كوردەكانی خوراسان (كوردخانە) هێمای پارێزەری فەرهەنگ
14:51 - 26 خاکەلێوه 2715
Unknown Author
شەریف فەلاح
لە سەرەتای سەدەی شانزیەمی زایینی ئیمپراتۆری شیعە مەزهەبی سەفەویان، وەك ركابەرێك لە بەرانبەر ئیمپراتۆری سوننە مەزهەبی عوسمانیدا خۆی دەرخست و بە مەبەستی سەپاندن و هەژمۆنیی ئایدۆلۆژیا و مەزهەبی شیعە و چەند هۆیەكی دیكە، لەگەڵی كەوتە ململانێیەوە.
زێدی و نیشتمانی كورد لەم گێروكێشەیەدا كەوتە بەر پەلامار و ئیدیعای هەردوو ئیمپراتۆرەكەوە. لە ساڵی ١٥١٤ی زایینی، لە ناوچەی \"چالدێران\" كە ئێستە ناحیەیەكی سەر بە پارێزگای ورمێیە لە رۆژهەڵاتی كوردستان تێهەڵچوونێكی توند و خوێناوی لە نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆییەدا رووی دا كە بە \"شەڕی چالدێران\" ناسراوە، لەو شەڕەدا ئیمپراتۆری عوسمانی بەسەر ئێراندا سەركەوت. لە ئەنجامدا نەتەوە و نیشتمانی كورد لەلایەن ئەو زلهێزەی ناوچەوە لێك ترازا و دابەش كرا و بەشێكی كەوتە بەر ئیمپراتۆری عوسمانی و ئەو بەشەكەی دیكەشی بە ئیمپراتۆریی سەفەوی بڕا.
ئێڵ و عەشیرە و هۆزە كوردەكان لە سەردەمی دەسەڵاتی شاعەباسی سەفەوی ساڵی ١٥٩٨ی زایینی، یان بەپێی سەرچاوەكانی دیكە ١٦٠٢ی زایینی (لە ناوچەكانی نێوان رۆژئاوای گۆلی ورمێ و دەوروبەری گۆلی وان و باشووری رووباری ئەرەس بۆ ناوچەی خوراسان لە باكووری رۆژهەڵاتی ئێران دوور خرانەوە و كۆچێنران).
دكتۆر \"كەلیموڵلا تەوەحودی\" كە بە باوكی مێژووی كورەكانی خوراسان ناسراوە، لە كتێبە بەنرخەكەی \"حەرەكەتی مێژوویی كورد بۆ خوراسان\"دا دەنووسێ : \"ئەو پەنجا هەزار ماڵباتە كورد لە ئێڵی گەورەی ١ـ زەعفەرانلوو ٢ـ شادلوو ٣ـقەراچورلوو و بەشێكیشیان لە هۆزی جەلالی و عەشیرەی گەورەی شكاك بوون كە بەڕای ئەو مێژوونووسە هۆكاری ئەو هەڵكەندن و كۆچاندنەش بەتەواوەتی سیاسی بوو. هۆز و عەشیرە كوردەكان نێردرانە خوراسان هەتا لەلایەك لە بەرانبەر هێرشە بەردەوام و یەك لەدوای یەكەكانی \"ئۆزبەك\"ەكاندا بەرگری لە پارێزگای خوراسان بكەن و لەلایەكی دیكەشەوە جیاكردنەوەی و لێكترازانی كوردەكان لە یەكتر دەبووە هۆی لاوازیی هێزیان لە كوردستان كە ئەوكات ویست و داخوازییەكان جێگەی رەزامەندی و بە ویستی شاعەباس نەبووە.
كوردە دوورخراوەكان بۆ خوراسان بەهۆی ئازایەتی و بەهێزی و شارەزایی لە شەڕدا، توانیان هێرشبەرە ئۆزبەكەكان لە ناوچەكانی خوراسان دوور بخەنەوە و ئەو ناوچانەش كە داگیر كرابوون، كۆنترۆڵ بكەنەوە. كوردە دوورخراوەكان بۆ خوراسان پاش ئەو دەسكەوتانە لەوێ وەك سامان و نیشتمانی هەقیقی و مافی سەرەكیی خۆیان و بە رەزامەندی و هاندانی شاعەباسی سەفەوی نیشتەجێ بوون و لە بەرانبەر پاراستنی ئەو ناوچە سنوورییانەدا لەدانی باج و سەرانە بەری كران.
ناوچەیەكیان هاوشێوەی خۆبەڕێوەبەری پێكەوە نا.
لەڕاستیدا كوردە دوور خراوەكان لەژێر ناوی پارێزەری شەرەف و كەرامەتی سنوورەكانی ئێران بۆ هەمیشە لە خوراسان نیشتەجێ بوون و لە زێد و وار و كلتووری هەزار ساڵەی خۆیان دابڕان و ئەو شوێنەی كە كوردی خوراسانی لی َدەژین لە هەندێ سەرچاوەدا بە كوردخانە ناسراوە.
كوردخانە دەكەوێتە كوێی خوراسانەوە؟
خوراسان ناوچەیەكی گەورە و پانوبەرینە. نزیكەی هەموو سنوری ڕۆژهەڵاتی ئێران دەگرێتەوە، واتە لەلای ڕۆژهەڵات، لە سنووری توركمەنستان لە باكورەوە، بە درێژایی سنووری ئەفغانستان دادەكشێت، تا بۆ سنووری پاكستان درێژ دەبێتەوە. لە ڕۆژئاواش، بیابانی گەورە و قاتوقڕی (لووت)، لە هەرێمەكانی دیكەی ناوەڕاستی ئێرانی دادەبڕێت. هەرێمەكە كراوەتە سێ ئوستان: باكوری خوراسان، خوراسانی رەزەوی و خوراسانی باشوور.
كوردەكان بە زۆری لەوپەڕی باكوور، لە پارێزگای باكووری خوراسان، لە چەند شار و شارۆچكەیەك و دێهاتی تایبەت بەخۆیان دەژین. كوردەكان بۆخۆیان ژمارەی خۆیان بە پتر لە ٢ ملیۆن كەس دەخەمڵێنن.
كوردخانە:
كوردانی ئەو دەڤەرە، لە ٢٢ هۆزی گەورە و ١٢٢ بنەماڵەی بچووكتر پێكهاتوون و ئەوان بە خاك و وڵاتی خۆیان دەڵێن (كوردخانە). ڕووبەری گشتیی خاكی كوردان، یان كوردخانە، بریتیە لە ٦٤.١٤٤ ، شەست و چوار هەزار و سەت و چل و چوار كیلۆمەتری چوارگۆشە. بۆ ئەوەی لە گەورەیی و پان و پۆڕی ئەو خاكە بگەین با لەگەڵ ڕووبەری چەند وڵاتێكی ناسراوی دنیا، بەراوردی بكەین. ڕووبەری قەتەر ١١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەیە. ڕووبەری تەیمووری ڕۆژهەڵات ١٤ هەزار و ٦٠٠ كیلۆمەتری چوارگۆشەیە. هەروەك سلۆڤێنیا ٢٠ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە.
ئیسرائیل ٢١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەلبانیا ٢٩ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەرمەنستان ٢٩ هەزار و ٨٠٠ كیلۆمەتری چوارگۆشە. بەلجیكا ٣١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. مۆلداڤیا ٣٤ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. تایوان ٣٦ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. سویسرا ٤١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. هۆڵەندا ٤٢ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. دانیمارك ٤٣ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. كورواتیا ٥٧ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. وەك دەردەكەوێت، هەموو ئەو دەوڵەتە ناسراوانەی سەرەوە، هەروەك زۆری دیكەش، بە ڕووبەر لە كوردخانە بچووكترن.
جگە لە كوردخانە، ژمارەیەكی زۆر كوردی ناوچەكە، بۆ ئیش و كار، یان هۆكاری دیكە لە دەرەوەی كوردخانە و لە شارە گەورەكانی خوراسان دەژین. وەك مەشهەد، نیشابوور و سەبزەوار. هەندێك سەرچاوە تەنیا ژمارەی كوردانی دانیشتووی (مەشهەد)، بە ٤٠٠ هەزار كەس دەخەمڵێنن. دیارە زۆری دیش، بەهۆی خوێندن و كارەوە پەڕیوەی شارەكانی دیكە ئێران، وەكوو تاران بوون.
ئەگەر پێناسەی تۆپۆگرافیای كوردخانە بكەین، ئەوا دەڵێین ناوچەیەكی شاخاویی بە پیتە. دوو ڕووباری تێدایە. ئاست و ڕێژەی باران بارین، لە ناوچەكە بەرزە. كشتوكاڵ بە ڕێژەیەكی بەرز دەكرێت. لە هەردوو ناوچەكانی قووچان و ڕاز، نەوت و گاز بە بڕێكی كەم دۆزراونەتەوە.
كوردانی خوراسان، هەروەك كوردانی ناو كوردستان، خاوەنی سامانێكی گەورە و دەوڵەمەندی فۆلكلۆرین. ئەوان دابونەریت و فۆلكلۆری خۆیان، بە شێوەی جۆراوجۆر و، نەوە دوای نەوە، تا ئەمڕۆ پاراستووە. تا سەرەتای سەدەی بیستەمیش، كوردانی ناوچەكە بەگشتی خەریكی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری، (شوانكارەیی) بوون. ئێستە لەوێش وەك هەر شوێنێكی دیكە كار و پیشەی جۆراوجۆر سەریانهەڵداوە. لە شارەكانیشیاندا بەتایبەت قووچان و شیروانە، هەروەها بجنورد، ئەسفەرایین و تا ڕادەیەك شارەكانی دیكش، كار و پیشەی باوی شاری و فەرمانبەری لە دەزگاكانی دەوڵەت، شانبەشانی دووكانداری و بازرگانی، باوە. گەورەترین شارەكانی ناوچە كوردنشینەكانی خوراسان بریتین لە: قووچان، بجنوورد، ئەسفەراین، چناران، فارووج، باجگیران، دەرەگەز، كەلات، لایین، مانە و سملقان، راز و رادكان، كە زۆرینە یان نزیك بە زۆرینەی گوند و لادێییەكانی سەر بەو شارانەش هاووڵاتییانی كوردن كە زۆربەیان سەرقاڵی ئاژەڵداری و كشتوكاڵن.
بە گوێرەی هەندێك سەرچاوە ٦٠% لە سەدی كوردانی ئەوێ، هێشتا لادێ نشینن و، كاری ئاژەڵداری و جوتیاری دەكەن. ٣٥% لە سەدی دانیشتوانیش، لە شارەكان نیشتەجێن. هەروەك ٥%یان، هێشتا بە ژیانی كۆچەری، یان ڕەوەندی دەژین و كوێستان و گەرمیان دەكەن. ئەم شێوە ژیانە سەرەتاییەی كوردان، لە لادێ و ئاژەڵداری، یان ڕەوەندی و كوێستان و گەرمێن كردن، هۆكاری سەرەكیی پاراستنی زمان و دابونەریتی دیكە وەك جلوبەرگ و خواردن و ئاواز و گۆرانی و داستان و لاوكەكانیان بووە.
گرنگترین رووبار لەو ناوچەیە، رووباری \"ئەترەك\"ە كەلە كوێستانەكانی \"هەزار مەسجد\"ەوە سەرچاوە دەگرن و دەڕێژتە زەریای خەزەرەوە. گەورە و بەرزترین كێو و شاخەكانی ناوچە كوردنشینەكانی خوراسان بریتین لە: هەزار مەسجد لە رۆژهەڵات، بینالوود لە باشووری رۆژهەڵات، شاجیهان لە باشوور، ئاڵاداغ لە رۆژئاوا و كێوی گولیل لە باكوور كە هاوسنووری وڵاتی توركەمەنستانە.
هەموویان بە شێوەزاری كورمانجیی سەروو دەئاخڤێن و بەو پێیەی كە ماوەی زیاتر لە 400 ساڵە لە نیشتمان، زمان و كولتووری دایكیی خۆیان دوور خراونەتەوە، هەروەها چەند هۆیەكی دیكەی وەك هەڵاواردنی زمانی، فەرهەنگی ئابووری بەتەواوەتی لەلایەن دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانەوە پەراوێز خراون.
وەگەڕ نەخستنی دەسمایەی حكوومەتی لەو ناوچانەی كە كوردی تێدا دەژی، پشتگوێ خستنی بەرپرسانی حكوومەتی بوونەتە هۆی ئەوەی كە گەشە و بووژانەوەی ئەو ناوچانە بگاتە كەمترین ئاستی خۆی، لە بەرانبەردا دێوەزمەی هەژاری، تووشبوون بە مادە هۆشبەرەكان و بێكاری و خەسار و دیاردە كۆمەڵایەتییەكان باڵ بەسەر ئەو ناوچانەدا بكێشێ. هەرچەند ئەو گرفت و دیاردانە لە ناوچەكانی دیكەی ئێرانیش بەدی دەكرێن، بەڵام سیاسەتی دوژمنكارانە لە هەندێ ناوچە بە ئەنقەست رەچاو دەكرێت.
ماوەی نزیك بە دوو دەیەیە كوردانی خوراسان لەژێر كاریگەری و هێژمۆنیی گوتاری نەتەوەیی و بووژانەوەی فەرهەنگی نەتەوەی كورد بەگشتی و بەتایبەتی گەشە و بووژانەوەی كولتووری لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەستیان داوەتە بزاوت و راسانێك و لەسەر بنەما و ریشەی ئەدەبیات و زمان و كولتووری دێرینی نەتەوەیی بەدوای ناسنامەی خۆیانەوەن. ئەم جووڵانەوە فەرهەنگییە لەئاستی میدیا كوردییەكاندا بە زەقی دەبنینرێ، بۆیە كەوتوونەتە ژێر چاودێری و كۆنترۆڵی توندی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەكانی حكوومەت و چالاكانی فەرهەنگی، مەدەنی و سیاسی و هونەریی كوردی خوراسان دەگیرێن و لەژێر زەخت و گوشار دان و هەتا ئێستە دەیان چالاكوانی فەرهەنگی، مەدەنی، نووسەر، شاعیر، هونەرمەند و خوێندكاری كوردی خوراسان دەستبەسەر و راپێچی زیندان و ناوەندە ئەمنییەكان كراون.
ناوەندەكانی فێركاریی زمانی كوردی، رێكخراو و دامەزراوەی سیاسی و مەدەنیی كورد و تەنانەت غەیرە كوردیش لەو ناوچانە بەتەواوەتی قەدەغەن و لەگەڵ ئەو كەسانەی هەوڵی رێكخستنی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی و سیاسی بدەن، بە توندی هەڵسوكەوت دەكرێت.
گرتنەبەری ئەم سیاسەتانە لەڕاستای ئاسمیلاسیۆنی كولتووری و زمانیدا دەكرێن هەتا زیاتر لە رەگ و ریشە و ناسنامەی خۆیان دوور كەونەوە و لەناو كولتوور و زمانی باڵادەستدا بتوێنەوە.
ئەوەی گرنگە و دەبێ جەختی لەسەر بكرێتەوە، سەرەڕای ئەو زەخت و گوشارانەی بە درێژایی ٤٠٠ ساڵ لەلایەن حكوومەتە جۆراوجۆرەكانەوە لەباری كولتووری و سیاسییەوە لەسەریان بووە، بەڵام پێداگرییان لەسەر پاراستنی زمان و ئەدەب و كولتووری خۆماڵی و رەسەنی خۆیان كردووە.
فۆلكلۆر و زمان و ئەدەبی زارەكی، پاراستنی دابونەریت و كولتوورە رەسەن و دێرینەكان یەك لەو بوارانەیە بە نهێنی و شاراوەیی كاریان لەسەر كردووە و بە گیان و دڵ پاراستوویانە.
لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا شان بەشانی رەوت و جمشتی رۆشنبیری و بووژانەوەی فەرهەنگی و زمانی لە شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، لەوێش جموجۆڵ و بووژانەوەی فەرهەنگی لە ئاستێكی بەریندا دەستی پێكرد.
بە چوونی رێژەی زۆری خوێندكارانی كوردی ئەو ناوچانە بۆ زانكۆكانی مەشهەد و تاران و ئاشنابوونیان لەگەڵ خوێندكارانی دیكەی كورد و دامەزرانی پەیوەندیی لە نێوان نووسەر، رۆشنبیر و نوخبەكاندا ئیتر گوتاری نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامە لەلایان بووەتە بابەتی سەرەكی و ئەم پرسە لەناو زۆربەی توێژەكانی كوردانی خوراساندا رووی لە گەشەكردن كرد.
ئەگەرچی كوردەكانی خوراسان بە سنوور و جوغرافیا لە چەقی پرسەكانی كوردستان دوورن، بەڵام زەخت و گوشار و دووری نەیتوانیوە ناسنامەی كوردایەتییان لێ زەوت بكات و هەردەم بیر و خەیاڵیان لەلای زێد و نیشتمانی دایكیی خۆیان كوردستان.
ناكرێ باسی مێژوو، زمان و ئەدەب و فەرهەنگی كوردانی خوراسان بكەین و باسی رۆڵ و كاریگەریی رۆشنبیر و نووسەرانی دڵسۆز و خۆنەویستی كوردی ئەو ناوچەیە نەكەین. یەك لەو نووسەر و مێژوونوسە پشوودرێژانە \"كەلیموڵلا تەوەحودی\"یە كەلە بووژانەوەی زمان و ئەدەب و پێگەیاندنی لاوان و خوێندكاران و هاندانی چالاكانی فەرهەنگی و بەگشتی زیندووكردنی ناسنامەی نەتەوەیی كوردانی خوراساندا رۆڵی كارا و پێشەنگی گێڕاوە.
لەباری مۆسیقا رەسەنەوە كوردەكانی خوراسان خاوەنی پاشخانێكی دەوڵەمەندن و لەم بارەوە چەندین گۆرانیبێژ و ژەنیاری میللیی و نوێخوازییان هەیە و ئێستە چەند گرووپێك لەو ناوچەیە سەرقاڵی كارن كە گرووپی \"كوات\" ناسراوترینیانە.
لێرەدا ئاماژە بەناوی هەندێ لە ئوستوورەكانی بواری شیعر، مێژوو، ئەدەب و هونەری كوردەكانی خوراسان دەكەین.
لە سەردەمی ئەفشاریە و زەندییەكان: كەسێكی وەك میزا حەبیبوڵلا مستەوفی شاعیری حیماسیی ناسروی كوردە و دیوانی \"مەحموود نامە\" بەرهەمی ئەوە. لە دەوری قاجارییەكان كەسێكی وەك \"جەعفەر قولی زەنگلی\" شاعیر و هونەرمەندی میللی بواری مەقام و ئوستوورەیی كوردەكانی خوراسان سەرهەڵدەدات كە بە هۆنراوە و میللی، حیماسی و ئوستوورەییەكانی بە زاراوەی كورمانجیی سەروو مێژووی رووداو و كارەساتەكانی ناوچەكە و ئێرای تۆمار كردووە. لە دەورەی دووەمی قاجارییەكاندا دەتوانین ئاماژە بە \"مەلا ئیسماعیل بوغانلوو\" و مەلا \"عەلی رازی\" ناسراو بە (بێچارە) و \"حاج محەمەد بوغانلوو\" بكەین. لە دەرەی سێیەمی قاجارییەكاندا كەسێكی وەك \"سەردار عیوەز خان\" سەرهەڵدەدات كە سەرۆكی ئێلی جەلالی بووە و كەسێكی شۆڕشگێر و قارەمان بووە و لە بواری ئەدەب و شیعریشدا دەستی بالای هەبووە. هەروەها \"ئاهەنگ حەجۆ خان\"، \"ئاهەنگ خوداوەردی سەردار\".
لە سەردەمی پالەویدا كەسانێكی وەك: \"حەیدەر رشوانلوو، هەیبەتوڵلا ناتقی، عەلی مێهرەو پەیدا بوون كەل بورای ئەدەب و شعر و زمانی كوردیدا چالاك بوون.
سەردەمی كۆماری ئیسلامی: كەلیموڵڵا تەوەحودی (كانیماڵ) نووسەر، مێژوونوس كە بە خۆی و ماڵبات و كەسوكارییەوە هەموو ژیانیان لەپێناو بووژانەوەی فەرهەنگ و مێژوو و هونەری كوردانی خوراساندا تەرخان كردووە و لەم بارەوە جیا لە كتێبی ٦بەرگیی \"حەرەكەتی مێژوویی كورد بۆ خوراسان\" چەندین پەرتووكی دیكەی لە بواری جیاجیادا چاپ و بڵاو كردووەتەوە. لەناو نەوەی ئێستاشدا دەتوانین ئاماژە بە ناوی ئەم كەسانە بكەین: \"سمایل حوسێنپور، حەسەن رەوشەن، عەلی جەلایر، جەواد رەزایی، حەمید حوسێن عەلی پور، مەحموود فەرخوندە، عەلی رەحمەتی، حەمید نەجەفزادە، ئیبراهیم شمشێریان، كیان ەەبانی، غوڵامڕەزا محەمەدی، حوسێن قیاسی ئابادی، كەریم ئەكبەرزادە، فەرامەرز رۆستەمی، بەرات سەعادەتزادە، رەزا موسەلڕەزایی، محەمەد بەراتیان، غوڵامحسێن عەباسزادە، و خاتوون قەیتاقی، سەعادەتزادە، قادری فەرخوندەو...هتد
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی وئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
لە سەرەتای سەدەی شانزیەمی زایینی ئیمپراتۆری شیعە مەزهەبی سەفەویان، وەك ركابەرێك لە بەرانبەر ئیمپراتۆری سوننە مەزهەبی عوسمانیدا خۆی دەرخست و بە مەبەستی سەپاندن و هەژمۆنیی ئایدۆلۆژیا و مەزهەبی شیعە و چەند هۆیەكی دیكە، لەگەڵی كەوتە ململانێیەوە.
زێدی و نیشتمانی كورد لەم گێروكێشەیەدا كەوتە بەر پەلامار و ئیدیعای هەردوو ئیمپراتۆرەكەوە. لە ساڵی ١٥١٤ی زایینی، لە ناوچەی \"چالدێران\" كە ئێستە ناحیەیەكی سەر بە پارێزگای ورمێیە لە رۆژهەڵاتی كوردستان تێهەڵچوونێكی توند و خوێناوی لە نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆییەدا رووی دا كە بە \"شەڕی چالدێران\" ناسراوە، لەو شەڕەدا ئیمپراتۆری عوسمانی بەسەر ئێراندا سەركەوت. لە ئەنجامدا نەتەوە و نیشتمانی كورد لەلایەن ئەو زلهێزەی ناوچەوە لێك ترازا و دابەش كرا و بەشێكی كەوتە بەر ئیمپراتۆری عوسمانی و ئەو بەشەكەی دیكەشی بە ئیمپراتۆریی سەفەوی بڕا.
ئێڵ و عەشیرە و هۆزە كوردەكان لە سەردەمی دەسەڵاتی شاعەباسی سەفەوی ساڵی ١٥٩٨ی زایینی، یان بەپێی سەرچاوەكانی دیكە ١٦٠٢ی زایینی (لە ناوچەكانی نێوان رۆژئاوای گۆلی ورمێ و دەوروبەری گۆلی وان و باشووری رووباری ئەرەس بۆ ناوچەی خوراسان لە باكووری رۆژهەڵاتی ئێران دوور خرانەوە و كۆچێنران).
دكتۆر \"كەلیموڵلا تەوەحودی\" كە بە باوكی مێژووی كورەكانی خوراسان ناسراوە، لە كتێبە بەنرخەكەی \"حەرەكەتی مێژوویی كورد بۆ خوراسان\"دا دەنووسێ : \"ئەو پەنجا هەزار ماڵباتە كورد لە ئێڵی گەورەی ١ـ زەعفەرانلوو ٢ـ شادلوو ٣ـقەراچورلوو و بەشێكیشیان لە هۆزی جەلالی و عەشیرەی گەورەی شكاك بوون كە بەڕای ئەو مێژوونووسە هۆكاری ئەو هەڵكەندن و كۆچاندنەش بەتەواوەتی سیاسی بوو. هۆز و عەشیرە كوردەكان نێردرانە خوراسان هەتا لەلایەك لە بەرانبەر هێرشە بەردەوام و یەك لەدوای یەكەكانی \"ئۆزبەك\"ەكاندا بەرگری لە پارێزگای خوراسان بكەن و لەلایەكی دیكەشەوە جیاكردنەوەی و لێكترازانی كوردەكان لە یەكتر دەبووە هۆی لاوازیی هێزیان لە كوردستان كە ئەوكات ویست و داخوازییەكان جێگەی رەزامەندی و بە ویستی شاعەباس نەبووە.
كوردە دوورخراوەكان بۆ خوراسان بەهۆی ئازایەتی و بەهێزی و شارەزایی لە شەڕدا، توانیان هێرشبەرە ئۆزبەكەكان لە ناوچەكانی خوراسان دوور بخەنەوە و ئەو ناوچانەش كە داگیر كرابوون، كۆنترۆڵ بكەنەوە. كوردە دوورخراوەكان بۆ خوراسان پاش ئەو دەسكەوتانە لەوێ وەك سامان و نیشتمانی هەقیقی و مافی سەرەكیی خۆیان و بە رەزامەندی و هاندانی شاعەباسی سەفەوی نیشتەجێ بوون و لە بەرانبەر پاراستنی ئەو ناوچە سنوورییانەدا لەدانی باج و سەرانە بەری كران.
ناوچەیەكیان هاوشێوەی خۆبەڕێوەبەری پێكەوە نا.
لەڕاستیدا كوردە دوور خراوەكان لەژێر ناوی پارێزەری شەرەف و كەرامەتی سنوورەكانی ئێران بۆ هەمیشە لە خوراسان نیشتەجێ بوون و لە زێد و وار و كلتووری هەزار ساڵەی خۆیان دابڕان و ئەو شوێنەی كە كوردی خوراسانی لی َدەژین لە هەندێ سەرچاوەدا بە كوردخانە ناسراوە.
كوردخانە دەكەوێتە كوێی خوراسانەوە؟
خوراسان ناوچەیەكی گەورە و پانوبەرینە. نزیكەی هەموو سنوری ڕۆژهەڵاتی ئێران دەگرێتەوە، واتە لەلای ڕۆژهەڵات، لە سنووری توركمەنستان لە باكورەوە، بە درێژایی سنووری ئەفغانستان دادەكشێت، تا بۆ سنووری پاكستان درێژ دەبێتەوە. لە ڕۆژئاواش، بیابانی گەورە و قاتوقڕی (لووت)، لە هەرێمەكانی دیكەی ناوەڕاستی ئێرانی دادەبڕێت. هەرێمەكە كراوەتە سێ ئوستان: باكوری خوراسان، خوراسانی رەزەوی و خوراسانی باشوور.
كوردەكان بە زۆری لەوپەڕی باكوور، لە پارێزگای باكووری خوراسان، لە چەند شار و شارۆچكەیەك و دێهاتی تایبەت بەخۆیان دەژین. كوردەكان بۆخۆیان ژمارەی خۆیان بە پتر لە ٢ ملیۆن كەس دەخەمڵێنن.
كوردخانە:
كوردانی ئەو دەڤەرە، لە ٢٢ هۆزی گەورە و ١٢٢ بنەماڵەی بچووكتر پێكهاتوون و ئەوان بە خاك و وڵاتی خۆیان دەڵێن (كوردخانە). ڕووبەری گشتیی خاكی كوردان، یان كوردخانە، بریتیە لە ٦٤.١٤٤ ، شەست و چوار هەزار و سەت و چل و چوار كیلۆمەتری چوارگۆشە. بۆ ئەوەی لە گەورەیی و پان و پۆڕی ئەو خاكە بگەین با لەگەڵ ڕووبەری چەند وڵاتێكی ناسراوی دنیا، بەراوردی بكەین. ڕووبەری قەتەر ١١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەیە. ڕووبەری تەیمووری ڕۆژهەڵات ١٤ هەزار و ٦٠٠ كیلۆمەتری چوارگۆشەیە. هەروەك سلۆڤێنیا ٢٠ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە.
ئیسرائیل ٢١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەلبانیا ٢٩ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەرمەنستان ٢٩ هەزار و ٨٠٠ كیلۆمەتری چوارگۆشە. بەلجیكا ٣١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. مۆلداڤیا ٣٤ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. تایوان ٣٦ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. سویسرا ٤١ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. هۆڵەندا ٤٢ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. دانیمارك ٤٣ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. كورواتیا ٥٧ هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشە. وەك دەردەكەوێت، هەموو ئەو دەوڵەتە ناسراوانەی سەرەوە، هەروەك زۆری دیكەش، بە ڕووبەر لە كوردخانە بچووكترن.
جگە لە كوردخانە، ژمارەیەكی زۆر كوردی ناوچەكە، بۆ ئیش و كار، یان هۆكاری دیكە لە دەرەوەی كوردخانە و لە شارە گەورەكانی خوراسان دەژین. وەك مەشهەد، نیشابوور و سەبزەوار. هەندێك سەرچاوە تەنیا ژمارەی كوردانی دانیشتووی (مەشهەد)، بە ٤٠٠ هەزار كەس دەخەمڵێنن. دیارە زۆری دیش، بەهۆی خوێندن و كارەوە پەڕیوەی شارەكانی دیكە ئێران، وەكوو تاران بوون.
ئەگەر پێناسەی تۆپۆگرافیای كوردخانە بكەین، ئەوا دەڵێین ناوچەیەكی شاخاویی بە پیتە. دوو ڕووباری تێدایە. ئاست و ڕێژەی باران بارین، لە ناوچەكە بەرزە. كشتوكاڵ بە ڕێژەیەكی بەرز دەكرێت. لە هەردوو ناوچەكانی قووچان و ڕاز، نەوت و گاز بە بڕێكی كەم دۆزراونەتەوە.
كوردانی خوراسان، هەروەك كوردانی ناو كوردستان، خاوەنی سامانێكی گەورە و دەوڵەمەندی فۆلكلۆرین. ئەوان دابونەریت و فۆلكلۆری خۆیان، بە شێوەی جۆراوجۆر و، نەوە دوای نەوە، تا ئەمڕۆ پاراستووە. تا سەرەتای سەدەی بیستەمیش، كوردانی ناوچەكە بەگشتی خەریكی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری، (شوانكارەیی) بوون. ئێستە لەوێش وەك هەر شوێنێكی دیكە كار و پیشەی جۆراوجۆر سەریانهەڵداوە. لە شارەكانیشیاندا بەتایبەت قووچان و شیروانە، هەروەها بجنورد، ئەسفەرایین و تا ڕادەیەك شارەكانی دیكش، كار و پیشەی باوی شاری و فەرمانبەری لە دەزگاكانی دەوڵەت، شانبەشانی دووكانداری و بازرگانی، باوە. گەورەترین شارەكانی ناوچە كوردنشینەكانی خوراسان بریتین لە: قووچان، بجنوورد، ئەسفەراین، چناران، فارووج، باجگیران، دەرەگەز، كەلات، لایین، مانە و سملقان، راز و رادكان، كە زۆرینە یان نزیك بە زۆرینەی گوند و لادێییەكانی سەر بەو شارانەش هاووڵاتییانی كوردن كە زۆربەیان سەرقاڵی ئاژەڵداری و كشتوكاڵن.
بە گوێرەی هەندێك سەرچاوە ٦٠% لە سەدی كوردانی ئەوێ، هێشتا لادێ نشینن و، كاری ئاژەڵداری و جوتیاری دەكەن. ٣٥% لە سەدی دانیشتوانیش، لە شارەكان نیشتەجێن. هەروەك ٥%یان، هێشتا بە ژیانی كۆچەری، یان ڕەوەندی دەژین و كوێستان و گەرمیان دەكەن. ئەم شێوە ژیانە سەرەتاییەی كوردان، لە لادێ و ئاژەڵداری، یان ڕەوەندی و كوێستان و گەرمێن كردن، هۆكاری سەرەكیی پاراستنی زمان و دابونەریتی دیكە وەك جلوبەرگ و خواردن و ئاواز و گۆرانی و داستان و لاوكەكانیان بووە.
گرنگترین رووبار لەو ناوچەیە، رووباری \"ئەترەك\"ە كەلە كوێستانەكانی \"هەزار مەسجد\"ەوە سەرچاوە دەگرن و دەڕێژتە زەریای خەزەرەوە. گەورە و بەرزترین كێو و شاخەكانی ناوچە كوردنشینەكانی خوراسان بریتین لە: هەزار مەسجد لە رۆژهەڵات، بینالوود لە باشووری رۆژهەڵات، شاجیهان لە باشوور، ئاڵاداغ لە رۆژئاوا و كێوی گولیل لە باكوور كە هاوسنووری وڵاتی توركەمەنستانە.
هەموویان بە شێوەزاری كورمانجیی سەروو دەئاخڤێن و بەو پێیەی كە ماوەی زیاتر لە 400 ساڵە لە نیشتمان، زمان و كولتووری دایكیی خۆیان دوور خراونەتەوە، هەروەها چەند هۆیەكی دیكەی وەك هەڵاواردنی زمانی، فەرهەنگی ئابووری بەتەواوەتی لەلایەن دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانەوە پەراوێز خراون.
وەگەڕ نەخستنی دەسمایەی حكوومەتی لەو ناوچانەی كە كوردی تێدا دەژی، پشتگوێ خستنی بەرپرسانی حكوومەتی بوونەتە هۆی ئەوەی كە گەشە و بووژانەوەی ئەو ناوچانە بگاتە كەمترین ئاستی خۆی، لە بەرانبەردا دێوەزمەی هەژاری، تووشبوون بە مادە هۆشبەرەكان و بێكاری و خەسار و دیاردە كۆمەڵایەتییەكان باڵ بەسەر ئەو ناوچانەدا بكێشێ. هەرچەند ئەو گرفت و دیاردانە لە ناوچەكانی دیكەی ئێرانیش بەدی دەكرێن، بەڵام سیاسەتی دوژمنكارانە لە هەندێ ناوچە بە ئەنقەست رەچاو دەكرێت.
ماوەی نزیك بە دوو دەیەیە كوردانی خوراسان لەژێر كاریگەری و هێژمۆنیی گوتاری نەتەوەیی و بووژانەوەی فەرهەنگی نەتەوەی كورد بەگشتی و بەتایبەتی گەشە و بووژانەوەی كولتووری لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەستیان داوەتە بزاوت و راسانێك و لەسەر بنەما و ریشەی ئەدەبیات و زمان و كولتووری دێرینی نەتەوەیی بەدوای ناسنامەی خۆیانەوەن. ئەم جووڵانەوە فەرهەنگییە لەئاستی میدیا كوردییەكاندا بە زەقی دەبنینرێ، بۆیە كەوتوونەتە ژێر چاودێری و كۆنترۆڵی توندی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەكانی حكوومەت و چالاكانی فەرهەنگی، مەدەنی و سیاسی و هونەریی كوردی خوراسان دەگیرێن و لەژێر زەخت و گوشار دان و هەتا ئێستە دەیان چالاكوانی فەرهەنگی، مەدەنی، نووسەر، شاعیر، هونەرمەند و خوێندكاری كوردی خوراسان دەستبەسەر و راپێچی زیندان و ناوەندە ئەمنییەكان كراون.
ناوەندەكانی فێركاریی زمانی كوردی، رێكخراو و دامەزراوەی سیاسی و مەدەنیی كورد و تەنانەت غەیرە كوردیش لەو ناوچانە بەتەواوەتی قەدەغەن و لەگەڵ ئەو كەسانەی هەوڵی رێكخستنی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی و سیاسی بدەن، بە توندی هەڵسوكەوت دەكرێت.
گرتنەبەری ئەم سیاسەتانە لەڕاستای ئاسمیلاسیۆنی كولتووری و زمانیدا دەكرێن هەتا زیاتر لە رەگ و ریشە و ناسنامەی خۆیان دوور كەونەوە و لەناو كولتوور و زمانی باڵادەستدا بتوێنەوە.
ئەوەی گرنگە و دەبێ جەختی لەسەر بكرێتەوە، سەرەڕای ئەو زەخت و گوشارانەی بە درێژایی ٤٠٠ ساڵ لەلایەن حكوومەتە جۆراوجۆرەكانەوە لەباری كولتووری و سیاسییەوە لەسەریان بووە، بەڵام پێداگرییان لەسەر پاراستنی زمان و ئەدەب و كولتووری خۆماڵی و رەسەنی خۆیان كردووە.
فۆلكلۆر و زمان و ئەدەبی زارەكی، پاراستنی دابونەریت و كولتوورە رەسەن و دێرینەكان یەك لەو بوارانەیە بە نهێنی و شاراوەیی كاریان لەسەر كردووە و بە گیان و دڵ پاراستوویانە.
لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا شان بەشانی رەوت و جمشتی رۆشنبیری و بووژانەوەی فەرهەنگی و زمانی لە شارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، لەوێش جموجۆڵ و بووژانەوەی فەرهەنگی لە ئاستێكی بەریندا دەستی پێكرد.
بە چوونی رێژەی زۆری خوێندكارانی كوردی ئەو ناوچانە بۆ زانكۆكانی مەشهەد و تاران و ئاشنابوونیان لەگەڵ خوێندكارانی دیكەی كورد و دامەزرانی پەیوەندیی لە نێوان نووسەر، رۆشنبیر و نوخبەكاندا ئیتر گوتاری نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامە لەلایان بووەتە بابەتی سەرەكی و ئەم پرسە لەناو زۆربەی توێژەكانی كوردانی خوراساندا رووی لە گەشەكردن كرد.
ئەگەرچی كوردەكانی خوراسان بە سنوور و جوغرافیا لە چەقی پرسەكانی كوردستان دوورن، بەڵام زەخت و گوشار و دووری نەیتوانیوە ناسنامەی كوردایەتییان لێ زەوت بكات و هەردەم بیر و خەیاڵیان لەلای زێد و نیشتمانی دایكیی خۆیان كوردستان.
ناكرێ باسی مێژوو، زمان و ئەدەب و فەرهەنگی كوردانی خوراسان بكەین و باسی رۆڵ و كاریگەریی رۆشنبیر و نووسەرانی دڵسۆز و خۆنەویستی كوردی ئەو ناوچەیە نەكەین. یەك لەو نووسەر و مێژوونوسە پشوودرێژانە \"كەلیموڵلا تەوەحودی\"یە كەلە بووژانەوەی زمان و ئەدەب و پێگەیاندنی لاوان و خوێندكاران و هاندانی چالاكانی فەرهەنگی و بەگشتی زیندووكردنی ناسنامەی نەتەوەیی كوردانی خوراساندا رۆڵی كارا و پێشەنگی گێڕاوە.
لەباری مۆسیقا رەسەنەوە كوردەكانی خوراسان خاوەنی پاشخانێكی دەوڵەمەندن و لەم بارەوە چەندین گۆرانیبێژ و ژەنیاری میللیی و نوێخوازییان هەیە و ئێستە چەند گرووپێك لەو ناوچەیە سەرقاڵی كارن كە گرووپی \"كوات\" ناسراوترینیانە.
لێرەدا ئاماژە بەناوی هەندێ لە ئوستوورەكانی بواری شیعر، مێژوو، ئەدەب و هونەری كوردەكانی خوراسان دەكەین.
لە سەردەمی ئەفشاریە و زەندییەكان: كەسێكی وەك میزا حەبیبوڵلا مستەوفی شاعیری حیماسیی ناسروی كوردە و دیوانی \"مەحموود نامە\" بەرهەمی ئەوە. لە دەوری قاجارییەكان كەسێكی وەك \"جەعفەر قولی زەنگلی\" شاعیر و هونەرمەندی میللی بواری مەقام و ئوستوورەیی كوردەكانی خوراسان سەرهەڵدەدات كە بە هۆنراوە و میللی، حیماسی و ئوستوورەییەكانی بە زاراوەی كورمانجیی سەروو مێژووی رووداو و كارەساتەكانی ناوچەكە و ئێرای تۆمار كردووە. لە دەورەی دووەمی قاجارییەكاندا دەتوانین ئاماژە بە \"مەلا ئیسماعیل بوغانلوو\" و مەلا \"عەلی رازی\" ناسراو بە (بێچارە) و \"حاج محەمەد بوغانلوو\" بكەین. لە دەرەی سێیەمی قاجارییەكاندا كەسێكی وەك \"سەردار عیوەز خان\" سەرهەڵدەدات كە سەرۆكی ئێلی جەلالی بووە و كەسێكی شۆڕشگێر و قارەمان بووە و لە بواری ئەدەب و شیعریشدا دەستی بالای هەبووە. هەروەها \"ئاهەنگ حەجۆ خان\"، \"ئاهەنگ خوداوەردی سەردار\".
لە سەردەمی پالەویدا كەسانێكی وەك: \"حەیدەر رشوانلوو، هەیبەتوڵلا ناتقی، عەلی مێهرەو پەیدا بوون كەل بورای ئەدەب و شعر و زمانی كوردیدا چالاك بوون.
سەردەمی كۆماری ئیسلامی: كەلیموڵڵا تەوەحودی (كانیماڵ) نووسەر، مێژوونوس كە بە خۆی و ماڵبات و كەسوكارییەوە هەموو ژیانیان لەپێناو بووژانەوەی فەرهەنگ و مێژوو و هونەری كوردانی خوراساندا تەرخان كردووە و لەم بارەوە جیا لە كتێبی ٦بەرگیی \"حەرەكەتی مێژوویی كورد بۆ خوراسان\" چەندین پەرتووكی دیكەی لە بواری جیاجیادا چاپ و بڵاو كردووەتەوە. لەناو نەوەی ئێستاشدا دەتوانین ئاماژە بە ناوی ئەم كەسانە بكەین: \"سمایل حوسێنپور، حەسەن رەوشەن، عەلی جەلایر، جەواد رەزایی، حەمید حوسێن عەلی پور، مەحموود فەرخوندە، عەلی رەحمەتی، حەمید نەجەفزادە، ئیبراهیم شمشێریان، كیان ەەبانی، غوڵامڕەزا محەمەدی، حوسێن قیاسی ئابادی، كەریم ئەكبەرزادە، فەرامەرز رۆستەمی، بەرات سەعادەتزادە، رەزا موسەلڕەزایی، محەمەد بەراتیان، غوڵامحسێن عەباسزادە، و خاتوون قەیتاقی، سەعادەتزادە، قادری فەرخوندەو...هتد
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی وئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
