لەوی دیكە پڕبایەختر نیە، چونكە تێكڕای بوونەوەران ئەركی خۆیان هەیە. ئەرك واتە هەبوون لە جیهاندا. با رووناكبیران و لێكۆڵەرانمان لەپێناو شوناسسازیدا لە توخمی لۆكاڵەوە دەست پێبكەن، بە مێتۆدی مودێڕن نەك تیۆریی مودێڕن. رەنگە مێتۆدی مودێڕن بە تیۆری بگات بەڵام تیۆری لەبەر پێشداوەرییەكانی ناهێڵێ بە مێتۆد بگەین.
دوا گوتەش ئەوەیە كە: بە بڕوای نووسەری ئەم چەند دێڕە خۆخوێندنەوە و ئەویدی خوێندنەوە بە دوو ئاكامی پێچەوانە دەگەن. خۆخوێندنەوە بە شوناسسازی و ئەویدی خوێندنەوە بە شوناسبەخشین. دەشێ ئاكامەكانی ئەم وتارە تێكڕای هەڵە بن. گرنگ ئەوەیە بتوانین ئاكامی بیركردنەوەی خۆمان بنووسین نەك ئاكامەكانی ئەوان.
