بە بۆنەو ڕۆ جەهانی زوانی ئەداییەو
12:38 - 5 رەشەمه 2712
Unknown Author
موختار کەریمی
وەرگێری جە پەروەردە بە زوانی ئەدایی تاوانەی فەرهەنگییەنە
کورتە مێژوو: جە ڕۆ 21 و مانگەو فوریەی ساڵەو 1952زایینی، دماو ئانەیە کە دەوڵەتوو وەختوو پاکستانی بڕیارێوە نادادپەروەرانەش پەی سەپنای زوانی ئۆردوی، کە تەنیا زوانوو 3% وو مەردموو ئا وەڵاتیە بێ، بەرکەرد، بەنگالی زوانەکا کە زیاتەر جە 56% خەڵکوو پاکستانی و نزیکەو 98% خەڵکوو وەرکەوتەی پاکستانی بێنێ، جە وێنیشاندایە وەروەڵاوەنە جە شاروو داکای ناڕەزایەتی وێشا وەراوەروو ئی بڕیاریە بەروست. هێزە سەرکوتکەرەکاو پاکستانی دڕندانە پەلامارەو وێنیشاندەرە بەنگالی زوانەکاشا دا کە چنها کەسێ کوشیای و کۆمەڵێوە فرێچ زامدارێ بیێ.
پی سەرکوتیە بەنگالیەکا کٶلشا نەدا و بەروستەی ناڕەزایی بە شێوازێ جۆراجۆرێ درێژەش بێ و بی بە هۆکاروو هۆرگرسیای شەڕی دڵێوێ. ئی شەڕە جە ساڵەو 1971نە یاوا چڵەپۆپەو وێش و سەربەوێبیەی بەنگلادشیش چەنە کەوتەو. ڕۆ 21وو فوریەی جە بەنگلادشەنە گرد ساڵێو پێسە ڕۆ گیانبەختکەرا یادش چەنە کریۆوە و ڕێزش جەنە گیریۆ. جە مانگەو نۆوامبروو ساڵەو 1999ی بەنگلادش بە ڕەسمی پێشناروو دیاری کەردەی ئی ڕۆیشە پێسەو ڕۆ جەهانی زوانی ئەدایی دا بە ڕێکوزیاو یونسکۆی سەر بە نەتەوە یۆگێرتەکا . یونسکۆیچ جە گلێرەوبیەی گردی وێشەنە ئی پێشنیارشە پەسەند کەرد و جە ساڵەو 2000 وەلای گرد ساڵێو ئی ڕۆوە بە مەراسمی جوراوجۆرێ جە ئاستوو جەهانینە ڕێزش وەنە گیریۆ.
گرنگی زوانی ئەدایی: زوان نە تەنیا ئامرازوو پێوەندی بەینوو مرۆڤەکان، بەڵکوو چانەیە گرنگتەر ئەرمانەروو فەرهەنگوو خەڵکانێوەن کە قسێش پەنە کەرا. زوان بەشێوە گرنگ جە وێبیەی(هویت) مرۆڤین و دنیاو ئادی نیشانە مدۆ و شیش کەرۆوە. زوان دیاردێوەن کە پێسەو گیاندارێوە چەنی قسەپەنەکەرەکاش ژیوۆ. یاردیدەروو ئادیشان پەی ئەشناسای دنیاو دەورووبەریشا و ئەنەیاوای جە دیاردە کۆمەڵایەتی و سروشتیەکا. زوان کەرەسێوەن پەی بەروەستەی هەستووسۆزوو هەرپاسە ویروو پەیلواو مرۆڤی. تەماموو ماناکا، بەها کۆمەڵایەتیەکا و بە گردی سەروەتووسامانی مەعنەوی کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی جە ڕاو زوانیەو، چ بە نویسیای چ دەم بەدم جە نەوێوە پەی نەوێوەتەری ڤاڕیۆوە. مێژوو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی هەر بە زوان تۆمار کریۆ و شی کریۆوە و چەنی زانیاری و دەسکەوتە زانستیەکا، چ جە ویەروو تەکنیکینە و چ جە ویەرە کۆمەڵایەتیەکانە نەوە بە نوە ڤاڕیۆوە. ماناو دیاردەکا و تاقیکریەکاو(تجربیات)و ژیوای ڕوانەی کە یاوا بە مەژگوو مرۆڤی و چاگەنە تۆمارێ کریا، تەشک(شکڵ) و نامێوەشا هەنە کە بە \"ویر\" نامێ نریاینێ. ئی تەشک ونامێ هەر ئا زوانەنە.
ئەدا بە زوان کورپەکەیش لاونۆوە و دنیاو دەورووبەریش پەنە مشناسۆ و پەروەردەش کەرۆ. زاڕۆیچ هەر بە زوان دیاردەکا مشناسۆ و جە ماناکاشا یاوۆنە و بۆ بە گیاندارێوە کۆمەڵایەتی. هەر چی وینگەوە زوانی ئەدایی مانا پێدا کەرۆ و گرنگی پارێزنایش و گەشە پەنەدایش بە زەقی گنۆ وەرووچەما.
بە پەیلواو یۆهان ئاموس کۆمنیوسی کە جە ئاستوو جەهانینە بە تاتەو پەروەردەو فێرکەردەی نۆباوی(مۆدێڕن) ئەشناسیان، پەروەردە جە فێرگەنە لانی کەم تا ١٢ ساڵەگی مشۆ بە زوانی ئەدایی بۆ. زوانشناسێ و دەروونشناسێ سەلەمنانشا کە زاڕۆ تا ١٢ ساڵەگی ئینا قوناغوو ئەشناسای دەروبەری و وێگونجنای دلێ کۆمەلگاینە. ئی پرۆسە بە فێربیەی زوانی ئەدایی دەس پەنەکەرۆ و هەر پا زوانیە یاگێ وێش گێرۆ و سیستموو ویریش قەوارە گێرۆ. سەروو بنەماو ئی گرنگیە مافشناسەکێ فێربیەی و پارێزنای و پەروەردە بە زوانی ئەدایی بە مافێوە سەرەتای جە مافەکاو مرۆڤی مدا قەڵەم و مشۆ جە یاساو بنەڕەتی گرد وەڵاتێوەنە پەسەند کریۆ و بە کەردەوە ویەروو گەشیش جە گرد ویەرێوەنە پەی رەخسیۆ.
وانای و پەروەردە بە زوانێوە جیا جە زوانی ئەدایی بۆ بە هۆکاروو سەروەنە شێویای زاڕۆی جە پێوەندی گێرتەی چەنی ئا دەورووبەرە تازەیە کە کەوتەنشەنە. زاڕۆ چاگەنە هەست بە لایدەیی(غەریبی) کەرۆ جە وێبیەی(هویت)و وێش دور گنۆوە و جە دماڕۆنە ئی وێبیەیە شێویۆ و دلێنە مشۆ. ئینەیچ خەسارەتێوە گەورەن و تێکشیەی دەرونیش ئینا شۆنیوە. نە تەنیا ئینە، بەڵکوو ئا دنیای کە ئاد جەڕاو زوانی ئەدایی وێشەو جە پرۆسێوە دووروودرێژەنە ئەشناساینەش، جە زوانی تازەنە رەنگ نمەدۆوە و باسش سەرەو نمەکریۆ. ئاکاموو ئینەیە جە دەس دای باوەڕبەوێبیەی و وێ بەکەمزانای و خاس فێر نەبیەی زوانی تازەی و وانەکان. وە ئینەیچە مەترسیەوە گەورەن پەی ئایەندەو ئا زاڕۆیە. گردوو ئامارەکا نیشانە مدا کە ڕێژەو کەم خوێندەواری سەرنەکوەتەی جە وانای باڵانە فرەتەر ئینا چا یاگانە کە زوانی ئەدایی وزیان پەراوێزەو وەرگیر کریان.
بە پاو پەیجۆری شارەزایاو ویەروو پەروەردەی، وانای بە زوانی ئەدایی بۆ بە هۆکاروو ئەنەیاوای خاستەرو کرژتەروو وانەکا و وەڵکەوتەیی و باوەڕبەوێبیەیە سەقامگیرش ئینا شۆنیوە. زاڕۆ هەست بە لایدەیی نمەکەرۆ و فێرگەیچ بە بەشێوە جە دنیاو وێش منیۆرەو دنیاکێچشو ویەردەیچش خاستەر مشناسۆ. فێرگە کە پیسەو پردێوەنە بەینو بنەماڵەی و کۆمەڵگای، پێوەندی زاڕۆی بە کۆمەلگاکەیشەو ئاسانتەر کەرۆ و ئامادەش کەرۆ پەی وێگونجنایە سەرکەوتە چا کۆمەڵگانە.
وەرگێری جە پەروەردە بە زوانی ئەدایی تاوانەی فەرهەنگییەنە
کورتە مێژوو: جە ڕۆ 21 و مانگەو فوریەی ساڵەو 1952زایینی، دماو ئانەیە کە دەوڵەتوو وەختوو پاکستانی بڕیارێوە نادادپەروەرانەش پەی سەپنای زوانی ئۆردوی، کە تەنیا زوانوو 3% وو مەردموو ئا وەڵاتیە بێ، بەرکەرد، بەنگالی زوانەکا کە زیاتەر جە 56% خەڵکوو پاکستانی و نزیکەو 98% خەڵکوو وەرکەوتەی پاکستانی بێنێ، جە وێنیشاندایە وەروەڵاوەنە جە شاروو داکای ناڕەزایەتی وێشا وەراوەروو ئی بڕیاریە بەروست. هێزە سەرکوتکەرەکاو پاکستانی دڕندانە پەلامارەو وێنیشاندەرە بەنگالی زوانەکاشا دا کە چنها کەسێ کوشیای و کۆمەڵێوە فرێچ زامدارێ بیێ.
پی سەرکوتیە بەنگالیەکا کٶلشا نەدا و بەروستەی ناڕەزایی بە شێوازێ جۆراجۆرێ درێژەش بێ و بی بە هۆکاروو هۆرگرسیای شەڕی دڵێوێ. ئی شەڕە جە ساڵەو 1971نە یاوا چڵەپۆپەو وێش و سەربەوێبیەی بەنگلادشیش چەنە کەوتەو. ڕۆ 21وو فوریەی جە بەنگلادشەنە گرد ساڵێو پێسە ڕۆ گیانبەختکەرا یادش چەنە کریۆوە و ڕێزش جەنە گیریۆ. جە مانگەو نۆوامبروو ساڵەو 1999ی بەنگلادش بە ڕەسمی پێشناروو دیاری کەردەی ئی ڕۆیشە پێسەو ڕۆ جەهانی زوانی ئەدایی دا بە ڕێکوزیاو یونسکۆی سەر بە نەتەوە یۆگێرتەکا . یونسکۆیچ جە گلێرەوبیەی گردی وێشەنە ئی پێشنیارشە پەسەند کەرد و جە ساڵەو 2000 وەلای گرد ساڵێو ئی ڕۆوە بە مەراسمی جوراوجۆرێ جە ئاستوو جەهانینە ڕێزش وەنە گیریۆ.
گرنگی زوانی ئەدایی: زوان نە تەنیا ئامرازوو پێوەندی بەینوو مرۆڤەکان، بەڵکوو چانەیە گرنگتەر ئەرمانەروو فەرهەنگوو خەڵکانێوەن کە قسێش پەنە کەرا. زوان بەشێوە گرنگ جە وێبیەی(هویت) مرۆڤین و دنیاو ئادی نیشانە مدۆ و شیش کەرۆوە. زوان دیاردێوەن کە پێسەو گیاندارێوە چەنی قسەپەنەکەرەکاش ژیوۆ. یاردیدەروو ئادیشان پەی ئەشناسای دنیاو دەورووبەریشا و ئەنەیاوای جە دیاردە کۆمەڵایەتی و سروشتیەکا. زوان کەرەسێوەن پەی بەروەستەی هەستووسۆزوو هەرپاسە ویروو پەیلواو مرۆڤی. تەماموو ماناکا، بەها کۆمەڵایەتیەکا و بە گردی سەروەتووسامانی مەعنەوی کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی جە ڕاو زوانیەو، چ بە نویسیای چ دەم بەدم جە نەوێوە پەی نەوێوەتەری ڤاڕیۆوە. مێژوو کۆمەڵگاو مرۆڤایەتی هەر بە زوان تۆمار کریۆ و شی کریۆوە و چەنی زانیاری و دەسکەوتە زانستیەکا، چ جە ویەروو تەکنیکینە و چ جە ویەرە کۆمەڵایەتیەکانە نەوە بە نوە ڤاڕیۆوە. ماناو دیاردەکا و تاقیکریەکاو(تجربیات)و ژیوای ڕوانەی کە یاوا بە مەژگوو مرۆڤی و چاگەنە تۆمارێ کریا، تەشک(شکڵ) و نامێوەشا هەنە کە بە \"ویر\" نامێ نریاینێ. ئی تەشک ونامێ هەر ئا زوانەنە.
ئەدا بە زوان کورپەکەیش لاونۆوە و دنیاو دەورووبەریش پەنە مشناسۆ و پەروەردەش کەرۆ. زاڕۆیچ هەر بە زوان دیاردەکا مشناسۆ و جە ماناکاشا یاوۆنە و بۆ بە گیاندارێوە کۆمەڵایەتی. هەر چی وینگەوە زوانی ئەدایی مانا پێدا کەرۆ و گرنگی پارێزنایش و گەشە پەنەدایش بە زەقی گنۆ وەرووچەما.
بە پەیلواو یۆهان ئاموس کۆمنیوسی کە جە ئاستوو جەهانینە بە تاتەو پەروەردەو فێرکەردەی نۆباوی(مۆدێڕن) ئەشناسیان، پەروەردە جە فێرگەنە لانی کەم تا ١٢ ساڵەگی مشۆ بە زوانی ئەدایی بۆ. زوانشناسێ و دەروونشناسێ سەلەمنانشا کە زاڕۆ تا ١٢ ساڵەگی ئینا قوناغوو ئەشناسای دەروبەری و وێگونجنای دلێ کۆمەلگاینە. ئی پرۆسە بە فێربیەی زوانی ئەدایی دەس پەنەکەرۆ و هەر پا زوانیە یاگێ وێش گێرۆ و سیستموو ویریش قەوارە گێرۆ. سەروو بنەماو ئی گرنگیە مافشناسەکێ فێربیەی و پارێزنای و پەروەردە بە زوانی ئەدایی بە مافێوە سەرەتای جە مافەکاو مرۆڤی مدا قەڵەم و مشۆ جە یاساو بنەڕەتی گرد وەڵاتێوەنە پەسەند کریۆ و بە کەردەوە ویەروو گەشیش جە گرد ویەرێوەنە پەی رەخسیۆ.
وانای و پەروەردە بە زوانێوە جیا جە زوانی ئەدایی بۆ بە هۆکاروو سەروەنە شێویای زاڕۆی جە پێوەندی گێرتەی چەنی ئا دەورووبەرە تازەیە کە کەوتەنشەنە. زاڕۆ چاگەنە هەست بە لایدەیی(غەریبی) کەرۆ جە وێبیەی(هویت)و وێش دور گنۆوە و جە دماڕۆنە ئی وێبیەیە شێویۆ و دلێنە مشۆ. ئینەیچ خەسارەتێوە گەورەن و تێکشیەی دەرونیش ئینا شۆنیوە. نە تەنیا ئینە، بەڵکوو ئا دنیای کە ئاد جەڕاو زوانی ئەدایی وێشەو جە پرۆسێوە دووروودرێژەنە ئەشناساینەش، جە زوانی تازەنە رەنگ نمەدۆوە و باسش سەرەو نمەکریۆ. ئاکاموو ئینەیە جە دەس دای باوەڕبەوێبیەی و وێ بەکەمزانای و خاس فێر نەبیەی زوانی تازەی و وانەکان. وە ئینەیچە مەترسیەوە گەورەن پەی ئایەندەو ئا زاڕۆیە. گردوو ئامارەکا نیشانە مدا کە ڕێژەو کەم خوێندەواری سەرنەکوەتەی جە وانای باڵانە فرەتەر ئینا چا یاگانە کە زوانی ئەدایی وزیان پەراوێزەو وەرگیر کریان.
بە پاو پەیجۆری شارەزایاو ویەروو پەروەردەی، وانای بە زوانی ئەدایی بۆ بە هۆکاروو ئەنەیاوای خاستەرو کرژتەروو وانەکا و وەڵکەوتەیی و باوەڕبەوێبیەیە سەقامگیرش ئینا شۆنیوە. زاڕۆ هەست بە لایدەیی نمەکەرۆ و فێرگەیچ بە بەشێوە جە دنیاو وێش منیۆرەو دنیاکێچشو ویەردەیچش خاستەر مشناسۆ. فێرگە کە پیسەو پردێوەنە بەینو بنەماڵەی و کۆمەڵگای، پێوەندی زاڕۆی بە کۆمەلگاکەیشەو ئاسانتەر کەرۆ و ئامادەش کەرۆ پەی وێگونجنایە سەرکەوتە چا کۆمەڵگانە.
