جنگ بر سر آب خاورمیانه و تبعات آن ـ بخش دوم و پایانی
14:00 - 12 آذر 1392
Unknown Author
مهدی هاشمی
جنگ برسر آب خاورمیانه و تبعات آن ـ بخش نخست
اختلافات عراق با همسایگانش برسر آب‌های مرزی
عراق به شدت نسبت به سهم فعلی خود از آب‌های ترکیه (٥٠٠ مترمکعب درثانیه) معترض است. ترکیه درمقابل بر توافقنامه‌ای که این کشور با سوریه درسال ١٩٨٧ میلادی منعقد کرده و سهم ٥٠٠ مترمکعب را برای سوریه تعیین کرده بود، اصرار می‌ورزد. عراق و سوریه دهه‌هاست که برسر سهم خود از آب فرات به توافق نرسیده‌اند و سوریه حاضر نیست سهم مساوی به عراق بدهد(٨).
از طرف دیگر ترکیه کانال‌هایی که عراقی‌ها میان دورودخانه دجله و فرات ایجاد کرده است تا کمبود آب فرات را دربخش‌هایی از این کشور راجبران سازد، رابهانه‌ای برای قلمداد کردن این دو رودخانه به عنوان یک حوزه ساخته است.
با این کار ترکیه قصد دارد تا سهم عراق از هر دورودخانه دجله و فرات را به ٥٠٠ مترمکعب درثانیه (درحدود سالانه ١٥ میلیارد مترمکعب) کاهش دهد(٨).
ترکیه بررودخانه دجله ٨ سد ساخته است و باعث شده است تا آورد سالانه این رودخانه در عراق کاهش ٥٠ درصدی داشته و از سالانه ١٨ میلیارد مترمکعب به سالانه ٩ میلیارد مترمکعب برسد(٨).
از آنجائیکه طرح گاپ در ترکیه مساحت‌های وسیعی از زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کند ورود پساب‌های کشاورزی به رودخانه‌ها سبب آلودگی بیش ازحد آب دجله و فرات در خاک عراق شده است(٨).
از طرف دیگر کانال‌هایی که ایران برای انحراف آب رودخانه‌های مرزی به سوی اراضی خود تاسیس کرد و سدهایی که براین رودخانه ساخته است سبب کاهش شدید آب ورودی به خاک عراق شد. اقدامات مذکور ایران سبب کاهش ٦٠ – ٧٠ درصدی آب ورودی به عراق شده است. همچنین میزان پساب‌های به شدت شور و آلوده ایران نظیر پساب‌های توسعه نیشکر خسارت‌های زیادی را به زمین‌های کشاورزی عراق و پوشش سبز مناطق شرق این کشور داشته است (٧).
در دهه اخیر پس از آنکه حکومت اقلیم کُردستان عراق نقشه‌ای از کُردستان که مناطق وسیعی ازخانقین در شمال عراق تا بصره درجنوب این کشور، به همراه اراضی دیگر که واقع درخاک ایران هستند راشامل می‌شود، ایران تغییرات خیلی زیادی را به سرعت در آب جاری رودخانه‌های مرزی ایجاد کرد. درپی این تغییرات و کاهش شدید آب ورودی به عراق، مناطق مرزی ایران و عراق به کلی خشک شده و خالی ازسکنه شده‌اند. این مناطق درخاک ایران به مناطق شبه نظامی تبدیل شده‌اند. این اقدام ایران درحقیقت بستن راه برتحقق ادعاهای حکومت کُردستان عراق است(٧).
درپی کاهش شدید آب ورودی به عراق، نظام جدید این کشور کار تکمیل سدهای نیمه تمام و تاسیس سدهای جدید را با جدیت آغاز کرده است. مسئولان عراقی این اقدام را تنها وسیله تامین آب مورد نیاز شرب و کشاورزی می‌دانند(٩). به احتمال زیاد آنچه باز دوباره به فراموشی سپرده خواهد شد محیط زیست وبه ویژه تالاب‌های این کشور هستند که ریه‌های خاورمیانه محسوب می‌شوند. درنبود این تالاب‌ها احواز و دیگر شهرهای غرب ایران نفس نخواهند کشید و جان هزار انسان به خطر خواهد افتاد. کاهش میزان آب جاری در عراق وروی آوردن این کشور به سدسازی بی‌شک باعث خشک شدن مساحت‌های وسیع‌تری از خاک این کشور و تبدیل شدن آن به صحرا خواهد شد. خشک شدن اهوار عراق و گسترش مناطق صحرایی در این کشور علت اصلی طوفان‌های شن خاورمیانه هستند.
اختلافات برسرآب‌های مرزی ازدیدگاه حقوق بین‌الملل
درحقوق بین‌الملل دیدگاهی که امروزه از سوی اکثریت کشورها و سازمان‌های بین‌المللی پذیرفته شده است دیدگاه مبتنی بر دو اصل استفاده مشترک ازآب‌های مرزی و محدودیت استفاده از آب‌های مرزی است. بنابر اصل استفاده مشترک از آب‌های مرزی \"کشورهایی که درساحل یک رودخانه بین‌المللی واقع شده‌اند نسبت به آن رودخانه حق حاکمیت مشترک دارند\" همچنین برطبق اصل محدودیت استفاده از آب‌های مرزی حاکیمت هر یک از کشورهای ساحلی یک رودخانه بین‌المللی محدود به وظایفی است که حقوق بین‌الملل برای آنها مقرر کرده و به هیچ وجه حاکمیت مطلق نیست(٤).
بنابه این رویکرد بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند وضع طبیعی کشور خود را به گونه‌ای تغییر دهد که به کشور مجاور زیان وارد شود(٤). هرگونه انحراف آب رودخانه‌ها، توقف آب رودخانه و یا آلوده ساختن آب آن ازدیدگاه حقوق بین‌الملل مجاز نیست.
در زمینه اختلافات برسر آب درون یک کشور نیز قوانین مشابه وجود دارد. درسال ١٨٨٧ دادگاه عالی فدرال سوئیس به اختلاف میان دو کانتون زوریخ و کانتون شاف هازن برسر انحراف آب، رای منفی داد و با انحراف مسیر رودخانه مخالفت کرد.
سال ١٩٠١ دیوان عالی ایالات متحده آمریکا به اختلاف بر سر انحراف آب رودخانه آرکانزاس میان دوایالات کانزاس و کلورادو رای منفی داد. موارد مشابه دیگری نیز درسال ١٩٢٢ در آمریکا و ١٩٢٧ در آلمان مشاهده شده است(٤).
بطور کلی رویه قضایی بین‌المللی، دو اصل اساسی در مورد تغییر مسیر رودخانه‌های بین‌المللی را مورد تاکید قرار می‌دهد. \"اولا هیچ دولتی حق ندارد در سرزمین خود، بدون مشورت با دولت‌های دیگر و بدون مذاکره با آنها برای یافتن راه حل‌های معقول، اقدام به تغییر مسیر رودها نماید. ثانیا هر دولتی که به نحوی در جریان آب رودخانه دخالت کند و سبب وارد شدن خسارت به دولت دیگر شود، مسئول خسارات وارده خواهد بود\"(٤).
در زمینه اختلافات آبی، عراق بارها به ایران و ترکیه رسما اعتراض کرده است. در سال ١٩٧٥ ایران جهت پذیرش مذاکره با عراق برسر منابع آبی مشترک، این پیش شرط که تمام اختلافات مرزی و امنیتی بین دو کشور نظیر حمایت عراق از \"جبهه‌های آزادی بخش احواز\" همزمان در کنار مشکل آب‌های مرزی به عنوان یک بسته مورد مذاکره قرار گیرد، مطرح کرد. باپذیرش این شرط از سوی عراق، عهدنامه سال ١٩٧٥ بین ایران و عراق در الجزایر منعقد شد.
عهدنامه سال ١٩٧٥ ایران با عراق شامل یک عهدنامه، یک الحاقیه، ٣ پروتوکل و٤ توافقنامه است. تنها یک توافقنامه به مسئله آب‌های مرزی اختصاص داشته است. کمیته‌ای مشترک برای بررسی وضعیت رودخانه‌های مرزی تشکیل شد. با فرارسیدن انقلاب ٥٧ در ایران و شروع جنگ ایران عراق، همه چیز میان دوکشور تعطیل شد(٤).
اخیرا مسئولان ایرانی در دیدار بامسئولان دولت عراق جدید حل شدن مسئله خشک شدن رودخانه‌های مشترک دو کشور را منوط به برطرف شدن نکات زیر دانسته‌اند(٧):
پایان دادن به حضور جنگجویان کُرد ایرانی در خاک عراق.
پایان دادن به حضور نیروهای مجاهدین خلق در خاک عراق.
خارج شدن نیروهای آمریکایی از عراق و لغو تمامی موافقتنامه‌های امنیتی و نظامی با آمریکا از سوی عراق، به دلیل این که این توافقنامه‌ها برضد امنیت ملی ایران هستند.
عدم مخالفت با رویکرد سیاسی ایران در عراق و پذیرش حضور ایران در عرصه سیاسی عراق.
تامین تمامی منافع تجاری، سیاسی، امنیتی و توریستی ایران در عراق در مقابله با طرح‌های دیگر قدرت‌های منطقه.
جنگ آب در خاورمیانه بسان دیگر جنگ‌ها قربانیان زیادی دارد. سالانه در حدود نه هزار شهروند احوازی در اثر استنشاق کمیت زیادی از ذرات ریز معلق در هوا(PM١٠) جان خود را ازدست می‌دهند(٢). همچنین ٥٢ دونوع سرطان در احواز به سرعت درحال افزایش هستند و سالانه جان صدها احوازی را می‌گیرند(٣).
یکی از مهمترین تبعات این جنگ آن است که احواز به آلوده‌ترین شهر جهان تبدیل شده است.
انتخاب نام ریزگرده‌های عربی برای طوفان‌های شن از سوی میدیای فارسی زبان، تلاشی برای مقصر نشان دادن عراق و دیگر کشورهای عربی همسایه ایران در این بحران، قلمداد می‌شود. بررسی بحران فعلی محیط زیست نیازمند نگاهی بی‌طرفانه که تنها حقایق زیست محیطی را مدنظر می‌گیرد دارد. آنچه روشن است اصل حاکمیت مطلق ملی تعارضاتی با رویکرد زیست محیطی دارد. نگریستن به مشکل طوفان‌های شن از دیدگاه یک جانبه ملی ما را ازدرک حقیقت این بحران باز می‌دارد. دانستن این نکته که عراق از خود هیچ رودخانه‌ای که سرچشمه‌اش در خاک عراق باشد، ندارد بر اهمیت درک بی‌طرفانه حقیقت بحران زیست محیطی خاورمیانه می‌افزاید.
به نظر می‌رسد در حالی خاورمیانه برای مقابله با طوفان‌های شنی که سالانه جان هزاران نفر را دردشت‌های واقع در پای سلسله کوه‌های زاگرس، می‌گیرد نیازمند رویکردی انسانی و زیست محیطی است كه قوانين بين‌المللی درباره آب‌های مشترک را درون در كشور یک و درمرز با همسایگان را اساس کار خود شمارد. برای تحقق این هدف دولت‌ها باید از رویکرد معمول خود که مبتنی بر حاکمیت مطلق ملی و مسلح به ایدئولوژی مذهبی – ناسیونالیستی است کوتاه آمده و سلامت محیط زیست راکه یک کلیت تجزیه ناشدنی است، فدای تسویه حساب‌های امنیتی و ایدئولوژی نسازند.
منابع:
١-Shahsavani, A. and et al. Characterization of ionic composition of TSP and PM10 during Meddle Eastern Dust (MED) storms in Ahwaz, Iran. Dec 2011, Journal of “ENVIRONMENTAL MONITORING AND ASSESSMENT”.
٢- الهه زلقی، غلامرضا گودرزی و آزاده ساکی ١٣٨٩ شمسی. كمی سازی مرگ‌های تنفسی و قلبی عروقی منتسب به آلايندهPM١٠ موجود در هوای شهر احواز طی سال‌های(١٣٨٨_١٣٨٩) با استفاده ازمدل AIR Q
٣- رئیس بیمارستان شفای احواز دکتر محمد پدرام در گفتگو با ایسنا در تاریخ ٢٣ مهر ١٣٨٧ شمسی
٤- دکتر اصغر جعفری ولدانی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران، اسفند ١٣٨٨. استفاده از منابع آب رودهای مرزی ایران و عراق و حقوق بین الملل.
٥- ايمن عبداللطيف كويس الربيعي، جامعة البصرة، ٢٠٠٨. دراسة بيئية ومورفولوجية لاهوار جنوب العراق.
٦- دكتور طالب عكاب حسين، مركز ابحاث الاهوار. الاهوار العراقية ...التجفيف والانعاش.
٧- صاحب الربیعی(کارشناس امور آب خاورمیانه)، حرب المیاه بین العراق و ایران (الدوافع والاسباب)
٨- صاحب الربیعی، استعادة حقوق العراق المائية من دول الجوار، ٢٠٠٣
٩- عبدالاله عبدالرزاق الزركاني (حقوقدان عراقی)، السدود التركيه على دجله والفرات وأزمة العراق في المياه، اکتوبر ٢٠١١
١٠- گزارش خبرگزاری رسمی ترکی تودی (Turkeytoday.net) درسپتامبر ٢٠١٢.
١١- گزارش رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران، معاونت طرح و توسعه بر وب سایت رسمی wrm.ir
١٢- گزارش رسمی وزارت منابع آبی عراق، مرکز احیای تالاب های عراق
جنگ برسر آب خاورمیانه و تبعات آن ـ بخش نخست
اختلافات عراق با همسایگانش برسر آب‌های مرزی
عراق به شدت نسبت به سهم فعلی خود از آب‌های ترکیه (٥٠٠ مترمکعب درثانیه) معترض است. ترکیه درمقابل بر توافقنامه‌ای که این کشور با سوریه درسال ١٩٨٧ میلادی منعقد کرده و سهم ٥٠٠ مترمکعب را برای سوریه تعیین کرده بود، اصرار می‌ورزد. عراق و سوریه دهه‌هاست که برسر سهم خود از آب فرات به توافق نرسیده‌اند و سوریه حاضر نیست سهم مساوی به عراق بدهد(٨).
از طرف دیگر ترکیه کانال‌هایی که عراقی‌ها میان دورودخانه دجله و فرات ایجاد کرده است تا کمبود آب فرات را دربخش‌هایی از این کشور راجبران سازد، رابهانه‌ای برای قلمداد کردن این دو رودخانه به عنوان یک حوزه ساخته است.
با این کار ترکیه قصد دارد تا سهم عراق از هر دورودخانه دجله و فرات را به ٥٠٠ مترمکعب درثانیه (درحدود سالانه ١٥ میلیارد مترمکعب) کاهش دهد(٨).
ترکیه بررودخانه دجله ٨ سد ساخته است و باعث شده است تا آورد سالانه این رودخانه در عراق کاهش ٥٠ درصدی داشته و از سالانه ١٨ میلیارد مترمکعب به سالانه ٩ میلیارد مترمکعب برسد(٨).
از آنجائیکه طرح گاپ در ترکیه مساحت‌های وسیعی از زمین‌های کشاورزی را آبیاری می‌کند ورود پساب‌های کشاورزی به رودخانه‌ها سبب آلودگی بیش ازحد آب دجله و فرات در خاک عراق شده است(٨).
از طرف دیگر کانال‌هایی که ایران برای انحراف آب رودخانه‌های مرزی به سوی اراضی خود تاسیس کرد و سدهایی که براین رودخانه ساخته است سبب کاهش شدید آب ورودی به خاک عراق شد. اقدامات مذکور ایران سبب کاهش ٦٠ – ٧٠ درصدی آب ورودی به عراق شده است. همچنین میزان پساب‌های به شدت شور و آلوده ایران نظیر پساب‌های توسعه نیشکر خسارت‌های زیادی را به زمین‌های کشاورزی عراق و پوشش سبز مناطق شرق این کشور داشته است (٧).
در دهه اخیر پس از آنکه حکومت اقلیم کُردستان عراق نقشه‌ای از کُردستان که مناطق وسیعی ازخانقین در شمال عراق تا بصره درجنوب این کشور، به همراه اراضی دیگر که واقع درخاک ایران هستند راشامل می‌شود، ایران تغییرات خیلی زیادی را به سرعت در آب جاری رودخانه‌های مرزی ایجاد کرد. درپی این تغییرات و کاهش شدید آب ورودی به عراق، مناطق مرزی ایران و عراق به کلی خشک شده و خالی ازسکنه شده‌اند. این مناطق درخاک ایران به مناطق شبه نظامی تبدیل شده‌اند. این اقدام ایران درحقیقت بستن راه برتحقق ادعاهای حکومت کُردستان عراق است(٧).
درپی کاهش شدید آب ورودی به عراق، نظام جدید این کشور کار تکمیل سدهای نیمه تمام و تاسیس سدهای جدید را با جدیت آغاز کرده است. مسئولان عراقی این اقدام را تنها وسیله تامین آب مورد نیاز شرب و کشاورزی می‌دانند(٩). به احتمال زیاد آنچه باز دوباره به فراموشی سپرده خواهد شد محیط زیست وبه ویژه تالاب‌های این کشور هستند که ریه‌های خاورمیانه محسوب می‌شوند. درنبود این تالاب‌ها احواز و دیگر شهرهای غرب ایران نفس نخواهند کشید و جان هزار انسان به خطر خواهد افتاد. کاهش میزان آب جاری در عراق وروی آوردن این کشور به سدسازی بی‌شک باعث خشک شدن مساحت‌های وسیع‌تری از خاک این کشور و تبدیل شدن آن به صحرا خواهد شد. خشک شدن اهوار عراق و گسترش مناطق صحرایی در این کشور علت اصلی طوفان‌های شن خاورمیانه هستند.
اختلافات برسرآب‌های مرزی ازدیدگاه حقوق بین‌الملل
درحقوق بین‌الملل دیدگاهی که امروزه از سوی اکثریت کشورها و سازمان‌های بین‌المللی پذیرفته شده است دیدگاه مبتنی بر دو اصل استفاده مشترک ازآب‌های مرزی و محدودیت استفاده از آب‌های مرزی است. بنابر اصل استفاده مشترک از آب‌های مرزی \"کشورهایی که درساحل یک رودخانه بین‌المللی واقع شده‌اند نسبت به آن رودخانه حق حاکمیت مشترک دارند\" همچنین برطبق اصل محدودیت استفاده از آب‌های مرزی حاکیمت هر یک از کشورهای ساحلی یک رودخانه بین‌المللی محدود به وظایفی است که حقوق بین‌الملل برای آنها مقرر کرده و به هیچ وجه حاکمیت مطلق نیست(٤).
بنابه این رویکرد بین‌المللی هیچ کشوری نمی‌تواند وضع طبیعی کشور خود را به گونه‌ای تغییر دهد که به کشور مجاور زیان وارد شود(٤). هرگونه انحراف آب رودخانه‌ها، توقف آب رودخانه و یا آلوده ساختن آب آن ازدیدگاه حقوق بین‌الملل مجاز نیست.
در زمینه اختلافات برسر آب درون یک کشور نیز قوانین مشابه وجود دارد. درسال ١٨٨٧ دادگاه عالی فدرال سوئیس به اختلاف میان دو کانتون زوریخ و کانتون شاف هازن برسر انحراف آب، رای منفی داد و با انحراف مسیر رودخانه مخالفت کرد.
سال ١٩٠١ دیوان عالی ایالات متحده آمریکا به اختلاف بر سر انحراف آب رودخانه آرکانزاس میان دوایالات کانزاس و کلورادو رای منفی داد. موارد مشابه دیگری نیز درسال ١٩٢٢ در آمریکا و ١٩٢٧ در آلمان مشاهده شده است(٤).
بطور کلی رویه قضایی بین‌المللی، دو اصل اساسی در مورد تغییر مسیر رودخانه‌های بین‌المللی را مورد تاکید قرار می‌دهد. \"اولا هیچ دولتی حق ندارد در سرزمین خود، بدون مشورت با دولت‌های دیگر و بدون مذاکره با آنها برای یافتن راه حل‌های معقول، اقدام به تغییر مسیر رودها نماید. ثانیا هر دولتی که به نحوی در جریان آب رودخانه دخالت کند و سبب وارد شدن خسارت به دولت دیگر شود، مسئول خسارات وارده خواهد بود\"(٤).
در زمینه اختلافات آبی، عراق بارها به ایران و ترکیه رسما اعتراض کرده است. در سال ١٩٧٥ ایران جهت پذیرش مذاکره با عراق برسر منابع آبی مشترک، این پیش شرط که تمام اختلافات مرزی و امنیتی بین دو کشور نظیر حمایت عراق از \"جبهه‌های آزادی بخش احواز\" همزمان در کنار مشکل آب‌های مرزی به عنوان یک بسته مورد مذاکره قرار گیرد، مطرح کرد. باپذیرش این شرط از سوی عراق، عهدنامه سال ١٩٧٥ بین ایران و عراق در الجزایر منعقد شد.
عهدنامه سال ١٩٧٥ ایران با عراق شامل یک عهدنامه، یک الحاقیه، ٣ پروتوکل و٤ توافقنامه است. تنها یک توافقنامه به مسئله آب‌های مرزی اختصاص داشته است. کمیته‌ای مشترک برای بررسی وضعیت رودخانه‌های مرزی تشکیل شد. با فرارسیدن انقلاب ٥٧ در ایران و شروع جنگ ایران عراق، همه چیز میان دوکشور تعطیل شد(٤).
اخیرا مسئولان ایرانی در دیدار بامسئولان دولت عراق جدید حل شدن مسئله خشک شدن رودخانه‌های مشترک دو کشور را منوط به برطرف شدن نکات زیر دانسته‌اند(٧):
پایان دادن به حضور جنگجویان کُرد ایرانی در خاک عراق.
پایان دادن به حضور نیروهای مجاهدین خلق در خاک عراق.
خارج شدن نیروهای آمریکایی از عراق و لغو تمامی موافقتنامه‌های امنیتی و نظامی با آمریکا از سوی عراق، به دلیل این که این توافقنامه‌ها برضد امنیت ملی ایران هستند.
عدم مخالفت با رویکرد سیاسی ایران در عراق و پذیرش حضور ایران در عرصه سیاسی عراق.
تامین تمامی منافع تجاری، سیاسی، امنیتی و توریستی ایران در عراق در مقابله با طرح‌های دیگر قدرت‌های منطقه.
جنگ آب در خاورمیانه بسان دیگر جنگ‌ها قربانیان زیادی دارد. سالانه در حدود نه هزار شهروند احوازی در اثر استنشاق کمیت زیادی از ذرات ریز معلق در هوا(PM١٠) جان خود را ازدست می‌دهند(٢). همچنین ٥٢ دونوع سرطان در احواز به سرعت درحال افزایش هستند و سالانه جان صدها احوازی را می‌گیرند(٣).
یکی از مهمترین تبعات این جنگ آن است که احواز به آلوده‌ترین شهر جهان تبدیل شده است.
انتخاب نام ریزگرده‌های عربی برای طوفان‌های شن از سوی میدیای فارسی زبان، تلاشی برای مقصر نشان دادن عراق و دیگر کشورهای عربی همسایه ایران در این بحران، قلمداد می‌شود. بررسی بحران فعلی محیط زیست نیازمند نگاهی بی‌طرفانه که تنها حقایق زیست محیطی را مدنظر می‌گیرد دارد. آنچه روشن است اصل حاکمیت مطلق ملی تعارضاتی با رویکرد زیست محیطی دارد. نگریستن به مشکل طوفان‌های شن از دیدگاه یک جانبه ملی ما را ازدرک حقیقت این بحران باز می‌دارد. دانستن این نکته که عراق از خود هیچ رودخانه‌ای که سرچشمه‌اش در خاک عراق باشد، ندارد بر اهمیت درک بی‌طرفانه حقیقت بحران زیست محیطی خاورمیانه می‌افزاید.
به نظر می‌رسد در حالی خاورمیانه برای مقابله با طوفان‌های شنی که سالانه جان هزاران نفر را دردشت‌های واقع در پای سلسله کوه‌های زاگرس، می‌گیرد نیازمند رویکردی انسانی و زیست محیطی است كه قوانين بين‌المللی درباره آب‌های مشترک را درون در كشور یک و درمرز با همسایگان را اساس کار خود شمارد. برای تحقق این هدف دولت‌ها باید از رویکرد معمول خود که مبتنی بر حاکمیت مطلق ملی و مسلح به ایدئولوژی مذهبی – ناسیونالیستی است کوتاه آمده و سلامت محیط زیست راکه یک کلیت تجزیه ناشدنی است، فدای تسویه حساب‌های امنیتی و ایدئولوژی نسازند.
منابع:
١-Shahsavani, A. and et al. Characterization of ionic composition of TSP and PM10 during Meddle Eastern Dust (MED) storms in Ahwaz, Iran. Dec 2011, Journal of “ENVIRONMENTAL MONITORING AND ASSESSMENT”.
٢- الهه زلقی، غلامرضا گودرزی و آزاده ساکی ١٣٨٩ شمسی. كمی سازی مرگ‌های تنفسی و قلبی عروقی منتسب به آلايندهPM١٠ موجود در هوای شهر احواز طی سال‌های(١٣٨٨_١٣٨٩) با استفاده ازمدل AIR Q
٣- رئیس بیمارستان شفای احواز دکتر محمد پدرام در گفتگو با ایسنا در تاریخ ٢٣ مهر ١٣٨٧ شمسی
٤- دکتر اصغر جعفری ولدانی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی تهران، اسفند ١٣٨٨. استفاده از منابع آب رودهای مرزی ایران و عراق و حقوق بین الملل.
٥- ايمن عبداللطيف كويس الربيعي، جامعة البصرة، ٢٠٠٨. دراسة بيئية ومورفولوجية لاهوار جنوب العراق.
٦- دكتور طالب عكاب حسين، مركز ابحاث الاهوار. الاهوار العراقية ...التجفيف والانعاش.
٧- صاحب الربیعی(کارشناس امور آب خاورمیانه)، حرب المیاه بین العراق و ایران (الدوافع والاسباب)
٨- صاحب الربیعی، استعادة حقوق العراق المائية من دول الجوار، ٢٠٠٣
٩- عبدالاله عبدالرزاق الزركاني (حقوقدان عراقی)، السدود التركيه على دجله والفرات وأزمة العراق في المياه، اکتوبر ٢٠١١
١٠- گزارش خبرگزاری رسمی ترکی تودی (Turkeytoday.net) درسپتامبر ٢٠١٢.
١١- گزارش رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران، معاونت طرح و توسعه بر وب سایت رسمی wrm.ir
١٢- گزارش رسمی وزارت منابع آبی عراق، مرکز احیای تالاب های عراق
