شێخ ڕەزای تاڵەبانی، شاعیری ڕەخنەگر و قسە خۆش و خاوەن هەڵوێستی جوامێرانە
18:11 - 16 رەزبەر 2713
Unknown Author
دوكتور نووری تاڵەبانی
شاعیری گەورەو مەزنی ئەدەبی كلاسیكی كوردی، شێخ ڕەزای تاڵەبانی لە دانانی شیعرو ڕێكخستنی كێش و قافیە و هەڵبژاردنی بابەتی شیعریدا، بە تایبەتی لە بواری توانج تێگرتن و هەجووكردندا، ڕاوەبەدەر بە تواناو لێهاتوو بووە. بەشێک لە قسە خۆش و نەستەقەكانی ئەو شاعیرە مەزنەی كورد ئێستاش دانیشتنی ئەدیب و ئەدەب دۆستان و خەڵكانی دیكەش دەڕازێننەوە. لەوە دەچێ‌شێخ رەزا لە مناڵیەوە زیرەكی و بلیمەتی و زمان پاراویی پێوە دیار بووبێ، دەگێڕنەوە باوكی لە ژیاندا بووە: مەولانا شێخ عەبدەلڕەحمانی (خالص)ی زانا و شێخی عیرفان و شاعیر، شێخ ڕەزا كە لە تەمەنی مێرد مناڵیدا بووە، لەگەڵ شێخ عەلی برا گەورەی و دوو برای تری پیكەوە بۆ زیارەتی بارەگای شێخ عەبدولقادری گەیلانی هەموو چوونەتە بەغدا.
دوای چەندین ساڵ شێخ ڕەزا خۆی گێڕاویەتیەوە، لە كاتی تەوافدا پاڕاوەتەوە لە خوای گەورە بۆ ئەوەی توانای شیعر و قافیە ڕێكخستنی پێ‌ببەخشێت، پاش چەند سەعاتێک زمانی بەستراوەو قسەی پێ‌نەكراوە، ئەوەش بووەتە هۆی نارەحەتی شێخ عەلی. لەپاش گەڕِانەوەیان بۆ كەركووک، شێخ عەلی ئەم ڕِووداوە بۆ باوكی دەگێڕێتەوە، كە بە بزەیەكی سەر لێوەوە فەرموویەتی: \"خۆزگە زمانی نەكرابایەوە\"!
شێخ ڕەزای ئازا و قسە خۆش و خۆش مەشرەب هەرگیز لە وەڵامدانەوەی بەرانبەرەكەی دانەماوە. لە وتنی شیعری ڕەخنەگرتن لە دەسەڵاتدارانی سەردەمی خۆی، بێ‌گوێدانە پڵە و پایەیان قەت سڵی نەكردووەتەوە،. ئەم شاعیرە چاونەترسە بە ئاشكراو ڕاستەوخۆ قسەی خۆی كردووەو ڕەخنەی هەتا لە سوڵتانی عوسمانی و سەدری ئەعزەمیش گرتووە. پێش سەدو بیست ساڵ یا زیاتر شێخ ڕەزا ئەم بەیتە شیعرەی، كە ڕەنگدانەوەی ئەو كۆمەڵگایەی تێیدا ژیاوەی پێوەی دیارە:
ڕِاست لە دونیادا نەماوە گەر قسەی ساغت دەوێ
بێ‌هەزارانت نیشان دەم گەر قورمساغت دەوێ!
دەكرێت بپرسین ئەگەر شێخ رەزا ئەمڕۆكە لەگەڵمان بووایا، دەبوو بە چ شێویەك وەسفی ئەم كۆمەڵگایەی ئێستا بكردایە ؟
شێخ رەزا لە گەل خزم و دۆستانی بە هەق و بە ناهەق، بە شیعر و بە قسە هەرچی بەدەمیا هاتبێت نەیگێڕاوەتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی پیاوێكی زۆر دڵپاك و دڵساف بووەو دوو ڕِِوو و مونافیق نەبووە، لە شیعر و قسەكانی دڵگیر نەبوون.
قسە خۆشەكانی شێخ رەزا وەكو شیعرەكانی بە دەماودەمی بۆمان ماونەتەوە بەهۆی بڵاوبوونەوەیان لە دیوەخانە و تەكیە و خانەقاكاندا، كە لەو دەمەدا مەڵبەندی ڕِۆشنبیری بوون لە سەرانسەری كوردستاندا. بەداخەوە وەكو چۆن بەشێك لە شیعرەكانی فەوەتاون، بەشێک لە قسە خۆشەكانیشی لە بیركراون یا فەوتاون.
بەشێک لە شیعرە هەجووەكانی شێخ ڕەزا، یا قسە توندوتیژەكانی مایەی ئیحراج بوون بۆ كەسوكاری، بە تایبەتی بۆ حاجی شێخ عەلی تاڵەبانی كاكی گەورەی، كە گەورە پیاوێكی ئایینی و كۆمەڵایەتی ناوچەی كەركوك وكوردستان بووە. لە بەشێك لە شیعرەكانیدا هەجوی كەسانێكی كردووە كە سایشتەی ئەو جۆرە هەجووە نەبوون. بۆ نموونە، لە بەیتە شیعرێكدا قسەی توندی دەرحەق بە (مەلا مەحموودی مەزناوە) وتووە، كە یەكێک بووە لە مەلا ناودارەكانی كەركوک:
كێ‌دیویەتی ماڵی خەزوور بۆ زاوا ؟
تۆ لە كیۆ تەكیە لە كیۆ؟ بزنە گەڕەی مەزناوا!
مەلا مەحموودی مەزناوە كە زانایەكی زۆر گەورەی ناوچەی كەركووك بووە. دۆستێكی زۆر نزیكی شێخ عەلی گەورە بووە، خەلیفەی كاك ئەحمەدی شێخ و شێخ عەلی بووە. مامۆستای باوكم بووە كە هەمیشە زۆر بەرێزەوە باسی دەكرد.
شێخ ڕەزا هەر بە شیعر كەسانی ناوداری سەردەمی خۆی نەشۆردووەتەوە، بەڵكو لە چەند بەیتە شیعرێكدا هەجوی تێكڕا خەڵكانی چەند شارێكی كوردستانی كردووە. ئێستاش ئەو شیعرانەی لەسەر زاری خەڵكان و كەسانێكی زۆرن، بۆ گاڵتەو لە موناسەباتدا دەیڵێن و دەیانگێڕنەوە !
لەچەند كەسێكم بیستووە لەوانەی چاویان بە شێخ ڕەزا كەوتووەو لە نزیكەوە ناسیویانە وتوویانە شێخ رەزا پیاوێكی زۆر دڵپاک و دەروون خاوێن بووە، زۆر بەدین بووە، بە كردەوە زۆر دوور بووە لەو قسانەی لە شیعرەكانیدا وتوونی. شیعرو قسەكانی مایەی پەستی و دڵگیری كەس نەبوون، هەتا ئەو كەسانەش كە هەجویی كردوون، چونكە زانیویانە ئەو شیعرانەی بۆ سوحبەت وتوونی.
شێخ ڕەزا ستایشی ئەو كەسانەشی كردووە كە لە بەشێك لە شیعرەكانیدا هەجوی كردوون. پرسیاری لێكراوە بۆ هەجووی كەسانێكی كردووە، بەڵام بێدەنگ بووە بەرانبەر كەسانی دیكە؟ لە وەڵامدا وتوویەتی: ئەو كەسەی دیار نەبێ، من هەجویی ناكەم!
زۆر لە گەورە پیاوانی ئایینی و كۆمەڵایەتی كورد لەسەردەمی شێخ رەزادا حەزیان لە قسەی خۆش و شیعری هەجوی مەكشوف بووە، كە لە بەشێک لە دیوەخانە و تەكیە و خانەقاكاندا ئەو شیعرانە خوێندراونەتەوە، بۆیە بە ئاسانی بڵاوبوونەتوە و كۆمەڵگای كوردی قبووڵی كردوون. بەڵام بەشێك لەو كەسانەی ناڕەحەت بوون لە شیعرەكانی شێخ ڕەزا، ڕوویان لە شێخ عەلی گەورەی كردووە بۆ گلەیی كردن، ئەویش بەپێی نەریتی ئەو دەمە، خۆی لە شێخ ڕەزا تووڕەكردووە و سەرزەنشتی كردووە، بەتایبەتی كە بەشێكیان دۆست و موریدی شێخ عەلی بوون و لەناو كۆمەڵگادا ناودار و دیار بوون. شێخ رەزا لە پارچە شێعرێكدا بە زمانی توركی هەجوی (حاجی موستەفای قیڕدار)ی كردووە و تەشبیە كردووە بە (میناس غەریب) مەترانی كەركوك لەو دەمەدا. ئەو پارچە شیعرە لەناو دیوەخانەكانی شاری كەركوك بڵاو دەبێتەوەو پاش ماوەیەك دەگاتەوە بە حاجی موستەفا، كە یەكێك بووە لە پیاوە ناودارەكانی كەركوك، ماوەیەك ئەندامی ئەنجومەنی\"مەبعوسان\" بووە لە ئەستەموول و سەرۆكی شارەوانی شاری كەركوك بووە. حاجی موستەفا دەچێتە لای شێخ عەلی و گلەیی لە شێخ ڕەزا دەكات كە تەشبیهی كردووە بە مەترانی كەركوك. شیخ عەلی دەنێرێ‌بە شوێن شێخ ڕەزاداو خۆی لێ‌تووڕە دەكات و پێی دەڵێ چۆن پیاوێكی وەكو حاجی موستەفا دەشوبهێنی بە مەتران؟ لەو دەمەدا تەشبیهكردنی پیاوێكی دیندار و ناوداری ناو كۆمەڵگا بە مەتران كارێك بووە بە ئاسانی قبووڵ نەكراوە. لە وەڵامدا شیخ ڕەزا دەڵێ: كاكە من سەرم لێشێواوە، لە لایەكەوە مەتران هاتووەتە ماڵەكەم و گڵەیی لێكردوم بەوەی شوبهاندوومە حاجی موستەفا و پرسیاری لێ‌دەكردم لە كەركوك كەسێكی كەم نەدۆزییەوە پێی بشوبهێنم لە حاجی موستەفا بەولاوە؟ كەچی جەنابی حاجی موستەفا گڵەیی ئەوەم لێدەكات كە شوبهاندوومە بە مەتران! بە كورتی حاجی موستەفا لەو بەینەدا قەرزاربار دەبێت!
تامی شیعرەكانی شێخ رەزا لەوەدا دەردەكەوێ‌كە ئاگاداری موناسەبەتی دانانیان بین، چونكە زۆر جاران قەسیدەیەك یا بەیتە شیعرێكی لە ناكاو و بە كتوپڕیی وتووە، كە پەیوەندییان بە موناسەبەتێكە هەبووە. ئاگاداربوون یا زانینی ئەو موناسەبەتە تامێكی تایبەت بە شیعری شێخ رەزا دەبەخشێت. لە پیاوانی بە تەمەنم بیستووە كە چاویان بە شێخ ڕەزا كەوتووە، یا ئەوان لە كەسانی دیكەیان بیستووەتەوە، شێخ رەزا پێاوێكی زۆر بە دین بووە، زۆر جاران ئەو شیعرانەی بۆ خۆشی و ڕابواردن وتووە.
بەشێک لە موناسەبەتی دانانی شیعرەكانی شێخ رەزا یا لە قسە خۆشەكانی لەبیركراون یا فەوتاون، لەبەر ئەوەی نەنووسراونەتەوە، ئەو كەسانەی بیستوویانە دەمێكە چوونەتە بەر ڕەحمەتی خوا. مامۆستا تۆفیق وەهبی دەیگوت پیاوێكی وەكو شێخ ڕەزای خاوەن ئەو هەموو شیعرە جوان و بە تام و لەزەتانە چۆن دەبێ دوو سێ‌ئەوەندە قسەی خۆشی لە پاڵدا نەكردبێت! جاری واهەیە تاقە بەیتێك ڕووداوێكی گەورەی لە دوا بووە، یا بەهۆی قسەی یەكێكی كەوە كراوە، چونكە شێخ ڕەزا لە ناو جەرگەی كۆمەڵگادا ژیاوە، شیعرو قسەكانی ئاوێنە و ڕەنگدانەوەی ئەو ژیانە بووە.
شێخ ڕەزا گەشتی زۆری كردووە بە جیهانی پێشكەوتووی ئەو سەردەمەی كە تێیدا ژیاوە، چاوی بە ڕِووداوی زۆر كەوتووە، هەوڵی داوە بەشێكیان تۆمار بكات نەك لەسەر كاغەز، بەڵكو لە دڵی خەڵكدا. بەشی هەرە زۆری شیعرەكانی شێخ ڕەزا زۆر جار بە كوتوپڕی ولە ناكاو وەك پەڵە هەوری بەهار لە دەمی دەرپەڕیون. زۆرجاران تەنیا بەیتە شیعرێك موناسەبەتێكی گەورەی لەدوادا بووە، كە بەداخەوە لەبیركراوە یا هەر نەزانراوە. خوا لێخۆشبوو حاجی حەمیدی حاجی كەریمی دانیشتووی گەڕەكی (بەرتەكیە)ی كەركوك، كە لە سەرەتای حەفتاكاندا بۆی گێڕامەوە گوتی: كۆمەڵێك هەرزەكار بووین لەبەردەم دەرگای تەكیە ڕاوەستابووین، شێخ ڕەزا لە ماڵی خۆیانەوە هاتە دەرێ، كە بەرانبەری تەكیە بوو، بۆ ئەوەی بچێتە تەكیەو فریای نوێژی جەماعەت بكەوێت. هەموو ئەو هەرزەكارانە لەبەردەمی ڕادەوستن و دەكەونە پاڕانەوە لێی تا بەیتە شیعرێك بەسەریاندا بڵێ، ئەویش لەبەر ئەوەی پەلەی بووە تا فریای نوێژەكەی بكەوێت، پێیان دەڵێ: بەرۆكم بەردەن ئەگینا زەرەر دەكەن!. حاجی حەمید گوتی كتوپڕ ڕاوەستا، لەگەڵ ئاماژەكردن بۆ ئەو چوار كەسەی كە لەو بەیتە شیعرە ناوی هێناون وتی:
(بەرتەكیەلی) حەرام زادە و دایك خۆگێی زۆرە (خڵە) و (بڵە) و (فشە گاڵتە) و (عەزە دەمبۆرە)!
ئەگەر یەكێك لە موناسەبەتی گوتنی ئەم بەیتە شیعرە ئاگادار نەبێت، وادەزانێ‌بەیتە شیعرێكی جنێودانە! سەدان شیعری شێخ ڕەزا وەكو ئەو بەیتە شیعرەی بە موناسەبەتەوە وتراون كە كەس ئاگاداری هۆی وتنیان نییە، بۆیە بەباشی لێیان تێ‌ناگەین.
لە كۆتایی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧٩ كە لە كۆڵێجی قانوون لە زانكۆی بەغدا مامۆستا بووم، سەردانێكی كۆڕی زانیاری كوردم دەكرد و چاوم بە خوالێخۆشبوو كاك عەزیز ئاكرەیی كەوت، كە ئەو دەمە سەرۆكی بەشی كوردی (كۆڕی زانیاری عێراقی) بوو. لەو دانیشتنە قسە گەیشتە سەر شێخ ڕەزا، پێشنیازی دامەزراندنی لیژنەیەكم كرد لە كەسانی شارەزا و ئاگادار لە شیعرەكانی، تاكو بتوانن شیعرەكانی كۆ بكەنەوە و لێكدانەوەیان بۆ بكەن، لەگەڵ تۆماركردنی موناسەبەتی وتنی ئەو شیعرانەی. پیشنیازم كرد ئەندامانی ئەو لیژنەیە بچنە ئەو شار و شارۆچكە و جێگایانەی كە كەسانی لێ‌ماوە كە شیعری شێخ ڕەزایان لە بەرەماوە و ئاگاداری موناسەبەتی وتنی شیعرەكانینە، ئامادەیی خۆیشم پیشاندا بۆ هاوكاری ئەو لیژنەیە. كاك عەزیز پێشنیازەكەی پەسەندكرد، هەر لەوێدا داوای لە كاك لەتیف گلی كرد، كە بەڕێوەبەری (كۆڕ) بوو، ئەو پێشنیازە بخاتە بەردەم كۆبوونەوەی داهاتووی ئەنجومەنی (كۆڕ) لە مانگی ئەیلوولی ئەو ساڵەدا، چونكە پشووی هاوینی ئەو ساڵە دەستی پێكردبوو. پاش گەڕانەوەم بۆ كوردستان، لە كەركوك قسەم لە گەڵ چەند كەسێك كرد بۆ هاوكاریكردنی ئەو لیژنەیە.
لە مانگی تەمووزی هەمان ئەو ساڵەدا كاك عەزیز چووە سوریاو بەیانێكی دژ بە ڕژێمی بەعس بڵاوكردەوە، بەو شێوەیە ئەو كارەش تێكچوو سەری نەگرت!
خوا لێخۆشبوو حەمید فەتاح، ناسراو بە (حەمید ئەفەندی) لە كەركوك، كە چاوی بە شێخ ڕەزا كەوتبوو و لە نزیكەوە دەیناسی و بەشی زۆری شیعرەكانی لەبەر بوو، جارێكیان لە تەكیە لە كەركوك گێڕایەوە وتی: شێخ ڕەزا لە ماڵەوە دێتە دەرێ‌تا بچێتە تەكیە، لەو كاتەدا حاجی ڕەفیق ئەفەندی حاجی ئەمینی خادم سوجادە، كە لە دایكەوە خزمی شێخ ڕەزا بووە، لەبەردەم تەكیەدا بەسواری ئەسپێك تێدەپەڕێت تا بگەڕێتەوە بۆ ماڵی خۆیان، كە لە خوارووی تەكیەدا بوو. شێخ ڕەزا چاوی پێ‌دەكەوێت و كتوپڕ ئەم بەیتە شیعرەی بەسەردا دەڵێت:
ماینە كوێتێكی لەژێردایە لەڕو سستوو عەتیق شان بە شان ئەڕِوا لەگەڵ (نعم الرفیق)!
هەندێك ڕِووداوی تایبەت بە ژیانی شێخ ڕەزا هەن لەسەرەتاوە بە هەڵە تۆماركراون، بۆ نموونە: لە (پێشەكی) دیوانی شیعرەكانی شێخ رەزا كە لە ساڵی ١٩٤٦ لە بەغدا چاپكراوە لەلایەن خوالێخۆشبوو پارێزەر عەلی تاڵەبانی كوڕەزای شێخ ڕەزا، نووسەری (پێشەكی) ئەو دیوانە هەڵەی زۆری تێدا نووسیوە. بەداخەوە نووسەرو لێكۆڵەرانی پاشتر، بە مامۆستا عەئەلادینی سجادیشەوە، لەسەر هەمان هەڵە ڕۆیشتوون و دووبارە و سێ‌بارەیان كردووەتەوە. بە داخەوە ئەو دیوانەی شێخ ڕەزا پڕِە لە هەڵەو بە نووسینێكی كوردی ناتەواو و ناڕێك چاپكراوە. ئەو كەسەی (پێشەكی) بۆ ئەو دیوانە نووسیوە و ئامادەی كردووە بۆ چاپكردن، شارەزایێكی ئەوتۆی نەبووە لەسەر ژیانی شێخ ڕەزا نەبووە. لەو پێشەكیەدا نووسراوە، كاتێ‌شێخ ڕەزا لە ڕِێگای گەڕِانەوەی لە ئەستەمووڵ گەیشتووەتە هەوڵێر، هەواڵی كۆچكردنی باوكی بە هۆی كاروانەوە پێ‌گەیشتووە! دواتر لەسەری ڕۆیشتووەو نووسیویەتی، پاش ماوەیەكی كەم لەگەڵ شێخ عەلی كاكی لەسەر میراتی باوكیان بەینیان تێكچووەو ناخۆشی پەیدا بووە لە نێوانیاندا. جێگای داخە بەشی زۆری ئەو كەسانەی نووسین و لێكۆڵینەوەیان لەسەر ژیانی شێخ ڕەزا نووسیوەتەوە، هەمان ئەو قەسەیان دووپات كردووەوتە، بێ‌ئەوەی خۆیان ماندوو بكەن و لەو بۆچوونانە بكۆڵنەوە. بەهەمان شێوە لە كاتی گێڕانەوەی بەشێك لە موناسەبەتی وتنی چەند شیعرێكی شێخ ڕەزا، قسە كۆنەكان وتراونەتەوە و كەسیش ناوی ئەو كەسانەی نەهێناوە، كە ئەو قسانەیان بۆ گێڕاونەتەوە. دەبوو ئەو نووسەرە بەڕێزانە تۆزێك زیاتر خۆیان ماندوو بكردبا و باشتر لەو ڕِِووداوانە بكۆڵنەوە. ئەو دیوانەی شێخ ڕەزا كە بە ناڕێكی كۆكراوەتەوە و زۆریش ناتەواوە، شێخ عەلی كوڕەزای شێخ ڕەزا ئامادەی كردووە، كە شارەزای زمانی كوردی نەبوو و ئاگاداری شیعرەكانی باپیریشی نەبووە.
ئەو كەسەی كە (پێشەكی) بۆ ئەو دیوانە نووسیوە و سەرپەرشتی چاپەكەی كردووە، ئەویش زۆر شارەزا نەبووە لەسەڕ ژیانی شیخ ڕەزا.
شێخ ڕەزا قسە خۆش شیعرەكانی پێویستیان بەلێكۆڵینەوەی زیاتر هەیە. مامۆستا تۆفیق وەهبی شێخ ڕەزای دەشوبهان بە دەریاێكی گەورەو دەیگوت: وەكو چۆن دەبێ هەموو دەم خەریكی گەڕِان بین لەناو دەریادا تاكو شتی تازەی تێدا بدۆزینەوە، پێویستە بەو شێوەش خەریكی لێكۆڵینەوە بین لە شیعرەكانی شیخ ڕەزادا، تا شتی تازەی تێدا بدۆزینەوە بۆ ئەوەی باشتر لێیان تێبگەین. مامۆستا مەحەممەدی حەمەی باقی، كە دەمێكە خەریكی گەڕانە بە شوێن شیعرە فارسیە بڵاونەكراوەكانی شێخ رەزا لەناو كتێبحانەكانی ئێران و شیعری زۆر نایابی دەستكەوتووە، دەڵێ‌بەشێك لەو شیعرانەی دەبێ‌پێش بڵاوكردنەوەیان لێكۆڵینەوەی قووڵیان لەسەر بكرێن.
لێرەدا پێم خۆشە دۆستان و موریدانی شێخ رەزا ئاگاداربكەمەوە كە ماوەێكە ئەكادیمیای كوردی لیژنەیەكی تایبەتی دامەزرندووە بۆ كۆكردنەوەی هەموو شیعرەكانی شێخ رەزا، لەگەڵ لێكدانەوە و تۆماركردنی موناسەباتی دانایان، بە ئومێدی چاپكردنیان لە چەند بەرگێكدا، لە چەشنی شیعرەكانی (جەواهیری) شاعیری گەورەی عێراق و عەرەب، كە لە چەند بەرگێكدا بە جوانی چاپكراون.
بەندە لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە خەریكی كاركردنم لەپێناو نۆژەنكردنەوەی ماڵە وێرانەكەی شێخ رەزا، كە كەوتووەتە بەرانبەر تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك. ئەكادیمیای كوردی كە خەریكی كۆكردنەوەی شیعرەكانی شێخ رەزایە، هەوڵی نۆژەنكردنەوەی ماڵەكەی شێخ رەزا دەدا، تا بەهۆی تەواوكردنی ئەو دوو كارەوە كۆنفرانسێكی قەشەنگ لەو شوێنەدا ڕێكبخات، بە بەشداری كردنی دۆستان و موریدانی شێخ رەزا و هەموو ئەو كەسانەی كاریان لەسەر شیعرەكانی شێخ رەزا نووسیوە، بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوچەكە.
شیخ ڕەزا خاوەنی هەڵوێستی جوامێرانەش بووە هەتا لە بەرانبەر ئەو كەسانەی بە توندی هەجویان كردووە، كە یەكێكیان شوكری فەزلی شاعیر بووە. پێش ئەوەی ئەو ڕووداوە بگێڕمەوە، كە لە مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگم بیستووە سەبارەت بە چۆنیەتی ڕزگاركردنی ملی شوكری فەزڵی لە پەتی سێدارە بە هۆی هەوڵەكانی شێخ ڕەزاوە، ڕِووداوێكی دیكە دەگێڕمەوە، كە لە كاكم خوالێخۆشبوو شێخ عەلی تاڵەبانی م بیستووە، ئەویش لە سەعدوڵلا ئەفەندی كەركوكی بیستووە، كە پیاوێكی ئەدەب دۆستی كەركوكی بووەو بەشی زۆری شیعرەكانی شێخ رەزای لەبەربووە. سەعدوڵلا ئەفەندی لە شاری بەغدا دانیشتووە، لەوە دەچێ لە ساڵەكانی بیستەكان و پاشتریش، لە ڕۆژانی هەینیدا لە ماڵی یەكێك لە پیاوە كوردە گەورەكانی بەغدا كۆبوونەوەی ئەدەبی سازكرابێت بۆ گوێ‌گرتن لە شیعر و قسەی ئەدەبی بە زمانی كوردی و عەرەبی و توركی و فارسی. لە یەكێ‌لەو دانیشتنانەدا داوا لە سەعدوڵڵا ئەفەندی كراوە چەند بەیتە شیعرێك بخوێنێتەوە، ئەویش ئەو قەسیدە شیعرەی شێخ رەزای خوێندووەتەوە، كە تێیدا بە توندی هەجوی شوكری فەزڵی كردوە، كە بەم بەیتە دەست پێدەكات:
پورە شوكری بەسیەتی با.... شەمەت لەق نەكەم دایكە ... .. هەواڵەی سوری سەر ئەبڵەق نەكەم!
وەكوو گێڕاویەتەوە، كاتێ‌دەستی بە خوێندنەوەی ئەو بەیتە شیعرە كردووە، كەسێك بەتەنیشتیەوە دانیشتووە ویستویەتی ئاگاداری بكاتەوە بۆ ئەوەی ڕابوەستێ‌لە خوێندنەوەی ئەو شیعرەی شێخ رەزا. ئەوەشی گێڕاوەتەوە كە كاتێ‌خوێندنەوەی شیعرەكە بووە، یەكێك لە دانیشتوانی كۆڕەكە، كە نەیناسیوە زۆر بە كوڵ گریاوە. كاتێ‌ڕاوەستاوە لە خوێندنەوەی ئەو پارچە شیعرە ئەو كەسەی لە كاتی شیعر خوێندنەوەدا گریاوە، سەری بەرزدەكاتەوەو داوای لێدەكات بەردەوام بێت لەسەر خوێندنەوەی شیعرەكەو وتوویەتی: \"خۆزگە شێخ ڕەزا بمابایا و دوو ئەوەنەدە قسەی پێم بووتابایە\"! سەعدوللا ئەفەندی وتوویەتی تا ئەو رۆژە شوكری فەزڵی نەبینیوەو نەیناسیوە.
مامۆستا تۆفیق وەهبی لە ساڵی ١٩٧٥ بۆی گێڕامەوەو گوتی: پاش گەڕانەوەی بۆ عێراق ماویەك خەریكی كۆكردنەوەی شیعرەكانی شیخ ڕەزاو شوكری فەزڵی بووە. ماڵەكەی نزیكی ماڵی شوكری فەزڵی بووە لە گەڕەكی\"جدید حەسەن پاشا\" لەبەغدا. هامشۆی یەكتریان كردووە، جارێك داوای ئەو شیعرانەی لێدەكات كە تێیدا هەجووی شێخ ڕەزای كردووە، بەڵام هەر جارەو بە بیانویەك ئەو شیعرانەی پێ‌نەداوە. ڕۆژێكیان پێی دەڵێت: وادیارە وازی لێ‌ناهێنی، بۆیە ئەم ڕِووداوەی بۆ دەگێڕِێتەوە. شوكری فەزڵی دەكەوێتە قسەكردن و دەڵێت: لە سلێمانی بووە، لە پارچە شیعرێكدا بە زمانی توركی، هەجووێكی توندی ئۆردووی عوسمانی كردووە، پاش ماوەیەك گیراوەو ڕِەوانەی بەغدا كراوەو دراوە بە دادگای سەربازی، كە حوكمی لەسێدارەدانی بەسەردا سەپاندووە. لەو ماوەیەدا كە چاوەڕێی فەرمانی ئەستەمووڵیان كردووە بۆ جێبەجێكردنی بڕِیاری دادگا، ئەو هەواڵە دەگاتە شێخ ڕەزا، كە وەكو ئاگادارین دوا ساڵەكانَی ژیانی لە بەغدا بەسەربردووەو هەر لەوێشدا لە ساڵی ١٩١٠ كۆچی دوایی كردووە. ئێوارەێك شێخ ڕەزا دەچێتە دیوەخانەی (والی)، كە وەكو مامۆستا وەهبی بەگ دەیگێڕایەوە، ئەدەب دۆست بووە و زۆرێك لە شیعرە توركیەكانی شێخ ڕەزای لەبەربووە. (والی) ڕێزو حورمەتی شێخ ڕەزا دەگرێ‌و گڵەییشی لێدەكات كە پیشتر سەردانی نەكردووە. نەریتی دیوەخانی (والی) وابووە كە پیاوە گەورەكانی بەغدا ئێواران چوونەتە دیوەخانەكەی پێكەوە نوێژی شێوانیان كردووە، پاشان چونەتەوە ماڵی خۆیان. پاش نوێژی شێوان شێخ ڕەزا دەمێنێتەوە، (والی) پێی دەڵێت: ئەو هاتنەی بێ‌مڵامەت (هۆ) نییە، ئەوییش لە وەڵامدا پێی دەڵێت: بۆ كاری شوكری فەزڵی هاتوومەو دیوەخانەكەت و بەجێ‌ناهێڵم ئەگەر گفتی بەردانی شوكری فەزڵیم پێ‌نەدەیت. ( والی) بە شێخ ڕەزا دەڵێت ئیشی شوكری فەزلی لە دەستی ئەودا نەماوە، بەڵام پێی دەڵێ لەبەر خاتر ئەو هەرچی پێ‌بكرێت قسوور ناكات. زۆری پێ‌ناچێت بە هۆی تكای (والی) بەغداوە بڕیاری دادگای سەربازی بە لەسێدارەدانی شوكری فەزلی دەكرێَتە فەرمانی لێخۆشبوون لەو تۆمەتەی خرابووە پاڵی! مامۆستا تۆفیق وەهبی گوتی: ئەوجا شوكری فەزڵی ڕووی تێكردم و گوتی: \"ناهەقمە پاش ئەو كردەوە گەورەیەی شێخ ڕەزا پێت بڵێم: ئەو شیعرانەی تێیدا قسەی ناشرینم بە مامۆستاكەم وتووە هەموویان فەوتاون و نەماون! مامۆستا وەهبی بەگ گوتی: چەند جارێكی تر داوای ئەو شیعرانەم لێكردەوە، بەڵام بێسوود بوو هیچی پێی نەدام. ئەو ڕووداوە دەیسەلمێنێ‌كە شێخ ڕەزا پیاوێكی زۆر دڵ گەورە بووە، ئەویش بووەتە هۆی ڕزگاركردنی شوكری فەزڵی لە پەتی سێدارە، پاشان پێی دەڵێ: كەسانێك لە سلێمانی هانیان داوە هەجووی بكات و قسەی ناشرین بە شێخ ڕەزا بڵێت.
ئەمە نموونەیەكە لە هەڵوێستی جوامێرانەی شێخ ڕەزا بەرانبەر كەسێك كە قسەی ناشرینی پێ‌وتووە. لەو باوەڕِەدام هەڵوێستی جوامێرانەی تری هەبووە، لە ئاكامی لێكۆڵینەوەدا باشتر دەردەكەون. ئەگەر بەوردی لە شیعرەكانی شێخ رەزا بكۆڵینە و موناسەبەتی شیعرەكانی بدۆزینەوەو هەوڵ بدەین لایەنە ڕِاستیەكانی ژیانی شێخ ڕەزا بخەینە بەرچاو، دەتوانین خزمەتێكی گەورە بە ئەدەب و شیعری كوردی ڕەسەن بكەین، كە شیخ ڕەزا لەسەر لوتكەكەی ڕاوەستاوە.
(٢) د. نووری تاڵەبانی، شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی و چەند ناودارێكی تری ئەم بنەماڵەیە، چاپی دووەم، كە لە هەوڵێر لە ٢٠٠٣ چاپكراوە، ل ٦٥، هەمان ئەو نامیلكەیە كاک كەمال غەمبار كردوویەتی بە عەرەبی: شیوخ الارشاد الدینی فی الاسرە الگالبانیە، مگبعە شهاب، اربیل ٢٩١٢. هەروەها تەماشای گۆڤاری (ئەكادیمیای كوردی) بكە، ژمارە (٢٥)ی ساڵی ٢٠٠٣، ل٢٣٣، كە بابەتێكی تێدایە لەژێر ناوی: تۆفیق وەهبی لە بیرەوەریەكانی د. نووری تاڵەبانیدا.
شاعیری گەورەو مەزنی ئەدەبی كلاسیكی كوردی، شێخ ڕەزای تاڵەبانی لە دانانی شیعرو ڕێكخستنی كێش و قافیە و هەڵبژاردنی بابەتی شیعریدا، بە تایبەتی لە بواری توانج تێگرتن و هەجووكردندا، ڕاوەبەدەر بە تواناو لێهاتوو بووە. بەشێک لە قسە خۆش و نەستەقەكانی ئەو شاعیرە مەزنەی كورد ئێستاش دانیشتنی ئەدیب و ئەدەب دۆستان و خەڵكانی دیكەش دەڕازێننەوە. لەوە دەچێ‌شێخ رەزا لە مناڵیەوە زیرەكی و بلیمەتی و زمان پاراویی پێوە دیار بووبێ، دەگێڕنەوە باوكی لە ژیاندا بووە: مەولانا شێخ عەبدەلڕەحمانی (خالص)ی زانا و شێخی عیرفان و شاعیر، شێخ ڕەزا كە لە تەمەنی مێرد مناڵیدا بووە، لەگەڵ شێخ عەلی برا گەورەی و دوو برای تری پیكەوە بۆ زیارەتی بارەگای شێخ عەبدولقادری گەیلانی هەموو چوونەتە بەغدا.
دوای چەندین ساڵ شێخ ڕەزا خۆی گێڕاویەتیەوە، لە كاتی تەوافدا پاڕاوەتەوە لە خوای گەورە بۆ ئەوەی توانای شیعر و قافیە ڕێكخستنی پێ‌ببەخشێت، پاش چەند سەعاتێک زمانی بەستراوەو قسەی پێ‌نەكراوە، ئەوەش بووەتە هۆی نارەحەتی شێخ عەلی. لەپاش گەڕِانەوەیان بۆ كەركووک، شێخ عەلی ئەم ڕِووداوە بۆ باوكی دەگێڕێتەوە، كە بە بزەیەكی سەر لێوەوە فەرموویەتی: \"خۆزگە زمانی نەكرابایەوە\"!
شێخ ڕەزای ئازا و قسە خۆش و خۆش مەشرەب هەرگیز لە وەڵامدانەوەی بەرانبەرەكەی دانەماوە. لە وتنی شیعری ڕەخنەگرتن لە دەسەڵاتدارانی سەردەمی خۆی، بێ‌گوێدانە پڵە و پایەیان قەت سڵی نەكردووەتەوە،. ئەم شاعیرە چاونەترسە بە ئاشكراو ڕاستەوخۆ قسەی خۆی كردووەو ڕەخنەی هەتا لە سوڵتانی عوسمانی و سەدری ئەعزەمیش گرتووە. پێش سەدو بیست ساڵ یا زیاتر شێخ ڕەزا ئەم بەیتە شیعرەی، كە ڕەنگدانەوەی ئەو كۆمەڵگایەی تێیدا ژیاوەی پێوەی دیارە:
ڕِاست لە دونیادا نەماوە گەر قسەی ساغت دەوێ
بێ‌هەزارانت نیشان دەم گەر قورمساغت دەوێ!
دەكرێت بپرسین ئەگەر شێخ رەزا ئەمڕۆكە لەگەڵمان بووایا، دەبوو بە چ شێویەك وەسفی ئەم كۆمەڵگایەی ئێستا بكردایە ؟
شێخ رەزا لە گەل خزم و دۆستانی بە هەق و بە ناهەق، بە شیعر و بە قسە هەرچی بەدەمیا هاتبێت نەیگێڕاوەتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی پیاوێكی زۆر دڵپاك و دڵساف بووەو دوو ڕِِوو و مونافیق نەبووە، لە شیعر و قسەكانی دڵگیر نەبوون.
قسە خۆشەكانی شێخ رەزا وەكو شیعرەكانی بە دەماودەمی بۆمان ماونەتەوە بەهۆی بڵاوبوونەوەیان لە دیوەخانە و تەكیە و خانەقاكاندا، كە لەو دەمەدا مەڵبەندی ڕِۆشنبیری بوون لە سەرانسەری كوردستاندا. بەداخەوە وەكو چۆن بەشێك لە شیعرەكانی فەوەتاون، بەشێک لە قسە خۆشەكانیشی لە بیركراون یا فەوتاون.
بەشێک لە شیعرە هەجووەكانی شێخ ڕەزا، یا قسە توندوتیژەكانی مایەی ئیحراج بوون بۆ كەسوكاری، بە تایبەتی بۆ حاجی شێخ عەلی تاڵەبانی كاكی گەورەی، كە گەورە پیاوێكی ئایینی و كۆمەڵایەتی ناوچەی كەركوك وكوردستان بووە. لە بەشێك لە شیعرەكانیدا هەجوی كەسانێكی كردووە كە سایشتەی ئەو جۆرە هەجووە نەبوون. بۆ نموونە، لە بەیتە شیعرێكدا قسەی توندی دەرحەق بە (مەلا مەحموودی مەزناوە) وتووە، كە یەكێک بووە لە مەلا ناودارەكانی كەركوک:
كێ‌دیویەتی ماڵی خەزوور بۆ زاوا ؟
تۆ لە كیۆ تەكیە لە كیۆ؟ بزنە گەڕەی مەزناوا!
مەلا مەحموودی مەزناوە كە زانایەكی زۆر گەورەی ناوچەی كەركووك بووە. دۆستێكی زۆر نزیكی شێخ عەلی گەورە بووە، خەلیفەی كاك ئەحمەدی شێخ و شێخ عەلی بووە. مامۆستای باوكم بووە كە هەمیشە زۆر بەرێزەوە باسی دەكرد.
شێخ ڕەزا هەر بە شیعر كەسانی ناوداری سەردەمی خۆی نەشۆردووەتەوە، بەڵكو لە چەند بەیتە شیعرێكدا هەجوی تێكڕا خەڵكانی چەند شارێكی كوردستانی كردووە. ئێستاش ئەو شیعرانەی لەسەر زاری خەڵكان و كەسانێكی زۆرن، بۆ گاڵتەو لە موناسەباتدا دەیڵێن و دەیانگێڕنەوە !
لەچەند كەسێكم بیستووە لەوانەی چاویان بە شێخ ڕەزا كەوتووەو لە نزیكەوە ناسیویانە وتوویانە شێخ رەزا پیاوێكی زۆر دڵپاک و دەروون خاوێن بووە، زۆر بەدین بووە، بە كردەوە زۆر دوور بووە لەو قسانەی لە شیعرەكانیدا وتوونی. شیعرو قسەكانی مایەی پەستی و دڵگیری كەس نەبوون، هەتا ئەو كەسانەش كە هەجویی كردوون، چونكە زانیویانە ئەو شیعرانەی بۆ سوحبەت وتوونی.
شێخ ڕەزا ستایشی ئەو كەسانەشی كردووە كە لە بەشێك لە شیعرەكانیدا هەجوی كردوون. پرسیاری لێكراوە بۆ هەجووی كەسانێكی كردووە، بەڵام بێدەنگ بووە بەرانبەر كەسانی دیكە؟ لە وەڵامدا وتوویەتی: ئەو كەسەی دیار نەبێ، من هەجویی ناكەم!
زۆر لە گەورە پیاوانی ئایینی و كۆمەڵایەتی كورد لەسەردەمی شێخ رەزادا حەزیان لە قسەی خۆش و شیعری هەجوی مەكشوف بووە، كە لە بەشێک لە دیوەخانە و تەكیە و خانەقاكاندا ئەو شیعرانە خوێندراونەتەوە، بۆیە بە ئاسانی بڵاوبوونەتوە و كۆمەڵگای كوردی قبووڵی كردوون. بەڵام بەشێك لەو كەسانەی ناڕەحەت بوون لە شیعرەكانی شێخ ڕەزا، ڕوویان لە شێخ عەلی گەورەی كردووە بۆ گلەیی كردن، ئەویش بەپێی نەریتی ئەو دەمە، خۆی لە شێخ ڕەزا تووڕەكردووە و سەرزەنشتی كردووە، بەتایبەتی كە بەشێكیان دۆست و موریدی شێخ عەلی بوون و لەناو كۆمەڵگادا ناودار و دیار بوون. شێخ رەزا لە پارچە شێعرێكدا بە زمانی توركی هەجوی (حاجی موستەفای قیڕدار)ی كردووە و تەشبیە كردووە بە (میناس غەریب) مەترانی كەركوك لەو دەمەدا. ئەو پارچە شیعرە لەناو دیوەخانەكانی شاری كەركوك بڵاو دەبێتەوەو پاش ماوەیەك دەگاتەوە بە حاجی موستەفا، كە یەكێك بووە لە پیاوە ناودارەكانی كەركوك، ماوەیەك ئەندامی ئەنجومەنی\"مەبعوسان\" بووە لە ئەستەموول و سەرۆكی شارەوانی شاری كەركوك بووە. حاجی موستەفا دەچێتە لای شێخ عەلی و گلەیی لە شێخ ڕەزا دەكات كە تەشبیهی كردووە بە مەترانی كەركوك. شیخ عەلی دەنێرێ‌بە شوێن شێخ ڕەزاداو خۆی لێ‌تووڕە دەكات و پێی دەڵێ چۆن پیاوێكی وەكو حاجی موستەفا دەشوبهێنی بە مەتران؟ لەو دەمەدا تەشبیهكردنی پیاوێكی دیندار و ناوداری ناو كۆمەڵگا بە مەتران كارێك بووە بە ئاسانی قبووڵ نەكراوە. لە وەڵامدا شیخ ڕەزا دەڵێ: كاكە من سەرم لێشێواوە، لە لایەكەوە مەتران هاتووەتە ماڵەكەم و گڵەیی لێكردوم بەوەی شوبهاندوومە حاجی موستەفا و پرسیاری لێ‌دەكردم لە كەركوك كەسێكی كەم نەدۆزییەوە پێی بشوبهێنم لە حاجی موستەفا بەولاوە؟ كەچی جەنابی حاجی موستەفا گڵەیی ئەوەم لێدەكات كە شوبهاندوومە بە مەتران! بە كورتی حاجی موستەفا لەو بەینەدا قەرزاربار دەبێت!
تامی شیعرەكانی شێخ رەزا لەوەدا دەردەكەوێ‌كە ئاگاداری موناسەبەتی دانانیان بین، چونكە زۆر جاران قەسیدەیەك یا بەیتە شیعرێكی لە ناكاو و بە كتوپڕیی وتووە، كە پەیوەندییان بە موناسەبەتێكە هەبووە. ئاگاداربوون یا زانینی ئەو موناسەبەتە تامێكی تایبەت بە شیعری شێخ رەزا دەبەخشێت. لە پیاوانی بە تەمەنم بیستووە كە چاویان بە شێخ ڕەزا كەوتووە، یا ئەوان لە كەسانی دیكەیان بیستووەتەوە، شێخ رەزا پێاوێكی زۆر بە دین بووە، زۆر جاران ئەو شیعرانەی بۆ خۆشی و ڕابواردن وتووە.
بەشێک لە موناسەبەتی دانانی شیعرەكانی شێخ رەزا یا لە قسە خۆشەكانی لەبیركراون یا فەوتاون، لەبەر ئەوەی نەنووسراونەتەوە، ئەو كەسانەی بیستوویانە دەمێكە چوونەتە بەر ڕەحمەتی خوا. مامۆستا تۆفیق وەهبی دەیگوت پیاوێكی وەكو شێخ ڕەزای خاوەن ئەو هەموو شیعرە جوان و بە تام و لەزەتانە چۆن دەبێ دوو سێ‌ئەوەندە قسەی خۆشی لە پاڵدا نەكردبێت! جاری واهەیە تاقە بەیتێك ڕووداوێكی گەورەی لە دوا بووە، یا بەهۆی قسەی یەكێكی كەوە كراوە، چونكە شێخ ڕەزا لە ناو جەرگەی كۆمەڵگادا ژیاوە، شیعرو قسەكانی ئاوێنە و ڕەنگدانەوەی ئەو ژیانە بووە.
شێخ ڕەزا گەشتی زۆری كردووە بە جیهانی پێشكەوتووی ئەو سەردەمەی كە تێیدا ژیاوە، چاوی بە ڕِووداوی زۆر كەوتووە، هەوڵی داوە بەشێكیان تۆمار بكات نەك لەسەر كاغەز، بەڵكو لە دڵی خەڵكدا. بەشی هەرە زۆری شیعرەكانی شێخ ڕەزا زۆر جار بە كوتوپڕی ولە ناكاو وەك پەڵە هەوری بەهار لە دەمی دەرپەڕیون. زۆرجاران تەنیا بەیتە شیعرێك موناسەبەتێكی گەورەی لەدوادا بووە، كە بەداخەوە لەبیركراوە یا هەر نەزانراوە. خوا لێخۆشبوو حاجی حەمیدی حاجی كەریمی دانیشتووی گەڕەكی (بەرتەكیە)ی كەركوك، كە لە سەرەتای حەفتاكاندا بۆی گێڕامەوە گوتی: كۆمەڵێك هەرزەكار بووین لەبەردەم دەرگای تەكیە ڕاوەستابووین، شێخ ڕەزا لە ماڵی خۆیانەوە هاتە دەرێ، كە بەرانبەری تەكیە بوو، بۆ ئەوەی بچێتە تەكیەو فریای نوێژی جەماعەت بكەوێت. هەموو ئەو هەرزەكارانە لەبەردەمی ڕادەوستن و دەكەونە پاڕانەوە لێی تا بەیتە شیعرێك بەسەریاندا بڵێ، ئەویش لەبەر ئەوەی پەلەی بووە تا فریای نوێژەكەی بكەوێت، پێیان دەڵێ: بەرۆكم بەردەن ئەگینا زەرەر دەكەن!. حاجی حەمید گوتی كتوپڕ ڕاوەستا، لەگەڵ ئاماژەكردن بۆ ئەو چوار كەسەی كە لەو بەیتە شیعرە ناوی هێناون وتی:
(بەرتەكیەلی) حەرام زادە و دایك خۆگێی زۆرە (خڵە) و (بڵە) و (فشە گاڵتە) و (عەزە دەمبۆرە)!
ئەگەر یەكێك لە موناسەبەتی گوتنی ئەم بەیتە شیعرە ئاگادار نەبێت، وادەزانێ‌بەیتە شیعرێكی جنێودانە! سەدان شیعری شێخ ڕەزا وەكو ئەو بەیتە شیعرەی بە موناسەبەتەوە وتراون كە كەس ئاگاداری هۆی وتنیان نییە، بۆیە بەباشی لێیان تێ‌ناگەین.
لە كۆتایی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧٩ كە لە كۆڵێجی قانوون لە زانكۆی بەغدا مامۆستا بووم، سەردانێكی كۆڕی زانیاری كوردم دەكرد و چاوم بە خوالێخۆشبوو كاك عەزیز ئاكرەیی كەوت، كە ئەو دەمە سەرۆكی بەشی كوردی (كۆڕی زانیاری عێراقی) بوو. لەو دانیشتنە قسە گەیشتە سەر شێخ ڕەزا، پێشنیازی دامەزراندنی لیژنەیەكم كرد لە كەسانی شارەزا و ئاگادار لە شیعرەكانی، تاكو بتوانن شیعرەكانی كۆ بكەنەوە و لێكدانەوەیان بۆ بكەن، لەگەڵ تۆماركردنی موناسەبەتی وتنی ئەو شیعرانەی. پیشنیازم كرد ئەندامانی ئەو لیژنەیە بچنە ئەو شار و شارۆچكە و جێگایانەی كە كەسانی لێ‌ماوە كە شیعری شێخ ڕەزایان لە بەرەماوە و ئاگاداری موناسەبەتی وتنی شیعرەكانینە، ئامادەیی خۆیشم پیشاندا بۆ هاوكاری ئەو لیژنەیە. كاك عەزیز پێشنیازەكەی پەسەندكرد، هەر لەوێدا داوای لە كاك لەتیف گلی كرد، كە بەڕێوەبەری (كۆڕ) بوو، ئەو پێشنیازە بخاتە بەردەم كۆبوونەوەی داهاتووی ئەنجومەنی (كۆڕ) لە مانگی ئەیلوولی ئەو ساڵەدا، چونكە پشووی هاوینی ئەو ساڵە دەستی پێكردبوو. پاش گەڕانەوەم بۆ كوردستان، لە كەركوك قسەم لە گەڵ چەند كەسێك كرد بۆ هاوكاریكردنی ئەو لیژنەیە.
لە مانگی تەمووزی هەمان ئەو ساڵەدا كاك عەزیز چووە سوریاو بەیانێكی دژ بە ڕژێمی بەعس بڵاوكردەوە، بەو شێوەیە ئەو كارەش تێكچوو سەری نەگرت!
خوا لێخۆشبوو حەمید فەتاح، ناسراو بە (حەمید ئەفەندی) لە كەركوك، كە چاوی بە شێخ ڕەزا كەوتبوو و لە نزیكەوە دەیناسی و بەشی زۆری شیعرەكانی لەبەر بوو، جارێكیان لە تەكیە لە كەركوك گێڕایەوە وتی: شێخ ڕەزا لە ماڵەوە دێتە دەرێ‌تا بچێتە تەكیە، لەو كاتەدا حاجی ڕەفیق ئەفەندی حاجی ئەمینی خادم سوجادە، كە لە دایكەوە خزمی شێخ ڕەزا بووە، لەبەردەم تەكیەدا بەسواری ئەسپێك تێدەپەڕێت تا بگەڕێتەوە بۆ ماڵی خۆیان، كە لە خوارووی تەكیەدا بوو. شێخ ڕەزا چاوی پێ‌دەكەوێت و كتوپڕ ئەم بەیتە شیعرەی بەسەردا دەڵێت:
ماینە كوێتێكی لەژێردایە لەڕو سستوو عەتیق شان بە شان ئەڕِوا لەگەڵ (نعم الرفیق)!
هەندێك ڕِووداوی تایبەت بە ژیانی شێخ ڕەزا هەن لەسەرەتاوە بە هەڵە تۆماركراون، بۆ نموونە: لە (پێشەكی) دیوانی شیعرەكانی شێخ رەزا كە لە ساڵی ١٩٤٦ لە بەغدا چاپكراوە لەلایەن خوالێخۆشبوو پارێزەر عەلی تاڵەبانی كوڕەزای شێخ ڕەزا، نووسەری (پێشەكی) ئەو دیوانە هەڵەی زۆری تێدا نووسیوە. بەداخەوە نووسەرو لێكۆڵەرانی پاشتر، بە مامۆستا عەئەلادینی سجادیشەوە، لەسەر هەمان هەڵە ڕۆیشتوون و دووبارە و سێ‌بارەیان كردووەتەوە. بە داخەوە ئەو دیوانەی شێخ ڕەزا پڕِە لە هەڵەو بە نووسینێكی كوردی ناتەواو و ناڕێك چاپكراوە. ئەو كەسەی (پێشەكی) بۆ ئەو دیوانە نووسیوە و ئامادەی كردووە بۆ چاپكردن، شارەزایێكی ئەوتۆی نەبووە لەسەر ژیانی شێخ ڕەزا نەبووە. لەو پێشەكیەدا نووسراوە، كاتێ‌شێخ ڕەزا لە ڕِێگای گەڕِانەوەی لە ئەستەمووڵ گەیشتووەتە هەوڵێر، هەواڵی كۆچكردنی باوكی بە هۆی كاروانەوە پێ‌گەیشتووە! دواتر لەسەری ڕۆیشتووەو نووسیویەتی، پاش ماوەیەكی كەم لەگەڵ شێخ عەلی كاكی لەسەر میراتی باوكیان بەینیان تێكچووەو ناخۆشی پەیدا بووە لە نێوانیاندا. جێگای داخە بەشی زۆری ئەو كەسانەی نووسین و لێكۆڵینەوەیان لەسەر ژیانی شێخ ڕەزا نووسیوەتەوە، هەمان ئەو قەسەیان دووپات كردووەوتە، بێ‌ئەوەی خۆیان ماندوو بكەن و لەو بۆچوونانە بكۆڵنەوە. بەهەمان شێوە لە كاتی گێڕانەوەی بەشێك لە موناسەبەتی وتنی چەند شیعرێكی شێخ ڕەزا، قسە كۆنەكان وتراونەتەوە و كەسیش ناوی ئەو كەسانەی نەهێناوە، كە ئەو قسانەیان بۆ گێڕاونەتەوە. دەبوو ئەو نووسەرە بەڕێزانە تۆزێك زیاتر خۆیان ماندوو بكردبا و باشتر لەو ڕِِووداوانە بكۆڵنەوە. ئەو دیوانەی شێخ ڕەزا كە بە ناڕێكی كۆكراوەتەوە و زۆریش ناتەواوە، شێخ عەلی كوڕەزای شێخ ڕەزا ئامادەی كردووە، كە شارەزای زمانی كوردی نەبوو و ئاگاداری شیعرەكانی باپیریشی نەبووە.
ئەو كەسەی كە (پێشەكی) بۆ ئەو دیوانە نووسیوە و سەرپەرشتی چاپەكەی كردووە، ئەویش زۆر شارەزا نەبووە لەسەڕ ژیانی شیخ ڕەزا.
شێخ ڕەزا قسە خۆش شیعرەكانی پێویستیان بەلێكۆڵینەوەی زیاتر هەیە. مامۆستا تۆفیق وەهبی شێخ ڕەزای دەشوبهان بە دەریاێكی گەورەو دەیگوت: وەكو چۆن دەبێ هەموو دەم خەریكی گەڕِان بین لەناو دەریادا تاكو شتی تازەی تێدا بدۆزینەوە، پێویستە بەو شێوەش خەریكی لێكۆڵینەوە بین لە شیعرەكانی شیخ ڕەزادا، تا شتی تازەی تێدا بدۆزینەوە بۆ ئەوەی باشتر لێیان تێبگەین. مامۆستا مەحەممەدی حەمەی باقی، كە دەمێكە خەریكی گەڕانە بە شوێن شیعرە فارسیە بڵاونەكراوەكانی شێخ رەزا لەناو كتێبحانەكانی ئێران و شیعری زۆر نایابی دەستكەوتووە، دەڵێ‌بەشێك لەو شیعرانەی دەبێ‌پێش بڵاوكردنەوەیان لێكۆڵینەوەی قووڵیان لەسەر بكرێن.
لێرەدا پێم خۆشە دۆستان و موریدانی شێخ رەزا ئاگاداربكەمەوە كە ماوەێكە ئەكادیمیای كوردی لیژنەیەكی تایبەتی دامەزرندووە بۆ كۆكردنەوەی هەموو شیعرەكانی شێخ رەزا، لەگەڵ لێكدانەوە و تۆماركردنی موناسەباتی دانایان، بە ئومێدی چاپكردنیان لە چەند بەرگێكدا، لە چەشنی شیعرەكانی (جەواهیری) شاعیری گەورەی عێراق و عەرەب، كە لە چەند بەرگێكدا بە جوانی چاپكراون.
بەندە لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە خەریكی كاركردنم لەپێناو نۆژەنكردنەوەی ماڵە وێرانەكەی شێخ رەزا، كە كەوتووەتە بەرانبەر تەكیەی تاڵەبانی لە كەركوك. ئەكادیمیای كوردی كە خەریكی كۆكردنەوەی شیعرەكانی شێخ رەزایە، هەوڵی نۆژەنكردنەوەی ماڵەكەی شێخ رەزا دەدا، تا بەهۆی تەواوكردنی ئەو دوو كارەوە كۆنفرانسێكی قەشەنگ لەو شوێنەدا ڕێكبخات، بە بەشداری كردنی دۆستان و موریدانی شێخ رەزا و هەموو ئەو كەسانەی كاریان لەسەر شیعرەكانی شێخ رەزا نووسیوە، بەتایبەتی لەسەر ئاستی ناوچەكە.
شیخ ڕەزا خاوەنی هەڵوێستی جوامێرانەش بووە هەتا لە بەرانبەر ئەو كەسانەی بە توندی هەجویان كردووە، كە یەكێكیان شوكری فەزلی شاعیر بووە. پێش ئەوەی ئەو ڕووداوە بگێڕمەوە، كە لە مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگم بیستووە سەبارەت بە چۆنیەتی ڕزگاركردنی ملی شوكری فەزڵی لە پەتی سێدارە بە هۆی هەوڵەكانی شێخ ڕەزاوە، ڕِووداوێكی دیكە دەگێڕمەوە، كە لە كاكم خوالێخۆشبوو شێخ عەلی تاڵەبانی م بیستووە، ئەویش لە سەعدوڵلا ئەفەندی كەركوكی بیستووە، كە پیاوێكی ئەدەب دۆستی كەركوكی بووەو بەشی زۆری شیعرەكانی شێخ رەزای لەبەربووە. سەعدوڵلا ئەفەندی لە شاری بەغدا دانیشتووە، لەوە دەچێ لە ساڵەكانی بیستەكان و پاشتریش، لە ڕۆژانی هەینیدا لە ماڵی یەكێك لە پیاوە كوردە گەورەكانی بەغدا كۆبوونەوەی ئەدەبی سازكرابێت بۆ گوێ‌گرتن لە شیعر و قسەی ئەدەبی بە زمانی كوردی و عەرەبی و توركی و فارسی. لە یەكێ‌لەو دانیشتنانەدا داوا لە سەعدوڵڵا ئەفەندی كراوە چەند بەیتە شیعرێك بخوێنێتەوە، ئەویش ئەو قەسیدە شیعرەی شێخ رەزای خوێندووەتەوە، كە تێیدا بە توندی هەجوی شوكری فەزڵی كردوە، كە بەم بەیتە دەست پێدەكات:
پورە شوكری بەسیەتی با.... شەمەت لەق نەكەم دایكە ... .. هەواڵەی سوری سەر ئەبڵەق نەكەم!
وەكوو گێڕاویەتەوە، كاتێ‌دەستی بە خوێندنەوەی ئەو بەیتە شیعرە كردووە، كەسێك بەتەنیشتیەوە دانیشتووە ویستویەتی ئاگاداری بكاتەوە بۆ ئەوەی ڕابوەستێ‌لە خوێندنەوەی ئەو شیعرەی شێخ رەزا. ئەوەشی گێڕاوەتەوە كە كاتێ‌خوێندنەوەی شیعرەكە بووە، یەكێك لە دانیشتوانی كۆڕەكە، كە نەیناسیوە زۆر بە كوڵ گریاوە. كاتێ‌ڕاوەستاوە لە خوێندنەوەی ئەو پارچە شیعرە ئەو كەسەی لە كاتی شیعر خوێندنەوەدا گریاوە، سەری بەرزدەكاتەوەو داوای لێدەكات بەردەوام بێت لەسەر خوێندنەوەی شیعرەكەو وتوویەتی: \"خۆزگە شێخ ڕەزا بمابایا و دوو ئەوەنەدە قسەی پێم بووتابایە\"! سەعدوللا ئەفەندی وتوویەتی تا ئەو رۆژە شوكری فەزڵی نەبینیوەو نەیناسیوە.
مامۆستا تۆفیق وەهبی لە ساڵی ١٩٧٥ بۆی گێڕامەوەو گوتی: پاش گەڕانەوەی بۆ عێراق ماویەك خەریكی كۆكردنەوەی شیعرەكانی شیخ ڕەزاو شوكری فەزڵی بووە. ماڵەكەی نزیكی ماڵی شوكری فەزڵی بووە لە گەڕەكی\"جدید حەسەن پاشا\" لەبەغدا. هامشۆی یەكتریان كردووە، جارێك داوای ئەو شیعرانەی لێدەكات كە تێیدا هەجووی شێخ ڕەزای كردووە، بەڵام هەر جارەو بە بیانویەك ئەو شیعرانەی پێ‌نەداوە. ڕۆژێكیان پێی دەڵێت: وادیارە وازی لێ‌ناهێنی، بۆیە ئەم ڕِووداوەی بۆ دەگێڕِێتەوە. شوكری فەزڵی دەكەوێتە قسەكردن و دەڵێت: لە سلێمانی بووە، لە پارچە شیعرێكدا بە زمانی توركی، هەجووێكی توندی ئۆردووی عوسمانی كردووە، پاش ماوەیەك گیراوەو ڕِەوانەی بەغدا كراوەو دراوە بە دادگای سەربازی، كە حوكمی لەسێدارەدانی بەسەردا سەپاندووە. لەو ماوەیەدا كە چاوەڕێی فەرمانی ئەستەمووڵیان كردووە بۆ جێبەجێكردنی بڕِیاری دادگا، ئەو هەواڵە دەگاتە شێخ ڕەزا، كە وەكو ئاگادارین دوا ساڵەكانَی ژیانی لە بەغدا بەسەربردووەو هەر لەوێشدا لە ساڵی ١٩١٠ كۆچی دوایی كردووە. ئێوارەێك شێخ ڕەزا دەچێتە دیوەخانەی (والی)، كە وەكو مامۆستا وەهبی بەگ دەیگێڕایەوە، ئەدەب دۆست بووە و زۆرێك لە شیعرە توركیەكانی شێخ ڕەزای لەبەربووە. (والی) ڕێزو حورمەتی شێخ ڕەزا دەگرێ‌و گڵەییشی لێدەكات كە پیشتر سەردانی نەكردووە. نەریتی دیوەخانی (والی) وابووە كە پیاوە گەورەكانی بەغدا ئێواران چوونەتە دیوەخانەكەی پێكەوە نوێژی شێوانیان كردووە، پاشان چونەتەوە ماڵی خۆیان. پاش نوێژی شێوان شێخ ڕەزا دەمێنێتەوە، (والی) پێی دەڵێت: ئەو هاتنەی بێ‌مڵامەت (هۆ) نییە، ئەوییش لە وەڵامدا پێی دەڵێت: بۆ كاری شوكری فەزڵی هاتوومەو دیوەخانەكەت و بەجێ‌ناهێڵم ئەگەر گفتی بەردانی شوكری فەزڵیم پێ‌نەدەیت. ( والی) بە شێخ ڕەزا دەڵێت ئیشی شوكری فەزلی لە دەستی ئەودا نەماوە، بەڵام پێی دەڵێ لەبەر خاتر ئەو هەرچی پێ‌بكرێت قسوور ناكات. زۆری پێ‌ناچێت بە هۆی تكای (والی) بەغداوە بڕیاری دادگای سەربازی بە لەسێدارەدانی شوكری فەزلی دەكرێَتە فەرمانی لێخۆشبوون لەو تۆمەتەی خرابووە پاڵی! مامۆستا تۆفیق وەهبی گوتی: ئەوجا شوكری فەزڵی ڕووی تێكردم و گوتی: \"ناهەقمە پاش ئەو كردەوە گەورەیەی شێخ ڕەزا پێت بڵێم: ئەو شیعرانەی تێیدا قسەی ناشرینم بە مامۆستاكەم وتووە هەموویان فەوتاون و نەماون! مامۆستا وەهبی بەگ گوتی: چەند جارێكی تر داوای ئەو شیعرانەم لێكردەوە، بەڵام بێسوود بوو هیچی پێی نەدام. ئەو ڕووداوە دەیسەلمێنێ‌كە شێخ ڕەزا پیاوێكی زۆر دڵ گەورە بووە، ئەویش بووەتە هۆی ڕزگاركردنی شوكری فەزڵی لە پەتی سێدارە، پاشان پێی دەڵێ: كەسانێك لە سلێمانی هانیان داوە هەجووی بكات و قسەی ناشرین بە شێخ ڕەزا بڵێت.
ئەمە نموونەیەكە لە هەڵوێستی جوامێرانەی شێخ ڕەزا بەرانبەر كەسێك كە قسەی ناشرینی پێ‌وتووە. لەو باوەڕِەدام هەڵوێستی جوامێرانەی تری هەبووە، لە ئاكامی لێكۆڵینەوەدا باشتر دەردەكەون. ئەگەر بەوردی لە شیعرەكانی شێخ رەزا بكۆڵینە و موناسەبەتی شیعرەكانی بدۆزینەوەو هەوڵ بدەین لایەنە ڕِاستیەكانی ژیانی شێخ ڕەزا بخەینە بەرچاو، دەتوانین خزمەتێكی گەورە بە ئەدەب و شیعری كوردی ڕەسەن بكەین، كە شیخ ڕەزا لەسەر لوتكەكەی ڕاوەستاوە.
(٢) د. نووری تاڵەبانی، شێخانی ئیرشادی تاڵەبانی و چەند ناودارێكی تری ئەم بنەماڵەیە، چاپی دووەم، كە لە هەوڵێر لە ٢٠٠٣ چاپكراوە، ل ٦٥، هەمان ئەو نامیلكەیە كاک كەمال غەمبار كردوویەتی بە عەرەبی: شیوخ الارشاد الدینی فی الاسرە الگالبانیە، مگبعە شهاب، اربیل ٢٩١٢. هەروەها تەماشای گۆڤاری (ئەكادیمیای كوردی) بكە، ژمارە (٢٥)ی ساڵی ٢٠٠٣، ل٢٣٣، كە بابەتێكی تێدایە لەژێر ناوی: تۆفیق وەهبی لە بیرەوەریەكانی د. نووری تاڵەبانیدا.
