كێشەی گۆلی ئوورمیە
22:35 - 25 پووشپەڕ 2712
Unknown Author
ئەسكەندەر جەعفەری
هێندێك جار دەبینین كە دانیشتنگەلێك ئەویش بە شێوەی ژمارەیی و بەدوای یەكەوە، لە هێندێك جێگای پارێزگاكەمان بەڕێوە دەچێ. كۆڕەكەی ئەم دواییانەش لەسەر گۆمە سروشتییەكانی پارێزگا و گۆلی ئوورمیە لە شاری نهقهدێ بەڕێوە چوو. ئەوەی كە ئێمەی بۆ نووسینی ئەو بابەتەهان دا، كاریگەری یان بێ ئەسەر بوونی ئەو كۆڕانە لەسەر بارودۆخی گۆلەكهمان بوو. ئەو كۆڕە كە بە ئاماده بوونی\"سازمان محیط زیست\" واتە ڕێكخراوی ژینگە و هەیئەتێك لە بەڕێوەبەرایەتیی پارێزگای ئوورمییە، زانكۆی پەیامی نوور، \"دفتر طرح حفاظت از تالابهای ایران\" یان سەنتەری پلانداڕێژی بۆ پارێزگاری لە گۆلەكانی ئێران و هەروەها وەكوو هەموو جاران، بە هاتنی كۆمەڵێك لە هەواڵنێرانی بێ هەواڵ، بەڕێوە چوو. وەكوو دیارە لەو كۆڕەدا باسێكیش لەسەر گۆلی ئوورمییە لە پەراوێزی باسی ساغكردنەوەی گۆمی نەغەدەوە كراوە!!
لەو لێكۆڵینانەدا كە لەوێ كراون، هێندێك وەكوو راوێژكاران و خاوەن گرێبەستەكان لەسەر ئەو باوڕە بوون كە بەستنیرێگای ئەو چۆمانەی كە دەڕژێنە ناو گۆلەوە، كاریگەرییەكی زۆری لەسەر وشك بوونی ئەو گۆلە نیە و ئەو كاریگەرییەیان نزیك بە 5% دەزانی. بەڵام دەستەیەكی تر كە بەڕێوەبەرایەتیی ژینگەی پارێزگاش لەوانن، لەو باوڕە دان كە گەڵاڵەی بەنداو ساز كردن لەسەر وشك بوونی ئەو گۆلە زۆر كاریگەریی هەبووە و ئامارەكانی ئەو كاریگەرییەش زۆر زیادتر لە 5% راگەیەندرا و لەلایەن راوێژكاران و خاوەن گرێبەستەكانەوە لە قەڵەم دەدەن، بەڵام لەراستیدا ئەو كاریگەرییە بە چەشنێكە كە بە ئاوەڵاكردنی دەریچەی بەنداوەكانی پارێزگای ئوورمیە، كاریگەرییەكەی لە كاتێكی زۆر كەمدا دەبینینەوە. بوونی 40%ی تەواوبوو و 40%ی لە دەستی راوێژدا و 12%ی حاڵی دوروستكردندا، زەنگێكی مەترسیدارە بو دانیشتوانی پارێزگا و بەتایبەتی خەڵكی شاری ئوورمیە و دەوروبەرەكەی. دەزانین كە رێژەی باران بارینلە پارێزگا وەڵامدەری پێداویستیی ئاوی خەڵكی پارێزگا دەبێ، چونكە ئاستێكی بەرزی هەیە. بە شێوازێك كە ئەگەر دەریچەی بەنداوەكان بكرێتەوە و لە پێكهێنانی بەنداوی نوێش دەست هەڵگرین، ئەوكات ئیتر ناچار بە پێكهێنانیبارانی دەستكرد و بارداركردنی هەورەكان بۆ باراندنی باران نابین. تەنانەت ئاوی سێ بەنداوی \"زەڕینە روود\" و \"سیمینە روود\" و \"بەراندێز\"، بە ریز6.5 ملیۆن، 269 ملیۆن و 164 ملیۆن میتری سێجا كە بەسەرێكەوە دەكاتە یەك لە پێنجی ئاوی ئەو گۆلە. كە وابوو تەنیا بە ئاوی ئەو سێ بەنداوە، 20 لە سەدی كەمیی ئاوی گۆل، چارەسەر دەبێ و هەر یەك لە بەنداوەكانی راژان و \"ئەرەس\"یش دەتوانن بەشێكی زۆر لەو ئاوە دابین بكەن.
دووەمین ژینگەی ئارتێمیا لە دونیا و تەنیا ژینگەی ئارتێمیا ئوروومییانا، لە ئاكامی نەهاتنی ئاوی پێویست بۆ ناو گۆلەكە ودوابەدوای وشك بوونی گۆلی ئوورمیە، دەبێتە خوێگەیەكی گەورە و قەتڵگایەكی گەورەی ئارتێمیا ئوروومییانا لەوێ پێك دێ. ئارتێمیا ئوروومییانا دەبێتە خواردەمەنیی فلامینگۆیەكان و زۆریش كاتی ناوێ كە ئارتێمیا تەواو ببێت و دوایی ئیتر فلامینگۆش لەو ناوچەیە نامێنێ. دەزانین كە هاتنی ملیۆنها گەشتایر و ئێرانگەرد و جیهانگەرد، بۆ ناوچەكە دەگەڕێتەوە سەر بوونی فلامینگۆیەكان بە ئەستۆیەكی درێژ و دوو پێی سەر بە ژێر كێشراو، بەڵام ئەگەر شتێك بۆ خواردنی فلامینگۆیەكان نەبێ، ئیتر ئەوانیش بەرەو لەناوچوون دەچن.
تا چەند ساڵ لەمەوبەر، خەڵك پێی وابوو كە ئاوی ئەو گۆلە بۆ زۆرێك لە نەخۆشییەكان وەكوو ڕۆماتیسم، شەفابەخشە. بەڵام بە پەرە ئەستاندنی ڕەوتی وشك بوونی گۆل و وەگەڕكەوتنی شەپۆلێكی بەرچاو لە هەواڵدەرییەكان و ڕۆژنامەكان سەبارەت بە پێكهاتنی خوێگەیێكی گەورە لە ناوچە، ترسی خەڵك لە نەمەكگیر بوون ڕوو لە زیادبوون دەكا چونكە لە سەرتاسەری جیهان خەڵك دە ئاو دا مەلە دەكا نە دە ئاوی خوێدا. بەڵام باسێك كە چەندین ساڵ لە مەوبەر سەبارەت بە هاوردەكردنی ئاوی بەحری خەزەر و داوتریش هێنانی ئاوی زاب لە دیالەوە و ڕێگای ئحتماڵیی ئەو ئاوە لە زاگرۆسی باكووری واتە بۆزێسینا و داڵانپەڕی ئوورمییه، هاتە ئاراوە كە بە بێ كیفایەتیی بەرپرسان، دڵی دایە ئەفسانەكانی مێژووییەوە و لە سەر قەلەم و كاغەز نەبوایە، لە هەمووان دەشاردرایەوە كە ڕۆژگارێك باس لە ساخكردنەوەی ئەو گۆلە دەكرا.
بە وتەی ڕێكخراوی ژینگە، 5 تا شەش ساڵی تر، ئەو گۆلە دەبێتە خوێگەیێكی گەورە. لەوكات بە دوا دەبێ دە فكری دوروستكردنی شەهرەكی سەنعەتی لە فازی 3وە بگرە تا زۆرتر، دابین چ بگا بەوەی كە كێوەكانی تەنیشت شەهرەكی سەنعەتیی فازی یێك و دووش باس لە بەحربوونی ناوچەكە لە ڕابردوودا دەكەن.
لەو باسە كە تێپەڕ بین، دەگەینە باغاتی پارێزگای ئوورمییە. بوون بە خوێگەی ئەو گۆلە، ژیانی هەموو دانیشتووانی دەوروبەر دەخاتە مەترسییەوە؛ چونكە زۆربەی دانیشتووانی دەروبەری گۆلەكە و بە تایبەت سەدان گوندی دەوروبەرەكەی، خەریكی كاری كشتوكاڵن. گۆڕانكاریی هەوا و كەشی كوێستانیی پارێزگاكە، كە بایێك بە شەپۆلێكی سەرمایەوە لە وەرزی پاییز دێنێ و دارەكان بۆ ساڵی دواتر باردار دەكا، ئیتر لەوە بە دوا خوێ بۆ دانیشتوان بە دی دێنێ. خوێیێك كە هەوای ئازاد لە خەڵك وەردەگرێ و لە سەر گەڵای دار و باغاتیش كار دەكا. وردە وردە كاری كشتوكاڵ، بەهرەی ساڵانی پێشوو ناهێنێ و ئەو ئامارە دوای ماوەیەك بە سفر دەگا و ئیتر بەرهەمێك لەو خاكە ناتواندرێ هەڵبگیردرێ. دەشزانین كە ئەو گۆلە دە ناوەندی پارێزگایەكەدایە و بە گوڕتربوونی ئەو ڕەوتەش، باری ئابووریی شاری ئوورمییە فەلەج دەبێ چونكە كەسێك ناتوانێ مونكری چەرخەی غەزایی و گرێدراوەییی هەموو گیانلەبەرەكان بێ.
شتێكی گرینگ كە لە كۆتاییی گەلاوێژی ساڵی 89ەوە هاتووتە پێش، ئەوەیە كه ڕەنگیئاوی گۆل، سوور بووە. ڕەنگێك كە هێندێك لە كارناسان، لە ئاكامی هاتنە ناوەوەی \"ئەزوت\" و هێندێك مەواددی تری كیمیایی و لە فازلاوەكانی سەنعەتی و شاریی دەزانن. بەڵام ئەگەر لە پێش و پشتی گۆلەكە تێپەڕ بین، دەبینین كه ئەوڕەنگە وەكوو خوێنێك لە جەستەی گیانلەبەرێكی زیندووە و بە هۆی چەقۆ پێكەوتنه لێی دەڕژێ!! ئیتر كاتی ئەوە نەهاتووە كە هێزەكان، بە شێوەی ئۆرژانسی بە دادی ئەو گۆلە بگەن؟!
بەڵام بەداخەوە هێندێك دڵیان بەوە خۆش كردووە كە سووربوونی ئەو ڕەنگە بە هۆی زیادبوونی خوێ لە ئاستێكی ئاسایییە. ئەگەر ئەو قسەیە قەبووڵ بكەین و ئاكامەكانی زیادیی خوێ لە ئاستێكی ئاسایییەوه لە بەرچاوبگرین، دیسان دەبێ شەوانی بە نیگەرانیی تەواوەوە بخەوین و ڕۆژەكەی دواتریش بە ترسەوە بە شەو بگەیێنین چونكە ژیانی خەڵكەكەمان لە پارێزگای ئوورمییە، بەر بە حاڵەتێكی نائاسایی دەچێ.
هێندێك جار دەبینین كە دانیشتنگەلێك ئەویش بە شێوەی ژمارەیی و بەدوای یەكەوە، لە هێندێك جێگای پارێزگاكەمان بەڕێوە دەچێ. كۆڕەكەی ئەم دواییانەش لەسەر گۆمە سروشتییەكانی پارێزگا و گۆلی ئوورمیە لە شاری نهقهدێ بەڕێوە چوو. ئەوەی كە ئێمەی بۆ نووسینی ئەو بابەتەهان دا، كاریگەری یان بێ ئەسەر بوونی ئەو كۆڕانە لەسەر بارودۆخی گۆلەكهمان بوو. ئەو كۆڕە كە بە ئاماده بوونی\"سازمان محیط زیست\" واتە ڕێكخراوی ژینگە و هەیئەتێك لە بەڕێوەبەرایەتیی پارێزگای ئوورمییە، زانكۆی پەیامی نوور، \"دفتر طرح حفاظت از تالابهای ایران\" یان سەنتەری پلانداڕێژی بۆ پارێزگاری لە گۆلەكانی ئێران و هەروەها وەكوو هەموو جاران، بە هاتنی كۆمەڵێك لە هەواڵنێرانی بێ هەواڵ، بەڕێوە چوو. وەكوو دیارە لەو كۆڕەدا باسێكیش لەسەر گۆلی ئوورمییە لە پەراوێزی باسی ساغكردنەوەی گۆمی نەغەدەوە كراوە!!
لەو لێكۆڵینانەدا كە لەوێ كراون، هێندێك وەكوو راوێژكاران و خاوەن گرێبەستەكان لەسەر ئەو باوڕە بوون كە بەستنیرێگای ئەو چۆمانەی كە دەڕژێنە ناو گۆلەوە، كاریگەرییەكی زۆری لەسەر وشك بوونی ئەو گۆلە نیە و ئەو كاریگەرییەیان نزیك بە 5% دەزانی. بەڵام دەستەیەكی تر كە بەڕێوەبەرایەتیی ژینگەی پارێزگاش لەوانن، لەو باوڕە دان كە گەڵاڵەی بەنداو ساز كردن لەسەر وشك بوونی ئەو گۆلە زۆر كاریگەریی هەبووە و ئامارەكانی ئەو كاریگەرییەش زۆر زیادتر لە 5% راگەیەندرا و لەلایەن راوێژكاران و خاوەن گرێبەستەكانەوە لە قەڵەم دەدەن، بەڵام لەراستیدا ئەو كاریگەرییە بە چەشنێكە كە بە ئاوەڵاكردنی دەریچەی بەنداوەكانی پارێزگای ئوورمیە، كاریگەرییەكەی لە كاتێكی زۆر كەمدا دەبینینەوە. بوونی 40%ی تەواوبوو و 40%ی لە دەستی راوێژدا و 12%ی حاڵی دوروستكردندا، زەنگێكی مەترسیدارە بو دانیشتوانی پارێزگا و بەتایبەتی خەڵكی شاری ئوورمیە و دەوروبەرەكەی. دەزانین كە رێژەی باران بارینلە پارێزگا وەڵامدەری پێداویستیی ئاوی خەڵكی پارێزگا دەبێ، چونكە ئاستێكی بەرزی هەیە. بە شێوازێك كە ئەگەر دەریچەی بەنداوەكان بكرێتەوە و لە پێكهێنانی بەنداوی نوێش دەست هەڵگرین، ئەوكات ئیتر ناچار بە پێكهێنانیبارانی دەستكرد و بارداركردنی هەورەكان بۆ باراندنی باران نابین. تەنانەت ئاوی سێ بەنداوی \"زەڕینە روود\" و \"سیمینە روود\" و \"بەراندێز\"، بە ریز6.5 ملیۆن، 269 ملیۆن و 164 ملیۆن میتری سێجا كە بەسەرێكەوە دەكاتە یەك لە پێنجی ئاوی ئەو گۆلە. كە وابوو تەنیا بە ئاوی ئەو سێ بەنداوە، 20 لە سەدی كەمیی ئاوی گۆل، چارەسەر دەبێ و هەر یەك لە بەنداوەكانی راژان و \"ئەرەس\"یش دەتوانن بەشێكی زۆر لەو ئاوە دابین بكەن.
دووەمین ژینگەی ئارتێمیا لە دونیا و تەنیا ژینگەی ئارتێمیا ئوروومییانا، لە ئاكامی نەهاتنی ئاوی پێویست بۆ ناو گۆلەكە ودوابەدوای وشك بوونی گۆلی ئوورمیە، دەبێتە خوێگەیەكی گەورە و قەتڵگایەكی گەورەی ئارتێمیا ئوروومییانا لەوێ پێك دێ. ئارتێمیا ئوروومییانا دەبێتە خواردەمەنیی فلامینگۆیەكان و زۆریش كاتی ناوێ كە ئارتێمیا تەواو ببێت و دوایی ئیتر فلامینگۆش لەو ناوچەیە نامێنێ. دەزانین كە هاتنی ملیۆنها گەشتایر و ئێرانگەرد و جیهانگەرد، بۆ ناوچەكە دەگەڕێتەوە سەر بوونی فلامینگۆیەكان بە ئەستۆیەكی درێژ و دوو پێی سەر بە ژێر كێشراو، بەڵام ئەگەر شتێك بۆ خواردنی فلامینگۆیەكان نەبێ، ئیتر ئەوانیش بەرەو لەناوچوون دەچن.
تا چەند ساڵ لەمەوبەر، خەڵك پێی وابوو كە ئاوی ئەو گۆلە بۆ زۆرێك لە نەخۆشییەكان وەكوو ڕۆماتیسم، شەفابەخشە. بەڵام بە پەرە ئەستاندنی ڕەوتی وشك بوونی گۆل و وەگەڕكەوتنی شەپۆلێكی بەرچاو لە هەواڵدەرییەكان و ڕۆژنامەكان سەبارەت بە پێكهاتنی خوێگەیێكی گەورە لە ناوچە، ترسی خەڵك لە نەمەكگیر بوون ڕوو لە زیادبوون دەكا چونكە لە سەرتاسەری جیهان خەڵك دە ئاو دا مەلە دەكا نە دە ئاوی خوێدا. بەڵام باسێك كە چەندین ساڵ لە مەوبەر سەبارەت بە هاوردەكردنی ئاوی بەحری خەزەر و داوتریش هێنانی ئاوی زاب لە دیالەوە و ڕێگای ئحتماڵیی ئەو ئاوە لە زاگرۆسی باكووری واتە بۆزێسینا و داڵانپەڕی ئوورمییه، هاتە ئاراوە كە بە بێ كیفایەتیی بەرپرسان، دڵی دایە ئەفسانەكانی مێژووییەوە و لە سەر قەلەم و كاغەز نەبوایە، لە هەمووان دەشاردرایەوە كە ڕۆژگارێك باس لە ساخكردنەوەی ئەو گۆلە دەكرا.
بە وتەی ڕێكخراوی ژینگە، 5 تا شەش ساڵی تر، ئەو گۆلە دەبێتە خوێگەیێكی گەورە. لەوكات بە دوا دەبێ دە فكری دوروستكردنی شەهرەكی سەنعەتی لە فازی 3وە بگرە تا زۆرتر، دابین چ بگا بەوەی كە كێوەكانی تەنیشت شەهرەكی سەنعەتیی فازی یێك و دووش باس لە بەحربوونی ناوچەكە لە ڕابردوودا دەكەن.
لەو باسە كە تێپەڕ بین، دەگەینە باغاتی پارێزگای ئوورمییە. بوون بە خوێگەی ئەو گۆلە، ژیانی هەموو دانیشتووانی دەوروبەر دەخاتە مەترسییەوە؛ چونكە زۆربەی دانیشتووانی دەروبەری گۆلەكە و بە تایبەت سەدان گوندی دەوروبەرەكەی، خەریكی كاری كشتوكاڵن. گۆڕانكاریی هەوا و كەشی كوێستانیی پارێزگاكە، كە بایێك بە شەپۆلێكی سەرمایەوە لە وەرزی پاییز دێنێ و دارەكان بۆ ساڵی دواتر باردار دەكا، ئیتر لەوە بە دوا خوێ بۆ دانیشتوان بە دی دێنێ. خوێیێك كە هەوای ئازاد لە خەڵك وەردەگرێ و لە سەر گەڵای دار و باغاتیش كار دەكا. وردە وردە كاری كشتوكاڵ، بەهرەی ساڵانی پێشوو ناهێنێ و ئەو ئامارە دوای ماوەیەك بە سفر دەگا و ئیتر بەرهەمێك لەو خاكە ناتواندرێ هەڵبگیردرێ. دەشزانین كە ئەو گۆلە دە ناوەندی پارێزگایەكەدایە و بە گوڕتربوونی ئەو ڕەوتەش، باری ئابووریی شاری ئوورمییە فەلەج دەبێ چونكە كەسێك ناتوانێ مونكری چەرخەی غەزایی و گرێدراوەییی هەموو گیانلەبەرەكان بێ.
شتێكی گرینگ كە لە كۆتاییی گەلاوێژی ساڵی 89ەوە هاتووتە پێش، ئەوەیە كه ڕەنگیئاوی گۆل، سوور بووە. ڕەنگێك كە هێندێك لە كارناسان، لە ئاكامی هاتنە ناوەوەی \"ئەزوت\" و هێندێك مەواددی تری كیمیایی و لە فازلاوەكانی سەنعەتی و شاریی دەزانن. بەڵام ئەگەر لە پێش و پشتی گۆلەكە تێپەڕ بین، دەبینین كه ئەوڕەنگە وەكوو خوێنێك لە جەستەی گیانلەبەرێكی زیندووە و بە هۆی چەقۆ پێكەوتنه لێی دەڕژێ!! ئیتر كاتی ئەوە نەهاتووە كە هێزەكان، بە شێوەی ئۆرژانسی بە دادی ئەو گۆلە بگەن؟!
بەڵام بەداخەوە هێندێك دڵیان بەوە خۆش كردووە كە سووربوونی ئەو ڕەنگە بە هۆی زیادبوونی خوێ لە ئاستێكی ئاسایییە. ئەگەر ئەو قسەیە قەبووڵ بكەین و ئاكامەكانی زیادیی خوێ لە ئاستێكی ئاسایییەوه لە بەرچاوبگرین، دیسان دەبێ شەوانی بە نیگەرانیی تەواوەوە بخەوین و ڕۆژەكەی دواتریش بە ترسەوە بە شەو بگەیێنین چونكە ژیانی خەڵكەكەمان لە پارێزگای ئوورمییە، بەر بە حاڵەتێكی نائاسایی دەچێ.
