دەوڵـەتی سێبـــەر- ئیبراهیم قاسمی زاد
12:40 - 7 رەشەمه 2714
Unknown Author
ن: ئیبراهیم قاسمی زاد
و: هیوا میرزایی
دەوڵەتی سێبەر دەستەواژەیەكە كە بۆ دامەزراوە كاریگەرە سیاسی و ئابوورییەكانی دەرەوەی دەوڵەتی فەرمی یان هاوتەریب لەگەڵ ئەودا بەكار دەبردرێ. دەوڵەتی سێبەر دەتوانێ لە پاشماوەكانی دەوڵەتەكانی پێشوو و یان لە ئاكامی كردەوەی حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن لەمەڕ گەیشتن بە دەسەڵات لە دەوڵەتی داهاتوودا پێك بهێنرێت. لە بەشێك لە حكوومەتەكاندا لەبەر كێبەركێ ناتەندروستەكانی دەوڵەتی فەرمی و دەوڵەتی سێبەر، دامەزراوەی هاوتەریب ناتوانێ ئازادانە چالاكی بكا، هەر بۆیە دەستەواژەی دەوڵەتی سێبەر یان دەوڵەتی مافیاییش بۆ ئەم دامەزراوە هاوتەریبە بەكار دەبردرێ. بەڵام لە كۆماری ئیسلامیی ئێراندا، وڵاتانی خاوەن سیستمی یەك حیزبی و سیتمە دیكتاتۆرەكان، دەوڵەتی سێبەر لە ڕاستیدا تەواوكەری دەوڵەتی فەرمی و پشتیوانی سەرەكی چالاكییە هەرەمەكییەكانی دەسەڵاتدارانە. لەبەر ئەوەیكە لەم سیستمانەدا هەلی كێبەركێی تەندروست و یان هاوكاری حیزبەكان بوونی نییە و دەوڵەتیش لە بەرامبەر داواكاری خەڵك وەڵامدەر نییە. بوودجەی دەوڵەتی سێبەر لە ڕێگەی سات و سەودا درۆیینەكان لەگەڵ دەوڵەتی فەرمی و یان پرۆژە ڕەمەكییەكانەوە دابین دەبێ.
هاوكات لەگەڵ هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامیی ئێران، دەوڵەتی سێبەریش لەم وڵاتە بیچمی گرت. خومەینی لە كردەوەیەكی لەناكاودا هەموو حیزبە سیاسییەكانی هەڵوەشاوە ڕاگەیاند و لە باتی ئەوان دەوڵەتی ئیسلامیی بێ حیزب، بێجگە لە حیزبی كۆماری ئیسلامی و ئەوەیش لە بڕگەیەكی دەستنیشانكراو كردە تەنیا دامەزراوەی فەرمی لە ئێراندا. هەرچەند خومەینی پێش لە ڕاگەیاندنی سیستمی كۆماری ئیسلامیی هەر جۆرە دەستێوەردانی ئاخوندەكانی لە كاروباری ئیداری و سیاسی بە پێچەوانەی ئامانجە دینی و ئیسلامییەكانی خۆی دەزانی، بەڵام بە ڕاگەیاندنی كۆماری ئیسلامی و لابردنی كەسانێك وەك بازەرگان و بەنی سەدر و هەڵوەشاوە ڕاگەیاندنی چالاكییەكانی حیزبە غەیرە ئایینییەكان، بە فەرمی فەرمانی حكوومەتی بەدەستەوە گرت. ئەو هەر بەمەیشەوە نەوەستاو و بەڕێوەبەری كاروبارەكانی سپاردە هاوفیكرەكانی خۆی، تاكوو خۆی لە لووتكەی حكوومەت، وەك فەرماندەی گشتیی هێزەكان و هەمە كارەی وڵات بمێنێتەوە. بە سەرەنجدان بە ناسەقامگیریەك كە لە دوای شۆڕش هاتبووە پێش، ئاخوندەكان لە دەیەی یەكەم نەیانتوانی بە شێوەی بەربڵاو هەموو توێژەكانی كۆمەڵگا بخەنە ژێر كاریگەرییەوە و كونترۆڵیان بكەن. بەڵام ڕوودانی شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق بووە هۆی سەقامگیربوونی حكوومەتی ئاخوندەكان. لەبەر ئەوەی ئاخوندەكان توانییان دینی ئیسلام و ئایینی شێعە بكەنە كەرەستەیەكی بەهێز بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی خۆیان و بەم كەرەستە سەدان هەزار لاو بەرەو بەرەكانی شەڕ بەڕێ بكەن و یان بۆ ئامانجەكانی دیكەی خۆیان بەكاریان بێنن. پێكهاتنی هێزەكانی سوپا و بەسیج گرینگترین هەنگاوی ڕێژیم لەم بوارەدا بوو. لەو ڕۆژەوە شۆڕشی خەڵكیی و حكومەتێكی فەرمی كە دەبوا بە هۆی شۆڕشەوە بەهاتبایەتە سەركار، بەشێوەی فەرمی چووە سێبەرەوە.
بە كۆتایی هاتنی شەڕ و هاتنە سەركاری دەوڵەتی هاشمی ڕەفسەنجانی وەك دەوڵەتی سازەندەگی، كەسانێك كە خۆیان بە خاوەنی سەرەكیی شۆڕش دەزانی لە تەنیشت كاری سیاسی، بە بیانووی هەرچی زۆرتری پەرەپێدان بە فەرهەنگی سیاسیی ڕێژیم، بەڵام لە بنەڕەتدا لەبەر مەبەستی دەسەڵاتی ئابووری، فەرهەنگی و سەربازی هاتنە مەیدانەوە. ئەم كەسانە بە دامەزراندنی دامەزراوە هاوتەریبەكان لە ماوەیەكی كورتدا بوونە زەبەلاحە ئابووری و سەربازییەكان و لە كردەوەدا كونترۆڵی هەموو كاروبارەكانی وڵاتیان بەدەستەوە گرت. لە ماوەی هەشت ساڵ حكومەتداریدا، دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری وڵات چووە ژێر ڕكێفی تەواوی ئەوانەوە و ڕكابەرەكان و شوێندانەرانی كۆمەڵایەتی سەركوت و وەلانران.
خەڵک كە لە شێوەی حكوومەتداری، سەركوت، كپكردن وەزاڵە هاتبوون ئەم جارە بە هیوای كەمێك ئازادی پەنایان بۆ دەوڵەتی خاتەمی برد كە بانگەشەی ڕیفۆرمی دەكرد. ئەم دەوڵەتە بە جۆرێك هاوشێوەی سەردەمی سازەندەگییە. بەو مانایە كە سەردەمی بە ناو سازەندەگی زۆرتر ئاراستە و لێڕوانینێكی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەبوو، هەر چەند سەردەمی خاتەمی زۆرتر لێڕوانینێكی سیاسی و فەرهەنگی گرتبووە پێش. بەڵام شێوازەكان تا ڕادەیەك یەكسان بوون لە بەرئەوەی لە هەر دوو سەردەمدا، تەنیا ئامانج قورۆغكردنی دەسەڵات لە ڕێگەی دامەزراوە هاوتەریبەكان لە بەرنامەی كاردا بووە. ڕێفۆرمیستەكان بە دەربڕینی ئەوەی كە ئێران لە بواری سیاسی و فەرهەنگی لە نێوخۆدا خەساری بەركەوتووە، سیاسەتەكانی دەوڵەت، خەڵكی لە دەوڵەت دووركردبووە و لە دەرەوەی وڵات تەریك كەتبووەوە. بەدانی بەڵێنگەلێك كە هیچكات نەیانتوانی ئەوانە جێبەجێ بكەن، توانییان ڕكابەرەكانی خۆیان شكست بدەن و جڵەوی حكوومەت بەدەستەوە بگرن، بێ ئەوەی كە بتوانن دامەزراوە هاوتەریبەكان كونتڕۆڵ بكەن.
لە بنەڕەتدا بەشێك لە بەربژێرەكانی بەرەی دووی جۆزەردان گرفتی سەرەكیی خەڵكیان لە نەبوونی دێموكراسی و لاوازی كۆمەڵگەی مەدەنی دەزانی بەڵام ئەوان هەرگیز نەیانتوانی لەگەڵ دامەزراوە هاوتەریبەكان ڕكابەری بكەن یان دەسەڵاتی ئەوان بە پێكۆڵدا بكێشن. هەربۆیە كاركردی ئەم دەوڵەت لە فەزای داخراوی كۆماری ئیسلامیدا، بێ ئەوەی دەسكەوتێكی بۆ هێنانەبەرباسی پرسەكە یان پێكهێنانی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەبێ، بووە هۆی بیچمگرتنی ڕووداوگەلێك وەك كووی زانكۆ، تیرۆری سەعید حەجاریان و ... . هەروەها زۆرترین بەلاڕێدابردنی بیروڕای گشتییش هەر لەم دەڵەتەدا ئەنجام درا، لەبەر ئەوەیكە لە كۆمەڵگایەكدا كە هیچ جۆرە لێكچوونێك لەگەڵ گەڵاڵەی مافی مرۆڤ نییە، باسكردن لە لاوازی كۆمەڵگای مەدەنی و نەبوونی دێموكراسی، دەسكەوتێكی لەمە زیاتری نابێ.
ئەحمەدی نیژاد بە دروشمی «ئوسوولگەرایی دادپەروەر تەوەر» هاتە مەیدانەوە. ئەم سەردەمە ڕەنگە بكرێ بە پرچەكردار و زایڵەیەك بزانین لە هەمبەر خولەكانی ڕابردوودا. لە بەر ئەوەیكە لە بەدەنەی سەرەكیی حكوومەتی ئاخوندیدا ئەم ڕوانگەیە هاتبووە پێش كە دەوڵەتی فەرمی لە چوارچێوەی سەرەكیی شۆڕش لای داوە و تووشی بەلاڕێداچوون بووە. هەر بەم هۆیە دەسەڵاتداران دەبوایەت لە لێڕوانینی دەوڵەتەكانی ڕابردوودا پێداچوونەوە و پاكسازی بكەن. ئەم بیركردنەوە بووە هۆی ئەوەیكە دەوڵەت بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شۆڕش واتە بە سەردەمێك لانیكەم ٢٠ ساڵ لەوەپێش. بۆ ئەم كارە ئەحمەدی نژاد مۆرهیەكی گونجاو بوو. ئەم خولە بە دوو كەرەستەی بنەڕەتی دەستی بەكار كرد: یەكەم توندتركردنی هەستی نادادپەروەری و هەڵاواردنێك كە لە سەردەمی ئاوەدانكردنەوە دەستی پێكردبوو و ڕەگی لە پرسە ئابووریەكاندا كوتابوو و دووهەم ئەوەیكە خۆڕاگری دەوڵەت لە سەر «سەربەخۆیی سیاسی» كە بە هاتنە سەركاری دەوڵەتی خاتەمی تووشی گومان ببوو، بەتایبەت كاتێك كە باسی دۆسیەی ناوكی هاتە پێشێ ئەم هەستە لە نێو ئاخوندەكان دروست بوو كە دەوڵەت نابێ پاشەكشێ بكات و ئەمە بۆ خامنەیی قەبووڵكردنی مەحاڵ بوو، لەبەر ئەوەیكە ئاخوندەكان لە هەمبەر ئامانجە بنەڕەتییەكانی شۆڕش كە لە نێوبردنی ئیسراییل و خەبات لە دژی ڕۆژئاوا بوو، هەستیار بوون و گەیشتن بەم ئامانجگەلەیان: سەربەخۆیی، ئازادی و كۆماری ئیسلامییان لە دەستپێڕاگەیشتن بە چەكی ناوكی دەبینیەوە. پێداویستی ئەم كارەیش بەهێزكردنی دامەزارەوە هاوتەریبەكانە.
هەركام لە دەوڵەتە فەرمییەكان لە ئێراندا بەو ناوگەلەی كە بەكورتی هێمامان بۆكرد توانیان بە فێڵی تایبەت بە خۆیان خەڵك فریو بدەن و پاوانخوازیی هاوتەریب لە بواری سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی زۆرتر بكەن. ئێستا پرسیار ئەوەیە كە ئەم دەوڵەتانە چ پێوەندیەكیان لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر هەبووە و هەیانە؟ بە ڕاگەیاندنی حیزبی كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك تەنیا حیزبی فەرمی لە لایەن خومەینیەوە، پەسەندكرانی یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامی و هەڵبژاردنی ئایینی شێعە وەك ئایینی فەرمی لە ئێراندا هەموو درگاكان لە ڕووی نوێ ئەندێشان، حیزبەكان و دامەزراوەكانی دیكە داخرا. هەربۆیە كەسێك نەیدەتوانی لە دەرەوەی چوارچێوەی سیستمی دەسەڵاتدار چالاكییەك بكا. بە سەرنجدان بە نەبوونی فەزای ئازادی هەڵبژاردن و سیاسی و نەبوونی هەلومەرجی كێبەركێی تەندروست، بە ناچار هەموو ئەو كەسانەی كە بیریان لە گێڕانی ڕۆڵ لە بەستێنەكانی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی دەكردەوە و دەیكەن، ناچارن لە هەر بوارێكدا بەستراوە بە سیستمی دەوڵەتی كۆماری ئیسلامی بن و دەبێ و بۆ متمانە وەرگرتن لە ڕێگەی فیلتێری دامەزراوە چاوەدێرەكانەوە تێپەڕ ببن. پێداویستی ئەم كارەیش پێوەندی چڕوپڕە لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر و دامەزراوە هاوتەریبەكان. لە ئاكامدا هەموو دەوڵەتەكان و كاربەدەستانی دەوڵەت، لە سەرەتای هاتنە سەركاری ڕێژیم تا دوایین دەوڵەتی دانراو كە دەوڵەتی یازدەهەم بە سەرپەرەشتی حەسەن ڕۆحانییە، هەموویان پەیڕەوی یەك ئەسڵ، خاوەن یەك ئامانج و بەرنامە و بەشێوەی هاوبەش بەستراوە بە دەسەڵاتی دامەزراوە هاوتەریبەكانن.
لەمڕووەوە سەرەڕای دروشمە هەڵخڵتێنەكان، هەموو دەوڵەتەكانی بەناو فەرمی، بە كردەوە لە ڕێگەی بەهێزكردنی بناغەكانی دەوڵەتی سێبەر هەنگاویان هەڵێناوە. بە گەورەبوونی دەوڵەتی سێبەر یان بە واتایەكی دیكە دەوڵەتەكانی سێبەر، دەوڵەت بە شێوەی فەرمی و یاسایی كز و لاوازتر بوویەوە و لە كۆتاییدا ئەنجامدانی كاروباری وڵات لە ڕێگاكانی دیكەوە ئەنجام دەدرێ، چوونكە جیا لە كارتێكەری و كاریگەری هەمە لایەنەی ڕێبەری كۆماری ئیسلامیی و سەربازانی بێ ناونیشان و بەسیجی ئەو، هەر كام لە دەوڵەتەكانی پێشوو بە سەرپەرستی ڕەفسەنجانی، خاتەمی و ئەحمەدی نیژاد بە شێوەیەك لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر تێكەڵاو بوون و لە ڕێگەی كارتێكەریان لە سەر كاربەدستانی وەزارەتخانەكان و ئۆرگانەكانی دیكەی سیاسی و ئیداری ناكارامەی دەوڵەتی سێبەر یان دەوڵەتی سەرەكیان دووقات كردووەتەوە.
لە بنەڕەتیشدا ئەم دەوڵەتانە تەنیا بەڕێوەبەری بڕیارەكانی دەوڵەتی سێبەر بوون كە لە سەرەتای دامەزرانی ئەم ڕێژیمە لە ئێراندا حوكمڕانی دەكا. شوێن پێی حكوومەتی سێبەر تا ئەو شوێنە زەق و هەست پێكراو بووە كە لە هەر سێ دەوڵەتی ڕابردوودا، سەر كۆمارەكان هەر كامیان بە شێوەیەك بێزاری خۆیان دەربڕیوە كە بەڕێوەبەری كاروبارەكان لە دەستی ئەواندا نییە، بۆ وێنە ئەحمەدی نەژاد باسی لە بوونی دەوڵەتێكی قاچاخچی لە هەناوی دەوڵەتدا دەكرد. چوونە دەرەوەی كاروانێكی زێر بە بەهای ١٨ میلیارد دوڵار لە ڕێگەی سنووری زەوینی توركیا و ماوەیەك پێش پرسی ٢٢ میلیارد دولاری ڕەحیمی تەنیا گۆشەیەك لە ئەم قاچاخچیەتییە نیشان دەدا. خاتەمی دەیگوت من تەنیا « تفاق ڕێكخەری» ئەم دەوڵەتەم و لەم دواییانەدا رۆحانی بە ڕەخنەیەكی توند لە دەزگای دەوڵەتی لە ڕۆژنامە، سازمانی دەنگ و ڕەنگ و دەسەڵاتی ئابووری كە هەموویان لە یەك شوێن و لە خزمەت سویای پاسدارانە، بەشێك لەم دامەزراوانەی بە گەندەڵی خوڵقێن شوپهاند. هەموو ئەم ڕووداوانە نیشان لە بوونی دەوڵەتێكی سێبەری جێكەوتوو و زۆر كارتێكەر لە حكوومەتی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە.
لە كۆتاییدا، لە ئەگەری دانەڕمانی شێوەدەوڵەتەكان و نەبوونی بەستێنی دامەزراندنی حیزبەكان، سروشتییە كە دەوڵەت چییەتی سەرەكیی خۆی لە دەست بدا و لە ڕێگەی سەرەكیی خۆی لابدا. تا ئەو شوێنەی كە لە باتی ئەو، گرووپە خاوەن دەسەڵات و بەرژەوەندییەكان و گرووپەكانی گوشار لە كاروباری دەوڵەتی و سیستمی یاسایی دەستێوەردان دەكەن و دەبنە بەربەست لە ڕێگەی بەرەوپێشچوونی كاروبارەكان لە كاناڵی سەرەكیی خۆیانەوە.
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی هەواڵدەریی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
و: هیوا میرزایی
دەوڵەتی سێبەر دەستەواژەیەكە كە بۆ دامەزراوە كاریگەرە سیاسی و ئابوورییەكانی دەرەوەی دەوڵەتی فەرمی یان هاوتەریب لەگەڵ ئەودا بەكار دەبردرێ. دەوڵەتی سێبەر دەتوانێ لە پاشماوەكانی دەوڵەتەكانی پێشوو و یان لە ئاكامی كردەوەی حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن لەمەڕ گەیشتن بە دەسەڵات لە دەوڵەتی داهاتوودا پێك بهێنرێت. لە بەشێك لە حكوومەتەكاندا لەبەر كێبەركێ ناتەندروستەكانی دەوڵەتی فەرمی و دەوڵەتی سێبەر، دامەزراوەی هاوتەریب ناتوانێ ئازادانە چالاكی بكا، هەر بۆیە دەستەواژەی دەوڵەتی سێبەر یان دەوڵەتی مافیاییش بۆ ئەم دامەزراوە هاوتەریبە بەكار دەبردرێ. بەڵام لە كۆماری ئیسلامیی ئێراندا، وڵاتانی خاوەن سیستمی یەك حیزبی و سیتمە دیكتاتۆرەكان، دەوڵەتی سێبەر لە ڕاستیدا تەواوكەری دەوڵەتی فەرمی و پشتیوانی سەرەكی چالاكییە هەرەمەكییەكانی دەسەڵاتدارانە. لەبەر ئەوەیكە لەم سیستمانەدا هەلی كێبەركێی تەندروست و یان هاوكاری حیزبەكان بوونی نییە و دەوڵەتیش لە بەرامبەر داواكاری خەڵك وەڵامدەر نییە. بوودجەی دەوڵەتی سێبەر لە ڕێگەی سات و سەودا درۆیینەكان لەگەڵ دەوڵەتی فەرمی و یان پرۆژە ڕەمەكییەكانەوە دابین دەبێ.
هاوكات لەگەڵ هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامیی ئێران، دەوڵەتی سێبەریش لەم وڵاتە بیچمی گرت. خومەینی لە كردەوەیەكی لەناكاودا هەموو حیزبە سیاسییەكانی هەڵوەشاوە ڕاگەیاند و لە باتی ئەوان دەوڵەتی ئیسلامیی بێ حیزب، بێجگە لە حیزبی كۆماری ئیسلامی و ئەوەیش لە بڕگەیەكی دەستنیشانكراو كردە تەنیا دامەزراوەی فەرمی لە ئێراندا. هەرچەند خومەینی پێش لە ڕاگەیاندنی سیستمی كۆماری ئیسلامیی هەر جۆرە دەستێوەردانی ئاخوندەكانی لە كاروباری ئیداری و سیاسی بە پێچەوانەی ئامانجە دینی و ئیسلامییەكانی خۆی دەزانی، بەڵام بە ڕاگەیاندنی كۆماری ئیسلامی و لابردنی كەسانێك وەك بازەرگان و بەنی سەدر و هەڵوەشاوە ڕاگەیاندنی چالاكییەكانی حیزبە غەیرە ئایینییەكان، بە فەرمی فەرمانی حكوومەتی بەدەستەوە گرت. ئەو هەر بەمەیشەوە نەوەستاو و بەڕێوەبەری كاروبارەكانی سپاردە هاوفیكرەكانی خۆی، تاكوو خۆی لە لووتكەی حكوومەت، وەك فەرماندەی گشتیی هێزەكان و هەمە كارەی وڵات بمێنێتەوە. بە سەرەنجدان بە ناسەقامگیریەك كە لە دوای شۆڕش هاتبووە پێش، ئاخوندەكان لە دەیەی یەكەم نەیانتوانی بە شێوەی بەربڵاو هەموو توێژەكانی كۆمەڵگا بخەنە ژێر كاریگەرییەوە و كونترۆڵیان بكەن. بەڵام ڕوودانی شەڕی هەشت ساڵەی ئێران و عێراق بووە هۆی سەقامگیربوونی حكوومەتی ئاخوندەكان. لەبەر ئەوەی ئاخوندەكان توانییان دینی ئیسلام و ئایینی شێعە بكەنە كەرەستەیەكی بەهێز بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی خۆیان و بەم كەرەستە سەدان هەزار لاو بەرەو بەرەكانی شەڕ بەڕێ بكەن و یان بۆ ئامانجەكانی دیكەی خۆیان بەكاریان بێنن. پێكهاتنی هێزەكانی سوپا و بەسیج گرینگترین هەنگاوی ڕێژیم لەم بوارەدا بوو. لەو ڕۆژەوە شۆڕشی خەڵكیی و حكومەتێكی فەرمی كە دەبوا بە هۆی شۆڕشەوە بەهاتبایەتە سەركار، بەشێوەی فەرمی چووە سێبەرەوە.
بە كۆتایی هاتنی شەڕ و هاتنە سەركاری دەوڵەتی هاشمی ڕەفسەنجانی وەك دەوڵەتی سازەندەگی، كەسانێك كە خۆیان بە خاوەنی سەرەكیی شۆڕش دەزانی لە تەنیشت كاری سیاسی، بە بیانووی هەرچی زۆرتری پەرەپێدان بە فەرهەنگی سیاسیی ڕێژیم، بەڵام لە بنەڕەتدا لەبەر مەبەستی دەسەڵاتی ئابووری، فەرهەنگی و سەربازی هاتنە مەیدانەوە. ئەم كەسانە بە دامەزراندنی دامەزراوە هاوتەریبەكان لە ماوەیەكی كورتدا بوونە زەبەلاحە ئابووری و سەربازییەكان و لە كردەوەدا كونترۆڵی هەموو كاروبارەكانی وڵاتیان بەدەستەوە گرت. لە ماوەی هەشت ساڵ حكومەتداریدا، دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری وڵات چووە ژێر ڕكێفی تەواوی ئەوانەوە و ڕكابەرەكان و شوێندانەرانی كۆمەڵایەتی سەركوت و وەلانران.
خەڵک كە لە شێوەی حكوومەتداری، سەركوت، كپكردن وەزاڵە هاتبوون ئەم جارە بە هیوای كەمێك ئازادی پەنایان بۆ دەوڵەتی خاتەمی برد كە بانگەشەی ڕیفۆرمی دەكرد. ئەم دەوڵەتە بە جۆرێك هاوشێوەی سەردەمی سازەندەگییە. بەو مانایە كە سەردەمی بە ناو سازەندەگی زۆرتر ئاراستە و لێڕوانینێكی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەبوو، هەر چەند سەردەمی خاتەمی زۆرتر لێڕوانینێكی سیاسی و فەرهەنگی گرتبووە پێش. بەڵام شێوازەكان تا ڕادەیەك یەكسان بوون لە بەرئەوەی لە هەر دوو سەردەمدا، تەنیا ئامانج قورۆغكردنی دەسەڵات لە ڕێگەی دامەزراوە هاوتەریبەكان لە بەرنامەی كاردا بووە. ڕێفۆرمیستەكان بە دەربڕینی ئەوەی كە ئێران لە بواری سیاسی و فەرهەنگی لە نێوخۆدا خەساری بەركەوتووە، سیاسەتەكانی دەوڵەت، خەڵكی لە دەوڵەت دووركردبووە و لە دەرەوەی وڵات تەریك كەتبووەوە. بەدانی بەڵێنگەلێك كە هیچكات نەیانتوانی ئەوانە جێبەجێ بكەن، توانییان ڕكابەرەكانی خۆیان شكست بدەن و جڵەوی حكوومەت بەدەستەوە بگرن، بێ ئەوەی كە بتوانن دامەزراوە هاوتەریبەكان كونتڕۆڵ بكەن.
لە بنەڕەتدا بەشێك لە بەربژێرەكانی بەرەی دووی جۆزەردان گرفتی سەرەكیی خەڵكیان لە نەبوونی دێموكراسی و لاوازی كۆمەڵگەی مەدەنی دەزانی بەڵام ئەوان هەرگیز نەیانتوانی لەگەڵ دامەزراوە هاوتەریبەكان ڕكابەری بكەن یان دەسەڵاتی ئەوان بە پێكۆڵدا بكێشن. هەربۆیە كاركردی ئەم دەوڵەت لە فەزای داخراوی كۆماری ئیسلامیدا، بێ ئەوەی دەسكەوتێكی بۆ هێنانەبەرباسی پرسەكە یان پێكهێنانی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەبێ، بووە هۆی بیچمگرتنی ڕووداوگەلێك وەك كووی زانكۆ، تیرۆری سەعید حەجاریان و ... . هەروەها زۆرترین بەلاڕێدابردنی بیروڕای گشتییش هەر لەم دەڵەتەدا ئەنجام درا، لەبەر ئەوەیكە لە كۆمەڵگایەكدا كە هیچ جۆرە لێكچوونێك لەگەڵ گەڵاڵەی مافی مرۆڤ نییە، باسكردن لە لاوازی كۆمەڵگای مەدەنی و نەبوونی دێموكراسی، دەسكەوتێكی لەمە زیاتری نابێ.
ئەحمەدی نیژاد بە دروشمی «ئوسوولگەرایی دادپەروەر تەوەر» هاتە مەیدانەوە. ئەم سەردەمە ڕەنگە بكرێ بە پرچەكردار و زایڵەیەك بزانین لە هەمبەر خولەكانی ڕابردوودا. لە بەر ئەوەیكە لە بەدەنەی سەرەكیی حكوومەتی ئاخوندیدا ئەم ڕوانگەیە هاتبووە پێش كە دەوڵەتی فەرمی لە چوارچێوەی سەرەكیی شۆڕش لای داوە و تووشی بەلاڕێداچوون بووە. هەر بەم هۆیە دەسەڵاتداران دەبوایەت لە لێڕوانینی دەوڵەتەكانی ڕابردوودا پێداچوونەوە و پاكسازی بكەن. ئەم بیركردنەوە بووە هۆی ئەوەیكە دەوڵەت بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شۆڕش واتە بە سەردەمێك لانیكەم ٢٠ ساڵ لەوەپێش. بۆ ئەم كارە ئەحمەدی نژاد مۆرهیەكی گونجاو بوو. ئەم خولە بە دوو كەرەستەی بنەڕەتی دەستی بەكار كرد: یەكەم توندتركردنی هەستی نادادپەروەری و هەڵاواردنێك كە لە سەردەمی ئاوەدانكردنەوە دەستی پێكردبوو و ڕەگی لە پرسە ئابووریەكاندا كوتابوو و دووهەم ئەوەیكە خۆڕاگری دەوڵەت لە سەر «سەربەخۆیی سیاسی» كە بە هاتنە سەركاری دەوڵەتی خاتەمی تووشی گومان ببوو، بەتایبەت كاتێك كە باسی دۆسیەی ناوكی هاتە پێشێ ئەم هەستە لە نێو ئاخوندەكان دروست بوو كە دەوڵەت نابێ پاشەكشێ بكات و ئەمە بۆ خامنەیی قەبووڵكردنی مەحاڵ بوو، لەبەر ئەوەیكە ئاخوندەكان لە هەمبەر ئامانجە بنەڕەتییەكانی شۆڕش كە لە نێوبردنی ئیسراییل و خەبات لە دژی ڕۆژئاوا بوو، هەستیار بوون و گەیشتن بەم ئامانجگەلەیان: سەربەخۆیی، ئازادی و كۆماری ئیسلامییان لە دەستپێڕاگەیشتن بە چەكی ناوكی دەبینیەوە. پێداویستی ئەم كارەیش بەهێزكردنی دامەزارەوە هاوتەریبەكانە.
هەركام لە دەوڵەتە فەرمییەكان لە ئێراندا بەو ناوگەلەی كە بەكورتی هێمامان بۆكرد توانیان بە فێڵی تایبەت بە خۆیان خەڵك فریو بدەن و پاوانخوازیی هاوتەریب لە بواری سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی زۆرتر بكەن. ئێستا پرسیار ئەوەیە كە ئەم دەوڵەتانە چ پێوەندیەكیان لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر هەبووە و هەیانە؟ بە ڕاگەیاندنی حیزبی كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك تەنیا حیزبی فەرمی لە لایەن خومەینیەوە، پەسەندكرانی یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامی و هەڵبژاردنی ئایینی شێعە وەك ئایینی فەرمی لە ئێراندا هەموو درگاكان لە ڕووی نوێ ئەندێشان، حیزبەكان و دامەزراوەكانی دیكە داخرا. هەربۆیە كەسێك نەیدەتوانی لە دەرەوەی چوارچێوەی سیستمی دەسەڵاتدار چالاكییەك بكا. بە سەرنجدان بە نەبوونی فەزای ئازادی هەڵبژاردن و سیاسی و نەبوونی هەلومەرجی كێبەركێی تەندروست، بە ناچار هەموو ئەو كەسانەی كە بیریان لە گێڕانی ڕۆڵ لە بەستێنەكانی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی دەكردەوە و دەیكەن، ناچارن لە هەر بوارێكدا بەستراوە بە سیستمی دەوڵەتی كۆماری ئیسلامی بن و دەبێ و بۆ متمانە وەرگرتن لە ڕێگەی فیلتێری دامەزراوە چاوەدێرەكانەوە تێپەڕ ببن. پێداویستی ئەم كارەیش پێوەندی چڕوپڕە لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر و دامەزراوە هاوتەریبەكان. لە ئاكامدا هەموو دەوڵەتەكان و كاربەدەستانی دەوڵەت، لە سەرەتای هاتنە سەركاری ڕێژیم تا دوایین دەوڵەتی دانراو كە دەوڵەتی یازدەهەم بە سەرپەرەشتی حەسەن ڕۆحانییە، هەموویان پەیڕەوی یەك ئەسڵ، خاوەن یەك ئامانج و بەرنامە و بەشێوەی هاوبەش بەستراوە بە دەسەڵاتی دامەزراوە هاوتەریبەكانن.
لەمڕووەوە سەرەڕای دروشمە هەڵخڵتێنەكان، هەموو دەوڵەتەكانی بەناو فەرمی، بە كردەوە لە ڕێگەی بەهێزكردنی بناغەكانی دەوڵەتی سێبەر هەنگاویان هەڵێناوە. بە گەورەبوونی دەوڵەتی سێبەر یان بە واتایەكی دیكە دەوڵەتەكانی سێبەر، دەوڵەت بە شێوەی فەرمی و یاسایی كز و لاوازتر بوویەوە و لە كۆتاییدا ئەنجامدانی كاروباری وڵات لە ڕێگاكانی دیكەوە ئەنجام دەدرێ، چوونكە جیا لە كارتێكەری و كاریگەری هەمە لایەنەی ڕێبەری كۆماری ئیسلامیی و سەربازانی بێ ناونیشان و بەسیجی ئەو، هەر كام لە دەوڵەتەكانی پێشوو بە سەرپەرستی ڕەفسەنجانی، خاتەمی و ئەحمەدی نیژاد بە شێوەیەك لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر تێكەڵاو بوون و لە ڕێگەی كارتێكەریان لە سەر كاربەدستانی وەزارەتخانەكان و ئۆرگانەكانی دیكەی سیاسی و ئیداری ناكارامەی دەوڵەتی سێبەر یان دەوڵەتی سەرەكیان دووقات كردووەتەوە.
لە بنەڕەتیشدا ئەم دەوڵەتانە تەنیا بەڕێوەبەری بڕیارەكانی دەوڵەتی سێبەر بوون كە لە سەرەتای دامەزرانی ئەم ڕێژیمە لە ئێراندا حوكمڕانی دەكا. شوێن پێی حكوومەتی سێبەر تا ئەو شوێنە زەق و هەست پێكراو بووە كە لە هەر سێ دەوڵەتی ڕابردوودا، سەر كۆمارەكان هەر كامیان بە شێوەیەك بێزاری خۆیان دەربڕیوە كە بەڕێوەبەری كاروبارەكان لە دەستی ئەواندا نییە، بۆ وێنە ئەحمەدی نەژاد باسی لە بوونی دەوڵەتێكی قاچاخچی لە هەناوی دەوڵەتدا دەكرد. چوونە دەرەوەی كاروانێكی زێر بە بەهای ١٨ میلیارد دوڵار لە ڕێگەی سنووری زەوینی توركیا و ماوەیەك پێش پرسی ٢٢ میلیارد دولاری ڕەحیمی تەنیا گۆشەیەك لە ئەم قاچاخچیەتییە نیشان دەدا. خاتەمی دەیگوت من تەنیا « تفاق ڕێكخەری» ئەم دەوڵەتەم و لەم دواییانەدا رۆحانی بە ڕەخنەیەكی توند لە دەزگای دەوڵەتی لە ڕۆژنامە، سازمانی دەنگ و ڕەنگ و دەسەڵاتی ئابووری كە هەموویان لە یەك شوێن و لە خزمەت سویای پاسدارانە، بەشێك لەم دامەزراوانەی بە گەندەڵی خوڵقێن شوپهاند. هەموو ئەم ڕووداوانە نیشان لە بوونی دەوڵەتێكی سێبەری جێكەوتوو و زۆر كارتێكەر لە حكوومەتی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە.
لە كۆتاییدا، لە ئەگەری دانەڕمانی شێوەدەوڵەتەكان و نەبوونی بەستێنی دامەزراندنی حیزبەكان، سروشتییە كە دەوڵەت چییەتی سەرەكیی خۆی لە دەست بدا و لە ڕێگەی سەرەكیی خۆی لابدا. تا ئەو شوێنەی كە لە باتی ئەو، گرووپە خاوەن دەسەڵات و بەرژەوەندییەكان و گرووپەكانی گوشار لە كاروباری دەوڵەتی و سیستمی یاسایی دەستێوەردان دەكەن و دەبنە بەربەست لە ڕێگەی بەرەوپێشچوونی كاروبارەكان لە كاناڵی سەرەكیی خۆیانەوە.
ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی هەواڵدەریی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
