باشوورى کوردستان شەش کێشه و یەک رێگا چاره
13:38 - 27 خاکەلێوه 2713
Unknown Author
ع ـ شریف زاده
هەرچى زەمان تێدەپەرێت ململانێی نێوان کورد و عەرەب ( دەسەڵاتى کورد و حکومەتى ئێراق ) قووڵتر و زێدەتر دەبێت نە کورد دەتوانێ دەستەڵاتى حکوومەتى ناوەندى قبووڵ بکات و نە حکوومەتى ناوەندیش دەسەڵاتى کوردى پێ تەحەمول دەکرێت مەسەلى فارسەکان کە دەڵى \" دو پادشاه در اقلیمى نگنجند \" بە تەواوى لە سەر شەرایەتى ئێستاى باشوورى کوردستان وئێراق دروستە.
شەش کێشەى سەرەکیی کورد و عەرەب لە ئێراق
١. کەرکووک ـ و ـ ( مادەى ١٤٠ ) ـ کەرکووک کێشەیەکى گەلێک مەزن و گەلێک کۆنە. فاکتۆرى کێشەى کەرکووک لە دابەش کردنى کوردستان لە سەرەتاى سەدەى بیستەم رۆڵى گەورەى گێڕاوە ( ویلایەتى مووسڵ ) ئەگەر کورد کەرکووکى نەبووبا لە مێژساڵ بوو دۆڵەتى سەربەخۆى خۆى هەبوو بریتانیا لە ساڵى ١٩١٨ حازر بوو بە بێ کەرکووک دۆڵەت بۆ کورد پێک بێنى. بەشێک لە شورشەکان لە سەر مەسەلەى کەرکووک هەڵگیرسان و یان بە خاترى کێشەى کەرکووک بە ئاکام نەگەیشتن لە ساڵى ١٩٥٨ کورد بە ئۆتۆنومى پان و بەرین لانیکەم لە بارى یاسایەوە گەیشت، بەڵام فاکتۆرى کەرکووک تێکى دا لە نەزەر خۆالێخۆشبوو بارزانیەوە کەرکووک نامووسى کورد دەژمێردرا. تا عەرەبیک لە ئێراق بمێنى حازر بەوە نابێ کە کەرکووک تەسلیم بە کورد بکات و تا کوردێکیش لە باشوروى کوردستان بمێنى دەس لە کەرکووک ناکێشێت. هەڵەیە ئەگەر کەرکووک لە گەڵ شارى بروکسل موقایسە بکەین. جارێک سەدام حوسین بە ئیدریس بارزانى گووتبوو \" ئیمە ئەگەر مەجبوور بین لە نێوان کەرکووک بۆ کورد و شطالعرب بۆ ئێران لە یەکیان چاۆپوشى بکەین ، ئەوە بە بێ هییچ ئەم لاو و ئەولایەک لە شطالعرب بۆ ئێران چاۆپوشى دەکەین، بەڵام لە کەرکووک بۆ کورد چاوپۆشى ناکەین \" ئەمە تەنیا وتەى سەدام حوسین نیە بەڵکوو هەموو عەرەبەکان بەم گوتەیە باوریان هەیە. مادەى ١٤٠ کە بە رەواڵەت بە مەبەستى چارەسەرى کێشەى کەرکووک نوسراوە بە هیچ جورێک ناتوانى گرفتى کەرکووک چارەسەر بکات و هیوا بەستن بەم مادەیە جگە لە کڵاو لە سەر خۆ نان نەبێت چى دیکە نیه.
٢. هێزى چەکدار یا ( هێزى پیشمەرگە ) ى کورد ـ هێزى چەکدارى کورد یەکى دیگە لە کێشە سەرەکیەکانى نێوان کورد و عەرەبە بۆ کورد هێزى چەکدار ( هێزى پیشمەرگە ) یەک گارانتى پاراستن و حیفزى دەسکەوتەکا دەژمێدرێت و بۆ عەرەبیش دوژمن بە حیساب دێت کورد بە لە دەس دانى هێزى پیشمەرگە هەموو شتێک لە دەس ئەدات لە کۆمەڵگاى عیراق بە کورد و عەرەبەوە عەقلیەت بەوە نەگەیشتوە کە بە بێ هێزى چەک دەکرێ کێشەکان چارەسەر بکرێن لە نێوان هەموو وڵاتانى دۆنیا بە فیدراڵ و غەیرە فیدراڵەوە تاقە وەڵاتێک نابینرێت ( جگه ئێراق ) کە دوو دانە سوپاى نیزامى هەبێت.
٣. نەوت و گاز ـ کانگەکانى نەوت و گاز لە باشوورى کوردستان یەکى دیکە لەو گرفتە ئاڵوزانەیە کە چارەسەر کردنى پێش بینى ناکرێ. کورد مەگەر کەڕ ( ناشنوا ) یان کویر بێت کە حازر بەوە بێت کە ئەو کانیاوە زێڕانە تەسلیمى عەرەب بکات و لە لایەکى دیکەوە عەرەب مەگەر عەرەب نەبێت کە لە سەر نەوت و گازى کوردستان کۆتا بێت. پێش بینى ئەوە کراوە کە تا پێنج ساڵى دیکە کوردستان دەتوانێ رۆژانە تا دوو میلیون بەرمیل نەوت سادر بکات ماناى ئەوەیە کە بەم حیسابە کوردستان دەگاتە چوارەمین یان پینجەمین وەڵاتى سادر کەرى نەوت لە دۆنیا. جگە ئەمەش میزانى کانگا گازەکانى کوردستان سەر بە بلیونە میترى سێ جا دەدات کە لە رۆژهەڵاتى نێوەراست بە دواى ئیران رێکورد دەشکینى.
٤. دیارى کردنى سنوورى کوردستان ـ هەر چەند دیارى کردنى هێڵى سنوورى باشوورى کوردستان لە موقایسە لە گەڵ بەشەکانى دیکەى کوردستان ئاسانتر بەرچاو دەکەوێت، بەڵام هەر ئەم ئاسان کاریەش گرفتیکى کۆن و گەڵیک ئاڵوزە بە چەشنێک بە ئاکام نەگەیشتنى ڕێکەوتنامەى ١١ى ئادارى ساڵى ١٩٧٠ لە بەر دیارى کردنى سنوورى کوردستان بوو. ئەم کێشەیە لە دەورانى حکوومەتى سەدام حوسێن ئاڵوزتر و قووڵتر کراوە کە ئێستاش هیچ ڕێگە چارەى بۆ نابێێنرێت.
٥. دوو سیستم و دوو حکوومەت ـ کێشەى کورد و عەرەب تەنیا ئەوە نیە کە دوو حکوومەت لە یەک وڵاتن بەڵکو قووڵایی کێشەکە لە نوعى سیستمى حکوومەتى دایە لە بەغداد حوومەتێکى کۆنەپەرەستى دینى حاکمە و لە کوردستانیش سیستمى حکوومەتى مودێرن و دێموکراتیک کە بە هییچ عەقڵێک و لۆژیکێک ئەم دوو حکوومەتە پێکەوە ناتوانن بسازن.
٦. بێ باورى و بێ متمانە ( عدم اعتماد ) ـ کۆى ئەو گرفتانەى سەرەوە و زۆر گرفتى گەورە و چکۆلەى دیکەی مێژویی و هەنوکەیى بووە هوى ئەوە کە نە کورد بە عەرەب متمانە بکات و نە عەرەبیش باورى بە ژیانى هاوبەش لە گەڵ کورد بێت. ژیانى هاوبەشى کورد و عەرەب بە سەد ساڵ نەگەیشتوە بەڵام ململانێ و شەر لە نێوان کورد و عەرەب لە سەد ساڵیش پترە. متمانە بە یەکتر کردنى کورد و عەرەب لە ژێرى سیفرە وەیە هەر بویە پیکەوە ژیانى کورد و عەرەب لە عیراق نامومکینە ( مەگەر بە زۆر ).
یەک ڕێگا چارە
ڕاگەیاندنى دۆڵەتى سەر بەخۆیی بۆ ئەم بەشەى کوردستان تاقانە ڕێگا چارەى ئەم کێشانە و دەیان کیشەى گەورە و چکۆلەى ترە. سەر بە خۆ بوونى باشوورى کوردستان ئاسان نیە بەڵام بە دڵنیاەوە نامومکین نیە و لە لایەکى دیکەوە سەربەخۆ بوونى باشوورى کوردستان لە چارەسەر کردنى ئەو کێشانەى کە باس کران ئاسانتر. رەنگ بێت ڕاگەیاندنى دۆڵەتى کورد بڕێک کێشەى نوى بۆ کورد بخولقینێت ، بەڵام باێخى بۆ کورد گەلێک زۆره.
هەرچى زەمان تێدەپەرێت ململانێی نێوان کورد و عەرەب ( دەسەڵاتى کورد و حکومەتى ئێراق ) قووڵتر و زێدەتر دەبێت نە کورد دەتوانێ دەستەڵاتى حکوومەتى ناوەندى قبووڵ بکات و نە حکوومەتى ناوەندیش دەسەڵاتى کوردى پێ تەحەمول دەکرێت مەسەلى فارسەکان کە دەڵى \" دو پادشاه در اقلیمى نگنجند \" بە تەواوى لە سەر شەرایەتى ئێستاى باشوورى کوردستان وئێراق دروستە.
شەش کێشەى سەرەکیی کورد و عەرەب لە ئێراق
١. کەرکووک ـ و ـ ( مادەى ١٤٠ ) ـ کەرکووک کێشەیەکى گەلێک مەزن و گەلێک کۆنە. فاکتۆرى کێشەى کەرکووک لە دابەش کردنى کوردستان لە سەرەتاى سەدەى بیستەم رۆڵى گەورەى گێڕاوە ( ویلایەتى مووسڵ ) ئەگەر کورد کەرکووکى نەبووبا لە مێژساڵ بوو دۆڵەتى سەربەخۆى خۆى هەبوو بریتانیا لە ساڵى ١٩١٨ حازر بوو بە بێ کەرکووک دۆڵەت بۆ کورد پێک بێنى. بەشێک لە شورشەکان لە سەر مەسەلەى کەرکووک هەڵگیرسان و یان بە خاترى کێشەى کەرکووک بە ئاکام نەگەیشتن لە ساڵى ١٩٥٨ کورد بە ئۆتۆنومى پان و بەرین لانیکەم لە بارى یاسایەوە گەیشت، بەڵام فاکتۆرى کەرکووک تێکى دا لە نەزەر خۆالێخۆشبوو بارزانیەوە کەرکووک نامووسى کورد دەژمێردرا. تا عەرەبیک لە ئێراق بمێنى حازر بەوە نابێ کە کەرکووک تەسلیم بە کورد بکات و تا کوردێکیش لە باشوروى کوردستان بمێنى دەس لە کەرکووک ناکێشێت. هەڵەیە ئەگەر کەرکووک لە گەڵ شارى بروکسل موقایسە بکەین. جارێک سەدام حوسین بە ئیدریس بارزانى گووتبوو \" ئیمە ئەگەر مەجبوور بین لە نێوان کەرکووک بۆ کورد و شطالعرب بۆ ئێران لە یەکیان چاۆپوشى بکەین ، ئەوە بە بێ هییچ ئەم لاو و ئەولایەک لە شطالعرب بۆ ئێران چاۆپوشى دەکەین، بەڵام لە کەرکووک بۆ کورد چاوپۆشى ناکەین \" ئەمە تەنیا وتەى سەدام حوسین نیە بەڵکوو هەموو عەرەبەکان بەم گوتەیە باوریان هەیە. مادەى ١٤٠ کە بە رەواڵەت بە مەبەستى چارەسەرى کێشەى کەرکووک نوسراوە بە هیچ جورێک ناتوانى گرفتى کەرکووک چارەسەر بکات و هیوا بەستن بەم مادەیە جگە لە کڵاو لە سەر خۆ نان نەبێت چى دیکە نیه.
٢. هێزى چەکدار یا ( هێزى پیشمەرگە ) ى کورد ـ هێزى چەکدارى کورد یەکى دیگە لە کێشە سەرەکیەکانى نێوان کورد و عەرەبە بۆ کورد هێزى چەکدار ( هێزى پیشمەرگە ) یەک گارانتى پاراستن و حیفزى دەسکەوتەکا دەژمێدرێت و بۆ عەرەبیش دوژمن بە حیساب دێت کورد بە لە دەس دانى هێزى پیشمەرگە هەموو شتێک لە دەس ئەدات لە کۆمەڵگاى عیراق بە کورد و عەرەبەوە عەقلیەت بەوە نەگەیشتوە کە بە بێ هێزى چەک دەکرێ کێشەکان چارەسەر بکرێن لە نێوان هەموو وڵاتانى دۆنیا بە فیدراڵ و غەیرە فیدراڵەوە تاقە وەڵاتێک نابینرێت ( جگه ئێراق ) کە دوو دانە سوپاى نیزامى هەبێت.
٣. نەوت و گاز ـ کانگەکانى نەوت و گاز لە باشوورى کوردستان یەکى دیکە لەو گرفتە ئاڵوزانەیە کە چارەسەر کردنى پێش بینى ناکرێ. کورد مەگەر کەڕ ( ناشنوا ) یان کویر بێت کە حازر بەوە بێت کە ئەو کانیاوە زێڕانە تەسلیمى عەرەب بکات و لە لایەکى دیکەوە عەرەب مەگەر عەرەب نەبێت کە لە سەر نەوت و گازى کوردستان کۆتا بێت. پێش بینى ئەوە کراوە کە تا پێنج ساڵى دیکە کوردستان دەتوانێ رۆژانە تا دوو میلیون بەرمیل نەوت سادر بکات ماناى ئەوەیە کە بەم حیسابە کوردستان دەگاتە چوارەمین یان پینجەمین وەڵاتى سادر کەرى نەوت لە دۆنیا. جگە ئەمەش میزانى کانگا گازەکانى کوردستان سەر بە بلیونە میترى سێ جا دەدات کە لە رۆژهەڵاتى نێوەراست بە دواى ئیران رێکورد دەشکینى.
٤. دیارى کردنى سنوورى کوردستان ـ هەر چەند دیارى کردنى هێڵى سنوورى باشوورى کوردستان لە موقایسە لە گەڵ بەشەکانى دیکەى کوردستان ئاسانتر بەرچاو دەکەوێت، بەڵام هەر ئەم ئاسان کاریەش گرفتیکى کۆن و گەڵیک ئاڵوزە بە چەشنێک بە ئاکام نەگەیشتنى ڕێکەوتنامەى ١١ى ئادارى ساڵى ١٩٧٠ لە بەر دیارى کردنى سنوورى کوردستان بوو. ئەم کێشەیە لە دەورانى حکوومەتى سەدام حوسێن ئاڵوزتر و قووڵتر کراوە کە ئێستاش هیچ ڕێگە چارەى بۆ نابێێنرێت.
٥. دوو سیستم و دوو حکوومەت ـ کێشەى کورد و عەرەب تەنیا ئەوە نیە کە دوو حکوومەت لە یەک وڵاتن بەڵکو قووڵایی کێشەکە لە نوعى سیستمى حکوومەتى دایە لە بەغداد حوومەتێکى کۆنەپەرەستى دینى حاکمە و لە کوردستانیش سیستمى حکوومەتى مودێرن و دێموکراتیک کە بە هییچ عەقڵێک و لۆژیکێک ئەم دوو حکوومەتە پێکەوە ناتوانن بسازن.
٦. بێ باورى و بێ متمانە ( عدم اعتماد ) ـ کۆى ئەو گرفتانەى سەرەوە و زۆر گرفتى گەورە و چکۆلەى دیکەی مێژویی و هەنوکەیى بووە هوى ئەوە کە نە کورد بە عەرەب متمانە بکات و نە عەرەبیش باورى بە ژیانى هاوبەش لە گەڵ کورد بێت. ژیانى هاوبەشى کورد و عەرەب بە سەد ساڵ نەگەیشتوە بەڵام ململانێ و شەر لە نێوان کورد و عەرەب لە سەد ساڵیش پترە. متمانە بە یەکتر کردنى کورد و عەرەب لە ژێرى سیفرە وەیە هەر بویە پیکەوە ژیانى کورد و عەرەب لە عیراق نامومکینە ( مەگەر بە زۆر ).
یەک ڕێگا چارە
ڕاگەیاندنى دۆڵەتى سەر بەخۆیی بۆ ئەم بەشەى کوردستان تاقانە ڕێگا چارەى ئەم کێشانە و دەیان کیشەى گەورە و چکۆلەى ترە. سەر بە خۆ بوونى باشوورى کوردستان ئاسان نیە بەڵام بە دڵنیاەوە نامومکین نیە و لە لایەکى دیکەوە سەربەخۆ بوونى باشوورى کوردستان لە چارەسەر کردنى ئەو کێشانەى کە باس کران ئاسانتر. رەنگ بێت ڕاگەیاندنى دۆڵەتى کورد بڕێک کێشەى نوى بۆ کورد بخولقینێت ، بەڵام باێخى بۆ کورد گەلێک زۆره.
