سەرەولێژیی ئەخلاقی لە پاش پشێویی كۆمەڵایەتی
15:32 - 6 بەفرانبار 2715
Unknown Author
غالب حەبیبی
هەبوونی زیاتر لە دوو هەزار ناونیشانی تاوانكاری لە ئێراندا، بێجگە لەوەی كۆمەڵگای ئێمە لە بیاڤی كۆمەڵایەتیدا بەرەوڕووی قەیرانی داڕمانی بەها ئەخلاقییەكانە، دەتوانێ چی بێت. ئەخلاقێك كە بە وتەی دووركیم، هەم لە خزمەت شوناسی تاك و هەمیش دەگۆڕكردنی تەكووزمەندی و تۆكمەیی كۆمەڵایەتیدایە. چەمكی ئەخلاق كە پێوەندیی بە چاكە و خراپەوە هەیە، هەمووكات لە دوو ڕوانگەوە جێی سەرنجی فەیلەسووفان و بیرمەندان بووە. یەكەم وەك سیستمێكی پەڕاوپەڕ بنەواشە (سراسر اصول) كە تاك بەرەو بەختەوەری ڕێنوێنی دەكات و دووهەمیش بە شێوەی كاركردی بایەخەكان لە ڕێكخستن و چاوپۆشی لە بەرژەوەندیی تاك لە پێناو بەرژەوەندیی گشتییدا كە جێی مەبەستی ئەم نووسینەیە.
لە شرۆڤەی كۆمەڵناسانەی ئێراندا، بە دوو لێڕوانین كێشەكان هەڵدەسنگێنن. ڕوانگەیەك كە تەنگژە و كێشە كۆمەڵایەتییەكان بە دەرهاویشتەی سیستمی ئێستای زاڵ بەسەر ئێراندا دەزانێت و هەندێكیش خاڵی دەستپێكی ڕاڤەكەیان نەك سیستەمی زاڵ، بەڵكوو تان و پۆی كۆمەڵگا و باندۆری ئەوان لە كار و كردەوەی دەسەڵاتداران و ڕۆڵ و كاركردی ناوەندەكانە.
نووسەری ئەو دێڕانەش دەگەڵ ڕوانگەی یەكەم كۆكە و پێی وایە كە سیاسەت، فێركاری، بارهێنانی ئایدولۆژیی سیستمی زاڵ، دەبێتە هۆی ئاڵوگۆڕی گەورە لە بیاڤی ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی وڵاتدا، لە مەودای نێوان دەوڵەتەكانی ڕەفسەنجانی، خاتەمی و ئەحمەدی نەژاددا كە بێ گوێدانە دەرنجامەكانی و بەدەر لە ویست و پێكهاتەی حكوومەت ڕوویدا كە بەپێچەوانەی لایەنگرانی ڕوانگەی دووهەم، گۆڕانی لە خوارەوە بۆ سەرەوەی بەدواوە نەبوو.
ئینجا ئەو ئاڵوگۆڕانە لە نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی وێنا بكرێت، ئیتر ڕەهەندەكانی داڕمانی سیستمێك لە داخوازییەكان، پێداویستییەكان و كردەوەكان خۆدەردەخەن كە تەنیا بە ئەخلاقی كۆمەڵایەتی، بەردەوام و پاوەجێیە.
سیستمێك كە ئاخێزگە و كردەی كۆمەڵایەتی، قەرزارباری دەسەڵاتی ئیسلامییە. كەوابوو بۆچی قەیرانی داڕمانی ئەخلاقی تاك و گرووپ لە وەها سیستمێكدا سەرهەڵدەدەات و سەرجەمی ئەو تیۆرییانەی كە دین بە بەرهەمهێنی ئەخلاق دەناسێنن، تووشی گومانیان دەكات.
لە ماوەی چەند مانگی ڕابڕدوودا، زۆرێك لە بەرپرسان و بەناو بیرمەندانی نزیك لە كۆماری ئیسلامیی ئێران، بە ئاشكرا باسیان لە داڕمانی ئەخلاقیی كۆمەڵگای ئێرانیان كردووە. لەپاش كارەساتی نەخۆشخانەی دەوڵەتیی خومەینی شار كە پزیشكی چارەسەر، بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی تەقەڵی برینی دەموچاوی كچێكی تەمەن ٥ ساڵانی لە دوای نەدانی پارەی تەداوییەكەی دا، ئیتر ڕەهەندەكانی ئەو قەیرانە گەیشتە چڵەپۆپە. لە نوێترین دانپێدانانی تیۆریسیەنی ڕێژیمی ئێران دا، حەسەن عەباسی لە گردبوونەوەی \"سیاسەت، كولتوور، ئابووری و داڕمانی ئەخلاق\" كە لە شاری كرماشان بەڕێوەچوو، ڕایگەیاند كە داڕمانی ئەخلاقی لە ئێراندا دەستی پێكردووە. بەدەر لە هزری ناسراو بە ئاخرزەمانیی ئەم كەسە، چ شتێك بووەتە هۆی سەرەولێژبوونەوەی ئەخلاقی لە وڵاتێكدا كە دەسەڵاتدارانی بانگەشەی ئەخلاقیترین وڵاتی جیهانی ئیسلام و هەموو دنیایان هەیە و كەوتوونەتە لێژایی پاشەبڕیی ئەخلاقی( انقراچ اخلاق) لە كردەوە و دژكردەوەی لێبكەوێتەوە. كێشە لە كوێیە؟
بۆ ڕوون بوونەوەی باسەكە و ڕوانینی وردتر بۆ دۆخەكە، سەرنجێك دەدەینە ئامارە فەرمییەكانی حكوومەت.
١ـ هەموو ساڵێك نزیك بە ١٥ میلیۆن دۆسییە لە دادگاكاندا تاوتوێ دەكرێن كە حوكمی ٥٠٠ هەزار كەسیان بە زیندان كۆتایی دێت.
٢ـ لە ماوەی ٣٧ ساڵی ڕابردوودا، نزیك بە ٩٠٠ هەزار كەس لە ڕووداوی هاتوچۆدا گیانیان لەدەست داوە كە هۆكاری مرۆیی، دەرئەنجامی گیان لەدەستدانی لەسەدا ٨٠ی ئەو ئامارەیە.
٣ـ لە ساڵی 1393ی هەتاویدا، بە شێوەی نێونجی ڕۆژانە ١٦٠٠ دۆسییەی \"ئەو شەڕانەی بریندار كردنی لایەنی بەرانبەری لێدەكەوێتەوە\" و لە ساڵێكدا ناوی ٦٠٠ هەزار نەفەر، لە ناوەندەكانی پزیشكی یاسایی ئێران تۆمار دەكرێت.
٤ـ زیاتر لە ١٨٠ هەزار بژاردە و هەڵكەوتەی هزریی و زانستی، لە چەند ساڵی ڕابردوودا ئێرانیان بەجێهێشتووە كە بە پێی ڕاپۆڕتی سندووقی نێودەوڵەتی دراو، ئێران لەم ڕووەوە لە نێو ٩١ وڵاتی لە حاڵی گەشەكردن یان گەشە نەكردووی جیهاندا، پلەی یەكەمی هەیە.
٥ـ هەر بەپێی ڕاگەیەندراوی ناوەندی ئاماری ئێران، لە ساڵی ٨٩دا، بە شێوەی نێونجی هەر بنەماڵەیەكی شاری لە مانگێكدا ١١٤ هەزار و ٣١٦ تمەن و هەر بنەماڵەیەكی گوندییش ٧٩ هەزار تمەن بۆ دابینكردنی تێچووی ماڵەوەی، كەمیی داهاتی هەیە كە ئەمەش حەشیمەتی ١٠ میلیۆن نەفەریی ژێر هێڵی هەژاری ڕەها، لە ئێراندا نیشان دەدات.
دۆخی هەنووكەیی كۆمەڵگای ئێران لە باسەكانی كۆمەڵناسیدا، لە ژێرناوی ئانارشی و ئانۆمی لێك دەدرێتەوە كە ئاماژەیەكە بۆ نەبوونی ڕێسا هاوبەشەكانی گەمە(قواعد مشترك بازی) كە هەمووان لەسەری كۆك و هاوڕا بن، واتە لە بنەڕەتدا كۆمەڵگا تەنانەت هێڵی ناباویی تێپەركردووە و پێی ناوەتە ئاستی دژە نۆرمەوە كە لێكچووی هەر ئەو دۆخەیە كە تۆماس هابز بە \"مرۆڤ گورگی مرۆڤە\" لەقەڵەمی دەدات.
بوونی جیاوازی لەهەر كۆمەڵگایەكدا شتێكی سروشتی دێتە هەژمار، بەڵام زۆر و زیادیی كێشەكان لە كۆمەڵگایەكدا كە سیستمی حاكم بانگەشەی حكوومەتی ئیمامی زەمان و عەدڵی عەلیی هەیە، نیشانەی ئەوەیە كە خەڵكی، دەوڵەت بە مەشروع، مەرجەع و سەرچاوەی چارەسەری كێشەكان نازانن و لە كردەوەكانی تووڕەن. لە بنەڕەتدا سیستمی ئێستای ئێران، حكوومەت لە زۆرێك لە كێشەكاندا، بە لایەنێكی ململانێكە هەژمار دەكرێ و چینی حاكم لە قەڵافەتی كەسانی ئەمنییەتی، ئاقازادە، قانداران(امتیازداران) و كەسانی نزیك بە دەسەڵات، دەردەكەون.
وتمان كە نەبوونی ڕێسای هاوبەشی گەمە لە كۆمەڵگادا، بە پشێویی كۆمەڵایەتی و هەوڵی هەمووان بۆ دەستڕاگەیشتن بە مافێك كە شایانیانەكۆتایی دێت. تەنانەت ئەگەر ئەو مافەش لە چوارچێوەی تاكێیەتی پێناسە بكرێت، دەسەلاتی زاڵ بە زۆر هۆكار دژایەتی دەكات. كەوابوو پێكهاتەی ناهاوئاهەنگ و غەیرە مەنتقی، كردەی نەباڵ(كنش غیرمتعارف) و بەدەر لە پرەنسیپی بەدواوە دەبێ كە لە كۆتاییدا، بێ بڕوایی و نەبوونی مەشرووعییەتی میكانیزمەكان و سەرچاوەكانی لێدەكەوێتەوە.
لەوانەیە سەرەتای ئەو هەڵاواردنە لە ئەدەبیاتی خاوەنەكانی ئەو تەكووزمەندییە بێ كە ئاماژەمان بۆ كرد. ڕێبەران و سەرانی بە ناو حكوومەتی، كە بە ئاشكرا درۆ و دەلەسە دەكەن و ڕیاكارییان كردووەتە بنەمای سیاسەت و بەرنامەی ناوخۆیی و دەرەكی و ڕۆژ بە ڕۆژ كەلێنی نادادپەروەری زیادتر دەكەن و توندوتیژی بەسەر یاسا و نەریتی كۆمەڵگادا فەرز دەكەن.
بێگومان لە هۆكارەكانی سەرەولێژبوونەوەی ئەخلاقی لە كۆمەڵگای ئێراندا، ئیسلامی سیاسی لە جەستەی كۆماری ئیسلامی و برەوی توندوتێژیی دەوڵەتی و بارهێنانی ئایدۆلۆژیی دەسەڵاتبەدەستانە كە بەكردەوە ئاسۆیەكی لە بەرانبەر كۆمەڵگادا نابیندرێت و هیوا بە ئاڵوگۆڕی ئەرێنی لە تەمتوومانێكی نادیار دەشارێتەوە.
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی کوردپا لە ناوەڕۆکی بەرپرسیار نییە
هەبوونی زیاتر لە دوو هەزار ناونیشانی تاوانكاری لە ئێراندا، بێجگە لەوەی كۆمەڵگای ئێمە لە بیاڤی كۆمەڵایەتیدا بەرەوڕووی قەیرانی داڕمانی بەها ئەخلاقییەكانە، دەتوانێ چی بێت. ئەخلاقێك كە بە وتەی دووركیم، هەم لە خزمەت شوناسی تاك و هەمیش دەگۆڕكردنی تەكووزمەندی و تۆكمەیی كۆمەڵایەتیدایە. چەمكی ئەخلاق كە پێوەندیی بە چاكە و خراپەوە هەیە، هەمووكات لە دوو ڕوانگەوە جێی سەرنجی فەیلەسووفان و بیرمەندان بووە. یەكەم وەك سیستمێكی پەڕاوپەڕ بنەواشە (سراسر اصول) كە تاك بەرەو بەختەوەری ڕێنوێنی دەكات و دووهەمیش بە شێوەی كاركردی بایەخەكان لە ڕێكخستن و چاوپۆشی لە بەرژەوەندیی تاك لە پێناو بەرژەوەندیی گشتییدا كە جێی مەبەستی ئەم نووسینەیە.
لە شرۆڤەی كۆمەڵناسانەی ئێراندا، بە دوو لێڕوانین كێشەكان هەڵدەسنگێنن. ڕوانگەیەك كە تەنگژە و كێشە كۆمەڵایەتییەكان بە دەرهاویشتەی سیستمی ئێستای زاڵ بەسەر ئێراندا دەزانێت و هەندێكیش خاڵی دەستپێكی ڕاڤەكەیان نەك سیستەمی زاڵ، بەڵكوو تان و پۆی كۆمەڵگا و باندۆری ئەوان لە كار و كردەوەی دەسەڵاتداران و ڕۆڵ و كاركردی ناوەندەكانە.
نووسەری ئەو دێڕانەش دەگەڵ ڕوانگەی یەكەم كۆكە و پێی وایە كە سیاسەت، فێركاری، بارهێنانی ئایدولۆژیی سیستمی زاڵ، دەبێتە هۆی ئاڵوگۆڕی گەورە لە بیاڤی ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی وڵاتدا، لە مەودای نێوان دەوڵەتەكانی ڕەفسەنجانی، خاتەمی و ئەحمەدی نەژاددا كە بێ گوێدانە دەرنجامەكانی و بەدەر لە ویست و پێكهاتەی حكوومەت ڕوویدا كە بەپێچەوانەی لایەنگرانی ڕوانگەی دووهەم، گۆڕانی لە خوارەوە بۆ سەرەوەی بەدواوە نەبوو.
ئینجا ئەو ئاڵوگۆڕانە لە نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی وێنا بكرێت، ئیتر ڕەهەندەكانی داڕمانی سیستمێك لە داخوازییەكان، پێداویستییەكان و كردەوەكان خۆدەردەخەن كە تەنیا بە ئەخلاقی كۆمەڵایەتی، بەردەوام و پاوەجێیە.
سیستمێك كە ئاخێزگە و كردەی كۆمەڵایەتی، قەرزارباری دەسەڵاتی ئیسلامییە. كەوابوو بۆچی قەیرانی داڕمانی ئەخلاقی تاك و گرووپ لە وەها سیستمێكدا سەرهەڵدەدەات و سەرجەمی ئەو تیۆرییانەی كە دین بە بەرهەمهێنی ئەخلاق دەناسێنن، تووشی گومانیان دەكات.
لە ماوەی چەند مانگی ڕابڕدوودا، زۆرێك لە بەرپرسان و بەناو بیرمەندانی نزیك لە كۆماری ئیسلامیی ئێران، بە ئاشكرا باسیان لە داڕمانی ئەخلاقیی كۆمەڵگای ئێرانیان كردووە. لەپاش كارەساتی نەخۆشخانەی دەوڵەتیی خومەینی شار كە پزیشكی چارەسەر، بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی تەقەڵی برینی دەموچاوی كچێكی تەمەن ٥ ساڵانی لە دوای نەدانی پارەی تەداوییەكەی دا، ئیتر ڕەهەندەكانی ئەو قەیرانە گەیشتە چڵەپۆپە. لە نوێترین دانپێدانانی تیۆریسیەنی ڕێژیمی ئێران دا، حەسەن عەباسی لە گردبوونەوەی \"سیاسەت، كولتوور، ئابووری و داڕمانی ئەخلاق\" كە لە شاری كرماشان بەڕێوەچوو، ڕایگەیاند كە داڕمانی ئەخلاقی لە ئێراندا دەستی پێكردووە. بەدەر لە هزری ناسراو بە ئاخرزەمانیی ئەم كەسە، چ شتێك بووەتە هۆی سەرەولێژبوونەوەی ئەخلاقی لە وڵاتێكدا كە دەسەڵاتدارانی بانگەشەی ئەخلاقیترین وڵاتی جیهانی ئیسلام و هەموو دنیایان هەیە و كەوتوونەتە لێژایی پاشەبڕیی ئەخلاقی( انقراچ اخلاق) لە كردەوە و دژكردەوەی لێبكەوێتەوە. كێشە لە كوێیە؟
بۆ ڕوون بوونەوەی باسەكە و ڕوانینی وردتر بۆ دۆخەكە، سەرنجێك دەدەینە ئامارە فەرمییەكانی حكوومەت.
١ـ هەموو ساڵێك نزیك بە ١٥ میلیۆن دۆسییە لە دادگاكاندا تاوتوێ دەكرێن كە حوكمی ٥٠٠ هەزار كەسیان بە زیندان كۆتایی دێت.
٢ـ لە ماوەی ٣٧ ساڵی ڕابردوودا، نزیك بە ٩٠٠ هەزار كەس لە ڕووداوی هاتوچۆدا گیانیان لەدەست داوە كە هۆكاری مرۆیی، دەرئەنجامی گیان لەدەستدانی لەسەدا ٨٠ی ئەو ئامارەیە.
٣ـ لە ساڵی 1393ی هەتاویدا، بە شێوەی نێونجی ڕۆژانە ١٦٠٠ دۆسییەی \"ئەو شەڕانەی بریندار كردنی لایەنی بەرانبەری لێدەكەوێتەوە\" و لە ساڵێكدا ناوی ٦٠٠ هەزار نەفەر، لە ناوەندەكانی پزیشكی یاسایی ئێران تۆمار دەكرێت.
٤ـ زیاتر لە ١٨٠ هەزار بژاردە و هەڵكەوتەی هزریی و زانستی، لە چەند ساڵی ڕابردوودا ئێرانیان بەجێهێشتووە كە بە پێی ڕاپۆڕتی سندووقی نێودەوڵەتی دراو، ئێران لەم ڕووەوە لە نێو ٩١ وڵاتی لە حاڵی گەشەكردن یان گەشە نەكردووی جیهاندا، پلەی یەكەمی هەیە.
٥ـ هەر بەپێی ڕاگەیەندراوی ناوەندی ئاماری ئێران، لە ساڵی ٨٩دا، بە شێوەی نێونجی هەر بنەماڵەیەكی شاری لە مانگێكدا ١١٤ هەزار و ٣١٦ تمەن و هەر بنەماڵەیەكی گوندییش ٧٩ هەزار تمەن بۆ دابینكردنی تێچووی ماڵەوەی، كەمیی داهاتی هەیە كە ئەمەش حەشیمەتی ١٠ میلیۆن نەفەریی ژێر هێڵی هەژاری ڕەها، لە ئێراندا نیشان دەدات.
دۆخی هەنووكەیی كۆمەڵگای ئێران لە باسەكانی كۆمەڵناسیدا، لە ژێرناوی ئانارشی و ئانۆمی لێك دەدرێتەوە كە ئاماژەیەكە بۆ نەبوونی ڕێسا هاوبەشەكانی گەمە(قواعد مشترك بازی) كە هەمووان لەسەری كۆك و هاوڕا بن، واتە لە بنەڕەتدا كۆمەڵگا تەنانەت هێڵی ناباویی تێپەركردووە و پێی ناوەتە ئاستی دژە نۆرمەوە كە لێكچووی هەر ئەو دۆخەیە كە تۆماس هابز بە \"مرۆڤ گورگی مرۆڤە\" لەقەڵەمی دەدات.
بوونی جیاوازی لەهەر كۆمەڵگایەكدا شتێكی سروشتی دێتە هەژمار، بەڵام زۆر و زیادیی كێشەكان لە كۆمەڵگایەكدا كە سیستمی حاكم بانگەشەی حكوومەتی ئیمامی زەمان و عەدڵی عەلیی هەیە، نیشانەی ئەوەیە كە خەڵكی، دەوڵەت بە مەشروع، مەرجەع و سەرچاوەی چارەسەری كێشەكان نازانن و لە كردەوەكانی تووڕەن. لە بنەڕەتدا سیستمی ئێستای ئێران، حكوومەت لە زۆرێك لە كێشەكاندا، بە لایەنێكی ململانێكە هەژمار دەكرێ و چینی حاكم لە قەڵافەتی كەسانی ئەمنییەتی، ئاقازادە، قانداران(امتیازداران) و كەسانی نزیك بە دەسەڵات، دەردەكەون.
وتمان كە نەبوونی ڕێسای هاوبەشی گەمە لە كۆمەڵگادا، بە پشێویی كۆمەڵایەتی و هەوڵی هەمووان بۆ دەستڕاگەیشتن بە مافێك كە شایانیانەكۆتایی دێت. تەنانەت ئەگەر ئەو مافەش لە چوارچێوەی تاكێیەتی پێناسە بكرێت، دەسەلاتی زاڵ بە زۆر هۆكار دژایەتی دەكات. كەوابوو پێكهاتەی ناهاوئاهەنگ و غەیرە مەنتقی، كردەی نەباڵ(كنش غیرمتعارف) و بەدەر لە پرەنسیپی بەدواوە دەبێ كە لە كۆتاییدا، بێ بڕوایی و نەبوونی مەشرووعییەتی میكانیزمەكان و سەرچاوەكانی لێدەكەوێتەوە.
لەوانەیە سەرەتای ئەو هەڵاواردنە لە ئەدەبیاتی خاوەنەكانی ئەو تەكووزمەندییە بێ كە ئاماژەمان بۆ كرد. ڕێبەران و سەرانی بە ناو حكوومەتی، كە بە ئاشكرا درۆ و دەلەسە دەكەن و ڕیاكارییان كردووەتە بنەمای سیاسەت و بەرنامەی ناوخۆیی و دەرەكی و ڕۆژ بە ڕۆژ كەلێنی نادادپەروەری زیادتر دەكەن و توندوتیژی بەسەر یاسا و نەریتی كۆمەڵگادا فەرز دەكەن.
بێگومان لە هۆكارەكانی سەرەولێژبوونەوەی ئەخلاقی لە كۆمەڵگای ئێراندا، ئیسلامی سیاسی لە جەستەی كۆماری ئیسلامی و برەوی توندوتێژیی دەوڵەتی و بارهێنانی ئایدۆلۆژیی دەسەڵاتبەدەستانە كە بەكردەوە ئاسۆیەكی لە بەرانبەر كۆمەڵگادا نابیندرێت و هیوا بە ئاڵوگۆڕی ئەرێنی لە تەمتوومانێكی نادیار دەشارێتەوە.
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی کوردپا لە ناوەڕۆکی بەرپرسیار نییە
