هۆلۆکاستی تورکی؛ ئه‌زموونێک که‌نازیه‌کان پاشتر که‌ڵکیان لێ وه‌رگرت، به‌شی – ٩
15:11 - 11 جۆزەردان 2713
Unknown Author
سدێق بابایی
ئه‌رمه‌نیه‌کان له‌و بڕوایه‌دان ده‌وڵه‌تی عوسمانی به‌به‌رنامه‌ڕێژی پێشوو و به‌مه‌به‌ستی پاکتاوی ڕه‌گه‌زی( ئه‌رمه‌ن ) ئه‌وانی له‌ژینگه‌مێژوویه‌که‌یان وه‌ده‌ر ناوه‌و به‌ره‌و لای چۆڵگه‌کانی سووریه‌به‌ڕێیان کردون . به‌م چه‌شنه‌یه‌ک و نیو ملیون ئه‌رمه‌نی له‌بێڕه‌حمانه‌ترین هه‌لومه‌رج دا کۆمه‌ڵ کوژی کران.
دیاره‌تورکه‌کان پێداگری ده‌که‌ن ژماره‌که‌زور له‌وه‌که‌متره!! ده‌وڵه‌تی ئێستای تورک له‌سه‌ر ئه‌وه‌سووره‌که‌له‌و سه‌رده‌مه‌دا ئه‌رمه‌نیه‌کانی نیشته‌جێی \" ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌نه‌دۆڵ \" له‌به‌ر ئه‌وه پشتیان له‌ڕێبه‌رانی تورک کردوه‌و له‌قه‌راغ هێزه‌هێرش کاره‌کانی ڕووس جێ یان گرتوه‌بون به‌قوربانی شه‌ڕه‌نێو خۆییه‌کان.
![\"13046.jpg\"](\"{imagepath}/13046.jpg\")
پیتر بالاکیان؛ نووسه‌ری کتێبی \" دجله‌سوزان\'\' ، له‌و بڕوایه‌دایه‌ڕیشه‌کێش کردنی نه‌سڵی ئه‌رمه‌نی له‌ئیمپراتوری عوسمانی به‌رنامه‌یێکی زۆر ورد ، حسێب بۆ کراو له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی و به‌ڕێبه‌رایه‌تی \"ته‌لعه‌ت پاشا \" وه‌زیری نێو خۆی ئه‌و کات سه‌ری گرتوه. نێو براو له‌سه‌ر ئه‌وه‌سوره‌که‌ته‌نانه‌ت بۆرۆیێک به‌نێوی \" ڕێکخراوی تایبه‌ت بۆ چاوه‌دێری ئه‌و پرۆژه\" پێک هاتوه.
بالاکیان له‌دوا بڕیار ده‌دوێ و ده‌ڵێ :
مه‌به‌ست ده‌ست به‌سه‌ر کردنی هه‌موو ڕۆژنامه‌نووسان ، شاعێران ، نووسه‌ران و ڕێبه‌رانی فه‌رهه‌نگی بوه. له‌به‌ر ئه‌وه‌خوازیار بوون ده‌نگی میله‌تێک کپ که‌ن ، زمانی ببڕن ، و سه‌ری لێ که‌نه‌وه.
ئه‌شکه‌نجه‌و کوشتنی ڕۆشنبیران له‌قوسته‌ن ته‌نیه‌ده‌ستی پێ کرد و له‌شاره‌کانی تر وه‌ک دیاربه‌کر ، ئه‌رزڕوم و وان په‌ره‌ی سه‌ند که‌هۆکاری له‌نێو چوونی هه‌زاران ڕووناکبیری ئه‌رمه‌نی به‌پێ فه‌رمانێکی پێشووی به‌رنامه‌بۆ داڕێژراو – ی لێ شین بوو ..
تاوتوێ کردنی وته‌ی سه‌ره‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌و پلان و به‌رنامه‌ڕێژیانه‌که‌پاشتر واته‌دوا به‌دوای پێک هاتنی \" جه‌معیه‌تی ته‌عالی و ته‌ره‌قی\" که‌ئاکامه‌که‌ی به‌ده‌سه‌ڵات گه‌یشتنی تورکه‌لاوه‌کان و له‌سه روویانه‌وه(که‌ماڵ پاشا – ئاتاتورک) و پلان و کرده‌وه‌کانیان به‌رانبه‌ر به‌گه‌ڵی کورد که‌تا ڕۆژگاری ئێمڕۆ درێژه‌ی هه‌یه‌ئه‌و ڕاستیه‌حاشا هه‌ڵ نه‌گره‌زێده‌تر زه‌ق ده‌کاته‌وه‌که‌وه‌ک دواتر له‌یاسای بنه‌ڕه‌تی تورکیه‌ی نوێ دا پێدا گری له‌سه‌ر کرا :
تورک ئاماده‌نیه جیا له‌ڕه‌گه‌زی خۆی هه‌بوونی نه‌ته‌وه‌کانیتر له‌نێوخاکی پاشماوه‌ی ئێمپراتوری عوسمانی تێک قرماودا بپه‌ژرێنێ . له‌م بواره‌دا هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌که‌ڕێبه‌رانی مسڵمانی ئێمرۆی ئه‌م وڵاته ئاماده‌نین کوشتاره به‌ناحه‌ق و سامناکه‌کانی باپیرانیان به‌رانبه‌ر گه‌لی ئه‌رمه‌ن قه‌بوڵ بکه‌ن ، سه‌د مه‌خابن ڕۆژانه‌حه‌ولی درێژه‌دانی پاکتاوی ڕه‌گه‌زی کورد-یش به‌بێ وه‌ستان و سڵ کردن له‌ڕابردووی خوێنباریان درێژه‌پێ ده‌ده‌ن .
له‌پێوه‌ندی هاوکاتی قڕانی کورد له‌گه‌ڵ ئه‌رمه‌ن ڕۆمانی \"تبریز مه‌آلود\" نووسراوی (محمد سعید اردوبادی)، وه‌رگێڕانی، سعید منیری جڵدی چوار، لاپه‌ره١٨٢٤ له‌زمانی آرشاک سورنیاس، ئه‌رمه‌نی ناوێک خه‌ڵکی کوندێکی تفلیس وه‌ها ده‌نووسێ :
\" من در ترکیه‌بدنیا آمده‌ام. خودتان میدانید که‌حکومت عثمانی تا میتوانست ارمنیها، آسوریها و کردهای بومی را از بین میبرد. در شبی از شبهای 1890 (زاینی ) در ده‌ما نیز به‌چنین کشتاری دست زد ....
کرده‌وه‌ی ژنۆسایدی ئه‌رمه‌نی، ئاسوری و کورد له‌جه‌نگه‌ی شه‌ڕی عاله‌می دووهه‌م له‌وه‌ده‌چێ به‌تێپه‌ڕ کردنی زه‌مان و پێشکه‌وتنی مرۆڤایه‌تی نه‌یتوانیبێ کار له‌سه‌ر ڕه‌وشتی ناسه ر‌ده‌می تورکی فه‌رمانڕه‌وا له‌م وڵاته‌دا بکات .
ئه‌وه‌خۆی جیاوازی زه‌ق و به‌ر چاوی ئه‌و به‌شه‌له تورکی ڕه‌گه‌ز په‌رست‌له‌گه‌ڵ ئاڵمانی پاش نازیسم به‌حساب دێت. به‌واته‌یێکی تر تورک له‌سه‌رده‌می عوسمانی دا پلان ڕێژی بۆ گواستنه‌وه‌ی زۆره‌ملی و کوشتاری به‌کۆمه‌ڵ بۆ نازیه‌کان کرد به‌ئه‌زموون .
هه‌نووکه‌ش وێرای سه‌لمێندرانی سه‌رشۆڕی گه‌وره‌ی ئاڵمانه‌کان بۆ کرده‌وه‌کانی نه‌سڵی هیتلێر ، تورک نه‌ته‌نێ ئه‌زموونی وه‌ر نه‌گرتووه، بگره‌له جاران بۆ درێژه‌ی کوشتاری زێده‌تری کورد به‌رده‌وامتر و بۆ ئێنکاری کوشتاری به‌کۆمه‌ڵی ڕه‌گه‌زی ئه‌رمه‌نی- ش وێرای پشت ڕاست کردنه‌وه‌ی نزیک به‌بیست وڵاتی دونیا هێشتار به دووپات کردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌که‌ئه‌م خه‌ڵکه‌به‌خت وه‌رگه‌ڕاوه‌هاریکاری دوژمن یان کردوه کۆمه‌ڵکوژیه‌که‌یان به‌ناڕه‌وا نازانن !! ئیتر کوشتاری مێژوویی کورد به‌تاوانی هاوکاری کامه‌وڵاته‌وه‌ده‌به‌ستنه‌وه‌ئه‌وه‌ده‌بێ له‌پارتی فه‌رمانڕه‌وای \" داد و گه‌شه‌پێدان پرسیار بکرێ\". بۆیە نابه‌جێ نیه له‌هه‌ڵسه‌‌نگاندنی گشتیدا به‌پێی مێژووی خوێنبار، ونه‌پساوه‌بوونی کاره‌ساته‌کانی قڕ کردنی به‌کۆمه‌ڵ، لانیکه‌م له‌یه‌کسه‌ت ساڵی ڕابردوودا ده‌سه‌ڵاتی تورک به‌‌مامۆستاو درێژه‌ده‌ری ئه‌مه‌کناسی بیر و کرداری ناسراو به هۆلۆکاست له‌نێوچه‌که‌بژمێردرێ.
ده‌وڵه‌ته‌یه‌ک له‌دوای یه‌که‌کانی نوێنه‌ری میله‌تی تورک هیچ کاتێک له‌وه‌دا دوو دڵییان نیشان نه‌داوه‌که هه‌ڵسوکه‌وتی ئه‌وتۆ به‌رانبه‌ر جیا ڕه‌گه‌زه‌کان له‌چوارچێوه‌ی مافه‌مرۆڤیه‌کان تێ په‌ڕیوه، بگره‌زۆر سه‌ربه‌رزانه‌جار له‌جار زیاتر بۆ داڕشتنی پلان و گه‌ڵاله‌ی نوێتر له‌م پێناوه‌دا تا ڕاده‌ی ڕاکێشانی هاوکاری گشت لاینی وڵاتانی تر و ده‌س وێراگه‌یشتن به‌شێوازو که‌ره‌سه‌ی نوێ بۆ کپ کردن و نه‌هێشتنی هه‌ر ده‌نگێکی نارازی له‌ده‌رو ژووری ئه‌م وڵاته‌تێکۆشاون .
سامناکی کاره‌نامرۆڤیه‌کان زۆرجار وژدانی تاکی سه‌ر به‌ڕه‌گه‌زی فه‌رمانڕه‌وا-ی[ هه‌ر چه‌ند به‌ژماره‌که‌م ] بۆ لای ده‌ر بڕینی ناڕه‌زایه‌تی و به‌رهه‌ڵستکاری سیاسی ڕاکێشاوه. وێنه‌ی به‌رچاو ( مرۆڤدۆستان : سمایل بێشکچی و پامۆک و...ت .د] شیاوی باسه ته‌نانه‌ت ئه‌وانیش به‌بۆنه‌ی دژکرده‌وه‌مرۆڤیه‌کانیان هه‌مبه‌ر کرداری ده‌وڵه‌تی تورک‌تووشی تۆڵه‌و بێ به‌زه‌یی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌پێندرانی حوکمی ناڕه‌وای زیندان وبه‌رته‌سک کرانه‌وه‌ی ژیانی ئازاد و مه‌ترسی گیانی هاتون.
زیا گوێک ئالپ ( 1876- 1924Ziza Gökalp )یه‌ک له‌داڕێژه‌رانی بیری تورکیه‌ی مه‌زن و له‌سه‌رکرده‌کانی \"ئێتحاد و ته‌ره‌قی\" ساڵی ١٩٢٣ له‌زه‌نجیره‌وتارێک به‌زمانی تورکی له‌ژێر سه‌ردێڕی \" بنچینه‌کانی تورکیزم هێدێک له‌ئامانجه‌کانی ئه‌م بواره‌ڕوون ده‌کاته‌وه. وه‌ک ئه‌وه: \" تورکه‌کان به‌زۆری چه‌ک هه‌موو جێهان بخه‌نه‌ژێر ده‌ستی خۆیانه‌وه\".
له پێناو ئه‌م مه‌به‌سته‌‌دا بوو له‌جه‌نگی جهانی یه‌که‌مدا ئه‌نوه‌ر پاشا و هاوڕێکانی که‌‌له‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی دا سه‌رکرده‌و فه‌رمانڕه‌وا بوون ، هاوپه‌یمانه‌تی ئاڵمانیان هه‌ڵبژارد به‌ڵکوو پاش بردنه‌وه‌ی شه‌ڕ خه‌ونه‌کانیان به‌دی بێت . به‌ڕێز که‌ماڵ مه‌زهه‌ر له‌کتێبی \" کوردستان له‌ساڵه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌مدا \" لاپه‌ڕه‌ی ٥٢ ده‌نووسێ : کۆتایی پاییزی ١٩١٤ \"ته‌نیا یه‌ک رۆژ به‌سه‌ر ده‌س پێ کردنی شه‌ڕی یه‌که‌م تێپه‌ڕی بوو که‌په‌یمانێکی نهێنی له‌ستانبوڵ له‌باره‌ی هاریکاری جه‌نگیه‌وه‌له‌گه‌ڵ ئاڵمانیان مۆر کرد \" . ئه‌مه‌وێڕای راگه‌یاندنی بێلاینیه‌ک بوو که‌له‌گه‌ڵ ده‌س پێکرانی شه‌ڕ ده‌وڵه‌تی عوسمانی ڕای گه‌یاند (! )
عوسمانییه‌تورکه‌کان هه‌ر پێش شه‌ڕی یه‌که‌م پلانیان داڕشتبوو بۆ گواستنه‌وه‌ی کورده‌کانی ژوورووی کوردستان بۆ ناوچه‌ی ڕۆژئاوای وڵاتی عۆسمانی به‌مه‌به‌ستی تواندنه‌وه‌یان . به‌ڵام به‌هۆی شه‌ڕ و کاره‌ساته‌کانیه‌وه‌ئه‌م پیلانه به‌ته‌وه‌اوه‌تی بۆیان نه‌چوه‌سه‌ر . ئه‌وه بوو زۆرتر ساڵی 1915 ئه‌رمه‌نیه‌کانیان کرد به‌قوربانی . هه‌ڵبه‌ت به‌شێکی کورده‌فه‌رمانبه‌ره‌کانیشیان له‌نێو سوپای حه‌میدیه کرد به‌دارده‌ستی ئه‌م مرۆڤ کوژیه‌مه‌زنه.
دیاره‌هاوکات کورده‌عه‌له‌ویه‌کانی ده‌رسیم و به‌درخانیه‌کان نه‌ک هه‌ر نه‌چوونه‌ژێر بار بگره‌پشتی ئه‌رمه‌نیه‌کانیشیان گرت.
(جه‌ماڵ نه‌به‌ز – بیری نه‌ته‌وه‌یی کوردی لاپه‌ڕه86-87 ساڵی 1984 )
به‌تایبه‌ت پاش ئه‌وه‌له‌شکری تورک ، ڕووس و ئێنگلیس کوردستانیان بۆ ماوه‌ی نزیک به‌چوار ساڵ کرد به‌گۆڕه‌پانی ده‌سه‌ڵاتخوازی و هه‌ر کامه‌یان به‌نۆره‌ی خۆی حه‌ولی ده‌دا له‌کارتی کورد له‌م کێبه‌رکێیه‌دا که‌ڵک وه‌رگرێ . جگه‌له‌وه‌کورد نفوسێکی بێ ئه‌ژماری بوون به‌قۆچی قوربانی.[ به‌هۆی ئه‌وه‌که‌زۆربه‌ی له‌شکری یازده‌هه‌می ناوچه‌ی ئه‌رزڕووم و ئه‌لعه‌زیز و له‌شکری دوازده‌هه‌می ناوچه‌ی موسڵ سه‌ره‌رای هێزه‌کانی سواره‌ی حه‌میدیه‌کوردبوون و تورک بۆ دار ده‌ست کردنیان به‌ته‌واوی ناهومێد ده‌بێ.
له‌ماوه‌ی چه‌ند مانگ دا له‌هه‌ژده‌هه‌زار سواره‌ی کوردی له‌شکری سێهه‌م ته‌نیا نزیکه‌ی ٢٨٠٠ که‌سیان لێ ده‌مێنێته‌وه و ئه‌وه‌ده‌بێته‌به‌شێک له‌هۆکاری کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی تورک و بێ ئاکام مانه‌وه‌ی په‌لاماری هێزه‌کانی ڕووس له‌قه‌وقاز له‌نێو سنوری ڕووسیه].
شکستی گه‌وره‌ی تورک له‌شه‌ڕی ساری قامیش کوژران و بریندار بوونی ٧٠ هه‌زار که‌س له‌کۆی ٩٠ هه‌زار نه‌فه‌ر له‌سپای تورک و داگیر کرانی به‌شێک له‌خاکی ژێرده‌ستی عوسمانی . ئه‌وه‌ئه‌وه‌نده‌ی تر ڕقی فه‌رمانڕه‌وایانی ڕه‌گه‌ز په‌رستی تورکی به‌رانبه‌ر به‌کورد په‌ره‌پێدا.
کاردانه‌وه‌ی قین له‌دڵی ئه‌وتۆ به‌دژی کورد نزیک کۆتاییه‌کانی شه‌ڕ ، ده‌رکردنی چه‌ند یاسا و فه‌رمانێک بۆکۆچ و پرش و بڵاوه‌پێ کردنی کورد به‌سه‌رگونده‌تورکه‌کاندا به‌مه‌به‌ستی تواندنه‌وه‌یان بوو ، به‌مه‌رجێک ڕێژه‌یان له‌هیچ شوێنێک له‌پێنج تا ده‌له‌سه‌تی دانیشتوه‌تورکه‌کان تێپه‌ڕ نه‌کا .. ئه‌وه‌جیا له‌فه‌رمانی گواستنه‌وه‌ی سه‌رۆک هۆز و پیاو ماقووڵانی کورد بوو که‌ده‌بوو به‌ده‌س به‌سه‌ری بنێردرێنه‌شاره‌کانی ڕۆژئاوای ئه‌نه‌دۆل و نه‌هێڵن به‌هێچ جۆرێک پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ خێڵه‌کانیان دا ببه‌ستن . تورک هه‌م هه‌وڵی تواندنه‌وه‌ی کورد و هه‌م قڕ کردنیان به‌شێوازی جیا جیا تاقی ده‌کرده‌وه.
به‌م جۆره‌فه‌رمان ڕه‌وایانی تورک له‌ساڵه‌کانی شه‌ڕدا توانییان ده‌ورو به‌ری ٧٠٠ هه‌زار که‌س له‌کوردستان دوور بخه‌نه‌وه‌که‌پتر له‌نیوه‌یان له‌ڕێدا له‌برسان مردن یان له‌سه‌رما ڕه‌ق هه‌ڵاتن و به‌نه‌خۆشی له‌نێو چوون. ته‌نیا ژماره‌یێکی که‌میان پاش شه‌ڕ توانییان بگه‌ڕێنه‌وه‌مه‌ڵبه‌ندی خۆیان ، هه‌ر چه‌ند ئه‌وانیش به‌هۆی ژیانی سه‌خت ، بێکاری ، نه‌خۆشی و له‌ژێر زه‌خت دا مردن .
مامۆستا که‌ماڵ مه‌زهه‌ر له‌لاپه‌ڕه‌ی 84ی( کۆردستان له‌ساڵه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌م) ده‌ڵێ: ئه‌م ژماره‌له‌فایله‌کانی \" مهاجر ئیداره‌سی \" ئستانبوڵ دا هه‌یه\" بۆ وێنه‌بڕوانه لاپه‌ڕه‌ی 62ی کتێبه‌که‌ی بله‌چ شێرکۆ.
ئه‌رمه‌نیه‌کان له‌و بڕوایه‌دان ده‌وڵه‌تی عوسمانی به‌به‌رنامه‌ڕێژی پێشوو و به‌مه‌به‌ستی پاکتاوی ڕه‌گه‌زی( ئه‌رمه‌ن ) ئه‌وانی له‌ژینگه‌مێژوویه‌که‌یان وه‌ده‌ر ناوه‌و به‌ره‌و لای چۆڵگه‌کانی سووریه‌به‌ڕێیان کردون . به‌م چه‌شنه‌یه‌ک و نیو ملیون ئه‌رمه‌نی له‌بێڕه‌حمانه‌ترین هه‌لومه‌رج دا کۆمه‌ڵ کوژی کران.
دیاره‌تورکه‌کان پێداگری ده‌که‌ن ژماره‌که‌زور له‌وه‌که‌متره!! ده‌وڵه‌تی ئێستای تورک له‌سه‌ر ئه‌وه‌سووره‌که‌له‌و سه‌رده‌مه‌دا ئه‌رمه‌نیه‌کانی نیشته‌جێی \" ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌نه‌دۆڵ \" له‌به‌ر ئه‌وه پشتیان له‌ڕێبه‌رانی تورک کردوه‌و له‌قه‌راغ هێزه‌هێرش کاره‌کانی ڕووس جێ یان گرتوه‌بون به‌قوربانی شه‌ڕه‌نێو خۆییه‌کان.
پیتر بالاکیان؛ نووسه‌ری کتێبی \" دجله‌سوزان\'\' ، له‌و بڕوایه‌دایه‌ڕیشه‌کێش کردنی نه‌سڵی ئه‌رمه‌نی له‌ئیمپراتوری عوسمانی به‌رنامه‌یێکی زۆر ورد ، حسێب بۆ کراو له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی و به‌ڕێبه‌رایه‌تی \"ته‌لعه‌ت پاشا \" وه‌زیری نێو خۆی ئه‌و کات سه‌ری گرتوه. نێو براو له‌سه‌ر ئه‌وه‌سوره‌که‌ته‌نانه‌ت بۆرۆیێک به‌نێوی \" ڕێکخراوی تایبه‌ت بۆ چاوه‌دێری ئه‌و پرۆژه\" پێک هاتوه.بالاکیان له‌دوا بڕیار ده‌دوێ و ده‌ڵێ :
مه‌به‌ست ده‌ست به‌سه‌ر کردنی هه‌موو ڕۆژنامه‌نووسان ، شاعێران ، نووسه‌ران و ڕێبه‌رانی فه‌رهه‌نگی بوه. له‌به‌ر ئه‌وه‌خوازیار بوون ده‌نگی میله‌تێک کپ که‌ن ، زمانی ببڕن ، و سه‌ری لێ که‌نه‌وه.
ئه‌شکه‌نجه‌و کوشتنی ڕۆشنبیران له‌قوسته‌ن ته‌نیه‌ده‌ستی پێ کرد و له‌شاره‌کانی تر وه‌ک دیاربه‌کر ، ئه‌رزڕوم و وان په‌ره‌ی سه‌ند که‌هۆکاری له‌نێو چوونی هه‌زاران ڕووناکبیری ئه‌رمه‌نی به‌پێ فه‌رمانێکی پێشووی به‌رنامه‌بۆ داڕێژراو – ی لێ شین بوو ..
تاوتوێ کردنی وته‌ی سه‌ره‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌و پلان و به‌رنامه‌ڕێژیانه‌که‌پاشتر واته‌دوا به‌دوای پێک هاتنی \" جه‌معیه‌تی ته‌عالی و ته‌ره‌قی\" که‌ئاکامه‌که‌ی به‌ده‌سه‌ڵات گه‌یشتنی تورکه‌لاوه‌کان و له‌سه روویانه‌وه(که‌ماڵ پاشا – ئاتاتورک) و پلان و کرده‌وه‌کانیان به‌رانبه‌ر به‌گه‌ڵی کورد که‌تا ڕۆژگاری ئێمڕۆ درێژه‌ی هه‌یه‌ئه‌و ڕاستیه‌حاشا هه‌ڵ نه‌گره‌زێده‌تر زه‌ق ده‌کاته‌وه‌که‌وه‌ک دواتر له‌یاسای بنه‌ڕه‌تی تورکیه‌ی نوێ دا پێدا گری له‌سه‌ر کرا :
تورک ئاماده‌نیه جیا له‌ڕه‌گه‌زی خۆی هه‌بوونی نه‌ته‌وه‌کانیتر له‌نێوخاکی پاشماوه‌ی ئێمپراتوری عوسمانی تێک قرماودا بپه‌ژرێنێ . له‌م بواره‌دا هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌که‌ڕێبه‌رانی مسڵمانی ئێمرۆی ئه‌م وڵاته ئاماده‌نین کوشتاره به‌ناحه‌ق و سامناکه‌کانی باپیرانیان به‌رانبه‌ر گه‌لی ئه‌رمه‌ن قه‌بوڵ بکه‌ن ، سه‌د مه‌خابن ڕۆژانه‌حه‌ولی درێژه‌دانی پاکتاوی ڕه‌گه‌زی کورد-یش به‌بێ وه‌ستان و سڵ کردن له‌ڕابردووی خوێنباریان درێژه‌پێ ده‌ده‌ن .
له‌پێوه‌ندی هاوکاتی قڕانی کورد له‌گه‌ڵ ئه‌رمه‌ن ڕۆمانی \"تبریز مه‌آلود\" نووسراوی (محمد سعید اردوبادی)، وه‌رگێڕانی، سعید منیری جڵدی چوار، لاپه‌ره١٨٢٤ له‌زمانی آرشاک سورنیاس، ئه‌رمه‌نی ناوێک خه‌ڵکی کوندێکی تفلیس وه‌ها ده‌نووسێ :
\" من در ترکیه‌بدنیا آمده‌ام. خودتان میدانید که‌حکومت عثمانی تا میتوانست ارمنیها، آسوریها و کردهای بومی را از بین میبرد. در شبی از شبهای 1890 (زاینی ) در ده‌ما نیز به‌چنین کشتاری دست زد ....
کرده‌وه‌ی ژنۆسایدی ئه‌رمه‌نی، ئاسوری و کورد له‌جه‌نگه‌ی شه‌ڕی عاله‌می دووهه‌م له‌وه‌ده‌چێ به‌تێپه‌ڕ کردنی زه‌مان و پێشکه‌وتنی مرۆڤایه‌تی نه‌یتوانیبێ کار له‌سه‌ر ڕه‌وشتی ناسه ر‌ده‌می تورکی فه‌رمانڕه‌وا له‌م وڵاته‌دا بکات .
ئه‌وه‌خۆی جیاوازی زه‌ق و به‌ر چاوی ئه‌و به‌شه‌له تورکی ڕه‌گه‌ز په‌رست‌له‌گه‌ڵ ئاڵمانی پاش نازیسم به‌حساب دێت. به‌واته‌یێکی تر تورک له‌سه‌رده‌می عوسمانی دا پلان ڕێژی بۆ گواستنه‌وه‌ی زۆره‌ملی و کوشتاری به‌کۆمه‌ڵ بۆ نازیه‌کان کرد به‌ئه‌زموون .
هه‌نووکه‌ش وێرای سه‌لمێندرانی سه‌رشۆڕی گه‌وره‌ی ئاڵمانه‌کان بۆ کرده‌وه‌کانی نه‌سڵی هیتلێر ، تورک نه‌ته‌نێ ئه‌زموونی وه‌ر نه‌گرتووه، بگره‌له جاران بۆ درێژه‌ی کوشتاری زێده‌تری کورد به‌رده‌وامتر و بۆ ئێنکاری کوشتاری به‌کۆمه‌ڵی ڕه‌گه‌زی ئه‌رمه‌نی- ش وێرای پشت ڕاست کردنه‌وه‌ی نزیک به‌بیست وڵاتی دونیا هێشتار به دووپات کردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌که‌ئه‌م خه‌ڵکه‌به‌خت وه‌رگه‌ڕاوه‌هاریکاری دوژمن یان کردوه کۆمه‌ڵکوژیه‌که‌یان به‌ناڕه‌وا نازانن !! ئیتر کوشتاری مێژوویی کورد به‌تاوانی هاوکاری کامه‌وڵاته‌وه‌ده‌به‌ستنه‌وه‌ئه‌وه‌ده‌بێ له‌پارتی فه‌رمانڕه‌وای \" داد و گه‌شه‌پێدان پرسیار بکرێ\". بۆیە نابه‌جێ نیه له‌هه‌ڵسه‌‌نگاندنی گشتیدا به‌پێی مێژووی خوێنبار، ونه‌پساوه‌بوونی کاره‌ساته‌کانی قڕ کردنی به‌کۆمه‌ڵ، لانیکه‌م له‌یه‌کسه‌ت ساڵی ڕابردوودا ده‌سه‌ڵاتی تورک به‌‌مامۆستاو درێژه‌ده‌ری ئه‌مه‌کناسی بیر و کرداری ناسراو به هۆلۆکاست له‌نێوچه‌که‌بژمێردرێ.
ده‌وڵه‌ته‌یه‌ک له‌دوای یه‌که‌کانی نوێنه‌ری میله‌تی تورک هیچ کاتێک له‌وه‌دا دوو دڵییان نیشان نه‌داوه‌که هه‌ڵسوکه‌وتی ئه‌وتۆ به‌رانبه‌ر جیا ڕه‌گه‌زه‌کان له‌چوارچێوه‌ی مافه‌مرۆڤیه‌کان تێ په‌ڕیوه، بگره‌زۆر سه‌ربه‌رزانه‌جار له‌جار زیاتر بۆ داڕشتنی پلان و گه‌ڵاله‌ی نوێتر له‌م پێناوه‌دا تا ڕاده‌ی ڕاکێشانی هاوکاری گشت لاینی وڵاتانی تر و ده‌س وێراگه‌یشتن به‌شێوازو که‌ره‌سه‌ی نوێ بۆ کپ کردن و نه‌هێشتنی هه‌ر ده‌نگێکی نارازی له‌ده‌رو ژووری ئه‌م وڵاته‌تێکۆشاون .
سامناکی کاره‌نامرۆڤیه‌کان زۆرجار وژدانی تاکی سه‌ر به‌ڕه‌گه‌زی فه‌رمانڕه‌وا-ی[ هه‌ر چه‌ند به‌ژماره‌که‌م ] بۆ لای ده‌ر بڕینی ناڕه‌زایه‌تی و به‌رهه‌ڵستکاری سیاسی ڕاکێشاوه. وێنه‌ی به‌رچاو ( مرۆڤدۆستان : سمایل بێشکچی و پامۆک و...ت .د] شیاوی باسه ته‌نانه‌ت ئه‌وانیش به‌بۆنه‌ی دژکرده‌وه‌مرۆڤیه‌کانیان هه‌مبه‌ر کرداری ده‌وڵه‌تی تورک‌تووشی تۆڵه‌و بێ به‌زه‌یی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌پێندرانی حوکمی ناڕه‌وای زیندان وبه‌رته‌سک کرانه‌وه‌ی ژیانی ئازاد و مه‌ترسی گیانی هاتون.
زیا گوێک ئالپ ( 1876- 1924Ziza Gökalp )یه‌ک له‌داڕێژه‌رانی بیری تورکیه‌ی مه‌زن و له‌سه‌رکرده‌کانی \"ئێتحاد و ته‌ره‌قی\" ساڵی ١٩٢٣ له‌زه‌نجیره‌وتارێک به‌زمانی تورکی له‌ژێر سه‌ردێڕی \" بنچینه‌کانی تورکیزم هێدێک له‌ئامانجه‌کانی ئه‌م بواره‌ڕوون ده‌کاته‌وه. وه‌ک ئه‌وه: \" تورکه‌کان به‌زۆری چه‌ک هه‌موو جێهان بخه‌نه‌ژێر ده‌ستی خۆیانه‌وه\".
له پێناو ئه‌م مه‌به‌سته‌‌دا بوو له‌جه‌نگی جهانی یه‌که‌مدا ئه‌نوه‌ر پاشا و هاوڕێکانی که‌‌له‌ده‌وڵه‌تی عوسمانی دا سه‌رکرده‌و فه‌رمانڕه‌وا بوون ، هاوپه‌یمانه‌تی ئاڵمانیان هه‌ڵبژارد به‌ڵکوو پاش بردنه‌وه‌ی شه‌ڕ خه‌ونه‌کانیان به‌دی بێت . به‌ڕێز که‌ماڵ مه‌زهه‌ر له‌کتێبی \" کوردستان له‌ساڵه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌مدا \" لاپه‌ڕه‌ی ٥٢ ده‌نووسێ : کۆتایی پاییزی ١٩١٤ \"ته‌نیا یه‌ک رۆژ به‌سه‌ر ده‌س پێ کردنی شه‌ڕی یه‌که‌م تێپه‌ڕی بوو که‌په‌یمانێکی نهێنی له‌ستانبوڵ له‌باره‌ی هاریکاری جه‌نگیه‌وه‌له‌گه‌ڵ ئاڵمانیان مۆر کرد \" . ئه‌مه‌وێڕای راگه‌یاندنی بێلاینیه‌ک بوو که‌له‌گه‌ڵ ده‌س پێکرانی شه‌ڕ ده‌وڵه‌تی عوسمانی ڕای گه‌یاند (! )
عوسمانییه‌تورکه‌کان هه‌ر پێش شه‌ڕی یه‌که‌م پلانیان داڕشتبوو بۆ گواستنه‌وه‌ی کورده‌کانی ژوورووی کوردستان بۆ ناوچه‌ی ڕۆژئاوای وڵاتی عۆسمانی به‌مه‌به‌ستی تواندنه‌وه‌یان . به‌ڵام به‌هۆی شه‌ڕ و کاره‌ساته‌کانیه‌وه‌ئه‌م پیلانه به‌ته‌وه‌اوه‌تی بۆیان نه‌چوه‌سه‌ر . ئه‌وه بوو زۆرتر ساڵی 1915 ئه‌رمه‌نیه‌کانیان کرد به‌قوربانی . هه‌ڵبه‌ت به‌شێکی کورده‌فه‌رمانبه‌ره‌کانیشیان له‌نێو سوپای حه‌میدیه کرد به‌دارده‌ستی ئه‌م مرۆڤ کوژیه‌مه‌زنه.
دیاره‌هاوکات کورده‌عه‌له‌ویه‌کانی ده‌رسیم و به‌درخانیه‌کان نه‌ک هه‌ر نه‌چوونه‌ژێر بار بگره‌پشتی ئه‌رمه‌نیه‌کانیشیان گرت.
(جه‌ماڵ نه‌به‌ز – بیری نه‌ته‌وه‌یی کوردی لاپه‌ڕه86-87 ساڵی 1984 )
به‌تایبه‌ت پاش ئه‌وه‌له‌شکری تورک ، ڕووس و ئێنگلیس کوردستانیان بۆ ماوه‌ی نزیک به‌چوار ساڵ کرد به‌گۆڕه‌پانی ده‌سه‌ڵاتخوازی و هه‌ر کامه‌یان به‌نۆره‌ی خۆی حه‌ولی ده‌دا له‌کارتی کورد له‌م کێبه‌رکێیه‌دا که‌ڵک وه‌رگرێ . جگه‌له‌وه‌کورد نفوسێکی بێ ئه‌ژماری بوون به‌قۆچی قوربانی.[ به‌هۆی ئه‌وه‌که‌زۆربه‌ی له‌شکری یازده‌هه‌می ناوچه‌ی ئه‌رزڕووم و ئه‌لعه‌زیز و له‌شکری دوازده‌هه‌می ناوچه‌ی موسڵ سه‌ره‌رای هێزه‌کانی سواره‌ی حه‌میدیه‌کوردبوون و تورک بۆ دار ده‌ست کردنیان به‌ته‌واوی ناهومێد ده‌بێ.
له‌ماوه‌ی چه‌ند مانگ دا له‌هه‌ژده‌هه‌زار سواره‌ی کوردی له‌شکری سێهه‌م ته‌نیا نزیکه‌ی ٢٨٠٠ که‌سیان لێ ده‌مێنێته‌وه و ئه‌وه‌ده‌بێته‌به‌شێک له‌هۆکاری کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی تورک و بێ ئاکام مانه‌وه‌ی په‌لاماری هێزه‌کانی ڕووس له‌قه‌وقاز له‌نێو سنوری ڕووسیه].
شکستی گه‌وره‌ی تورک له‌شه‌ڕی ساری قامیش کوژران و بریندار بوونی ٧٠ هه‌زار که‌س له‌کۆی ٩٠ هه‌زار نه‌فه‌ر له‌سپای تورک و داگیر کرانی به‌شێک له‌خاکی ژێرده‌ستی عوسمانی . ئه‌وه‌ئه‌وه‌نده‌ی تر ڕقی فه‌رمانڕه‌وایانی ڕه‌گه‌ز په‌رستی تورکی به‌رانبه‌ر به‌کورد په‌ره‌پێدا.
کاردانه‌وه‌ی قین له‌دڵی ئه‌وتۆ به‌دژی کورد نزیک کۆتاییه‌کانی شه‌ڕ ، ده‌رکردنی چه‌ند یاسا و فه‌رمانێک بۆکۆچ و پرش و بڵاوه‌پێ کردنی کورد به‌سه‌رگونده‌تورکه‌کاندا به‌مه‌به‌ستی تواندنه‌وه‌یان بوو ، به‌مه‌رجێک ڕێژه‌یان له‌هیچ شوێنێک له‌پێنج تا ده‌له‌سه‌تی دانیشتوه‌تورکه‌کان تێپه‌ڕ نه‌کا .. ئه‌وه‌جیا له‌فه‌رمانی گواستنه‌وه‌ی سه‌رۆک هۆز و پیاو ماقووڵانی کورد بوو که‌ده‌بوو به‌ده‌س به‌سه‌ری بنێردرێنه‌شاره‌کانی ڕۆژئاوای ئه‌نه‌دۆل و نه‌هێڵن به‌هێچ جۆرێک پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ خێڵه‌کانیان دا ببه‌ستن . تورک هه‌م هه‌وڵی تواندنه‌وه‌ی کورد و هه‌م قڕ کردنیان به‌شێوازی جیا جیا تاقی ده‌کرده‌وه.
به‌م جۆره‌فه‌رمان ڕه‌وایانی تورک له‌ساڵه‌کانی شه‌ڕدا توانییان ده‌ورو به‌ری ٧٠٠ هه‌زار که‌س له‌کوردستان دوور بخه‌نه‌وه‌که‌پتر له‌نیوه‌یان له‌ڕێدا له‌برسان مردن یان له‌سه‌رما ڕه‌ق هه‌ڵاتن و به‌نه‌خۆشی له‌نێو چوون. ته‌نیا ژماره‌یێکی که‌میان پاش شه‌ڕ توانییان بگه‌ڕێنه‌وه‌مه‌ڵبه‌ندی خۆیان ، هه‌ر چه‌ند ئه‌وانیش به‌هۆی ژیانی سه‌خت ، بێکاری ، نه‌خۆشی و له‌ژێر زه‌خت دا مردن .
مامۆستا که‌ماڵ مه‌زهه‌ر له‌لاپه‌ڕه‌ی 84ی( کۆردستان له‌ساڵه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌م) ده‌ڵێ: ئه‌م ژماره‌له‌فایله‌کانی \" مهاجر ئیداره‌سی \" ئستانبوڵ دا هه‌یه\" بۆ وێنه‌بڕوانه لاپه‌ڕه‌ی 62ی کتێبه‌که‌ی بله‌چ شێرکۆ.
