بررسی پیامدهای پیروزی بزرگ کُردها در کرکوک

اردشیر پشنگ*

کُردها و کرکوک؛ رویایی همچنان دور اما دست یافتنی‌تر

بیان رخداد

سرانجام پس از نزدیک به ٢٠ روز از برگزاری سومین دوره انتخابات پارلمانی ٢٠١٤ عراق، کمیسیون عالی انتخابات این کشور عصر روز دوشنبه نتایج نهایی را اعلام کرد نتایجی که حاکی از پیروزی توام با اختلاف زیاد ائتلاف دولت قانون تحت رهبری نوری مالکی است که این امر می تواند رویای تداوم نخست وزیری وی را برای سومین دوره پیاپی به واقعیت نزدیک تر کند. اما یکی دیگر از نتایج قابل توجهی که در این انتخابات رقم خورده است به پیروزی مهم کردها در استان استراتژیک کرکوک باز می گردد آنها موفق شده اند ٨ کرسی از ١٢ کرسی این استان مهم و استراتژیک را از آن خود کنند، پیروزی ای که می تواند زمینه ساز تحولاتی مهم طی چهار سال آینده در تعیین سرنوشت این شهر طبق ماده ١٤٠ قانون اساسی شود. در نوشتار پیش رو بصورت جزئی تری به روند انتخابات در کرکوک و پیامدهای محتمل پس از آن مورد اشاره و بررسی خواهد شد.

واژگان کلیدی: عراق، انتخابات پارلمانی عراق، احزاب عراق، کرکوک، نتایج انتخابات پارلمانی در کرکوک، ماده ١٤٠ قانون اساسی.

تحلیل رخداد
اهمیت کرکوک برای کردها

کرکوک را می‌توان یک عراق کوچک نامید شهر و استانی که در دل خود گروه های مختلف جمعیتی اعم از کُرد، عرب سنی و شیعه، ترکمن و ... جای داده است استانی که با توجه به ذخایر قابل توجه نفتی اش از دیرباز تاکنون یکی از مهمترین ارکان درآمدی عراق به شمار می آید و همچنین با توجه به موقعیت ژئوپلتیکی اش در عمق خاک عراق، دارای اهمیتی بسیار مهم از نظر جغرافیایی و امنیتی است.

همین مساله باعث شده است تا از دهه ١٩٦٠ بدینسو دولتمردان بغداد نشین را که همواره با کردهای مقیم شمال در تضاد هویتی، کشمکش سیاسی و گاه جنگ بوده اند به سمت ترسیم و عملیاتی کردن سیاست های مهندسی جمعیتی، جهت کاستن از جمعیت کردها تحت عناوین مختلف سوق دهد و حتی اقدام به تغییر مرزها و حدود این استان در دوره صدام حسین بکنند بدین معنی که شهرستان هایی عرب نشین را که در شرق کرکوک قرار داشتند به کرکوک ملحق کرده و برخی شهرستان های کردنشین آن را جدا به استان های صلاح الدین و دیاله اضافه کردند تا از طریق چنین روش هایی بتوانند داعیه کردها مبتنی بر کُردستانی بودن کرکوک را زیر سئوال ببرند.

... طی همه سال های اخیر مساله کرکوک برای کردها به مثابه یک رویای شیرین و نزدیک اما همچنان دست نیافتنی بوده است. به این معنی که از فردای تحولات ٢٠٠٣ و سقوط نظام بعثی بدینسو آنان تلاش وافری نمودند تا این استان نفت خیز و دارای اهمیت استراتژیک را به منطقه نیمه خودمختار خود در شمال عراق ضمیمه کنند. پس از یک اقدام اولیه و ناموفق برای الحاق کرکوک به کردستان از طریق عملیات آزادسازی آن در زمان حمله آمریکا به عراق، آنان سعی نمودند از راه قانونی و بدون درگیری محتمل نظامی زمینه ساز الحاق کرکوک به شمال کشور شوند؛ لذا آنان در حین نگارش قانون اساسی اولیه عراق ماده ٥٨ را جهت تعیین سرنوشت این استان و دیگر مناطق مورد ادعا وارد آن کردند ماده قانونی که پس از اصلاحات سال ٢٠٠٥ به ماده ١٤٠ قانون اساسی تغییر نام داد.

اما کوشش کردها و ارائه اسناد، شواهد و استدلالات مختلف مبنی بر هویت کُردی این شهر و حتی پیروزی در انتخابات داخلی این استان و تعیین استاندار کُرد و بر عهده گرفتن تامین امنیت در بخش های از آن هم نتوانست آنان را به کرکوک برساند و هربار کشور و یا بازیگری مانع از دستیابی آنان به کرکوک شد. ابتدا این آمریکایی ها بودند که به روشنی مانع از الحاق کرکوک به منطقه اقلیم شدند تهدیدهای پیاپی ترکیه نیز (در حدفاصل سال های ٢٠٠٣ تا ٢٠٠٧) مبنی بر هویت ترکمانی کرکوک و احتمال لشکرکشی به این منطقه باعث سخت تر شدن موضع آمریکایی ها در قبال خواست کردها می شد تا پایان سال ٢٠١١ که آمریکایی ها هنوز در عراق دارای نیروی نظامی و سیاسی توامان بوده و بطور طبیعی کلیدی ترین بازیگر عرصه سیاسی این کشور بودند هیچ اقدام خاصی برای نزدیک شدن کردها به رویایشان انجام ندادند. همین امر یکی از عوامل موثر در نوعی سردی روابط بین اربیل و واشنگتن بوده است. اما از زمان خروج نیز که عملاً دولت مرکزی تحت امر نوری مالکی هیچ اقدامی جهت عملی شدن ماده ١٤٠ قانون اساسی نکرده است. این در حالی است که گفته می شود یکی از پیش شرط های کردها برای حمایت از دولت مالکی پس از بن بست ٩ ماهه، قول نخست وزیر برای حل این مساله بوده است قولی که تا پایان عمر دولت هیچگاه عملی نشده است. در نتیجه طی همه این سال ها عدم تعیین سرنوشت مناطق مورد مناقشه با محوریت کرکوک همواره یکی از مهمترین مشکلات و موانع موجود در گسترش و بهبود روابط اربیل – بغداد بوده است.

کُردها، کرکوک و انتخابات

اما در پروسه زمینه‌سازی حقوقی و قانونی برای دستیابی به کرکوک، انتخابات های پارلمانی یکی از معدود ابزارهای مهم برای کردها به شمار رفته است. به همین دلیل شاهد هستیم که در سه دوره انتخابات برگزار شده در سال های ٢٠٠٥، ٢٠١٠ و ٢٠١٤ آنان با توجه و ویژه تر و حساسیت بیشتری به مساله کرکوک پرداخته اند و حتی ابتدای امر تلاش می کردند تا اختلافات و رقابت های داخلی و شدید خود را به منطقه کرکوک تسری نداده و با لیست مشترک وارد کارزار انتخابات شوند، که البته در هر دو دوره اخیر این اتحادها چند هفته مانده به انتخابات از هم فرو می پاشید و نهایتاً هر گروه با لیست متمایز خود در کرکوک وارد عمل می شد.

کُردها و کابوس العراقیه در انتخابات ٢٠١٠

ائتلاف العراقیه با رهبری ایاد علاوی در دوره پیشین تنها به خلق شگفتی در سراسر عراق دست نزد بلکه کسب ٦ کرسی از ١٢ کرسی رقابتی کرکوک یکی دیگر از نتایج درخشان این گروه بود که برای کردها همچون کابوسی بزرگ به شمار آمد. کردها که نتوانسته بودند لیستی واحد در کرکوک ارائه دهند در عمل قافیه را به انسجام و اتحاد گروه های اهل سنت عراق باختند چرا که با توجه به سیستم انتخاباتی آن دوره، سنی ها با حدود ٢٠٦ هزار رای ٦ کرسی مهم را کسب کردند و کردها با حدود ٢٨٠ هزار رای و به دلیل تشتت لیست ها و آرا نهایتاً همین تعداد رای را بدست آوردند. این بدان معنا بود که ادعای کردها مبنی بر هویت کردی کرکوک و داشتن اکثریت قابل توجه جمعیتی در این استان زیر سئوال شدید رفته است. و حداقل هر اقدام آنان در پارلمان توام با کسب یک حمایت اکثریت نمایندگان استان کرکوک نخواهد بود. که عملاً نیز اینگونه شد.

پیروزی بزرگ کُردها در انتخابات ٢٠١٤

اما انتخابات ٢٠١٤ هرچند از یکسو برای کردها به مانند دوره پیشین همراه با تعدد لیست و عدم اتحاد بود اما از سوی دیگر تغییر سیستم انتخاباتی به \"سیستم سنت دیگو\" و نیز تعدد و اختلافات گسترده در بین اعراب باعث گردید تا نتایج وپیروزی بسیار فراتر از انتظاری برایشان رخ دهد. طبق اعلام کمیسیون انتخاباتی کردها موفق شده اند ٨ کرسی از ١٢ کرسی رقابتی را به خود اختصاص دهند. ترکمان ها هم ٢ کرسی و اعراب کرکوک هم تنها ٢ کرسی را بدست آورده اند.

این به معنی احیای دوباره رویای الحاق کرکوک به کردستان طی سال های آتی است کردها اینک دو سوم کرسی های رقابتی را از آن خود کرده اند و این می تواند شوکی به فرایند بدون تغییر عدم عمل به ماده ١٤٠ وارد سازد. البته باید به نکته ای دیگر نیز اشاره کرد و آن احیای دوباره حزب اتحادیه میهنی در اثر کسب ٦ کرسی قابل توجه در این شهر است اتحادیه میهنی به دلیل فقدان حضور رهبر تاثیرگذارش در انتخابات سال گذشته پارلمان کردستان عراق از جنبش گوران شکست خورد و هرچند در این انتخابات نیز نتوانست در شهر سلیمانیه از پیروزی گوران (جنبش تغییر) جلوگیری کند اما در مجموع با ٢١ کرسی در مناطق مختلف از جمله کرکوک، نشان داد در حال بازگرداندن آب از جوی رفته به داخل آن است.

کسب دو کرسی دیگر توسط حزب دموکرات نیز از نکات قابل توجه دیگر است که شاید بر اساس روند جلب آرای این حزب در انتخابات پیشین (٢٠١٠)، قابل پیش بینی نبود.

نتایج انتخابات در کرکوک

طبق تقسیم بندی های صورت گرفته کرکوک دارای ١٣ کرسی در پارلمان است که همانطور که اشاره شد ١٢ کرسی آن رقابتی بوده و یک کرسی دیگر به اقلیت های این استان داده می شود. همچنین می بایست از ١٢ کرسی مذکور ٣ کرسی به زنان برسد. حال بر این اساس و طبق نتایج اعلام شده از ٥٧٠٧٥٩ رای صحیح، حزب اتحادیه میهنی با سرلیستی دکتر نجم الدین کریم ٢٠٩٩٦٤ رای را به خود اختصاص داده است و به همین دلیل ٦ کرسی را بدست آورده است لازم به ذکر است سرلیست اتحادیه میهنی که پزشک مخصوص جلال طالبانی و از مشاوران بسیار نزدیک هیرو ابراهیم احمد (همسر مام جلال) محسوب می شود به تنهایی توانسته است که ١٥٠٠٨٤ رای را بدست بیاورد که در نوع خود قابل توجه است و در کل عراق وی با کسب ٢٦ درصد کل آرای حوزه انتخابیه خود، نماینده اول کشور به شمار می رود. همچنین حزب دموکرات کردستان عراق نیز ٦٣٠٧٦ رای را از آن خود کرده است و ٢ کرسی دیگر برای کردها بدست آورده است به عبارتی دیگر مجموع آرای این دو حزب در کرکوک به ٢٧٣٠٤٠ رای و ٨ کرسی رسیده است و اگر آرای سایر لیست های کردی را نیز به آن اضافه کنیم درخواهیم یافت کردها با رقمی در حدود بیش از ٣١٠ هزار رای موفق به کسب بیش از ٥٤ درصد آرا شده اند. اما جبهه ترکمانی هم با ٧١٤٩٢ رای تنها ٢ کرسی بدست آورده است. ائتلاف العربیه هم با ٥٣٧٩١ رای، یک کرسی کسب کرده است و ائتلاف عرب کرکوک هم با بدست آوردن ٣٨٣٢٨ رای تنها توانسته است یک نفر را راهی پارلمان کند.

جدول آرای داده شده به لیست ها و نیز نفرات هر ائتلاف در کرکوک:

اتحادیه میهنی کردستان: ٢٠٩٩٦٤ رای به کلیت لیست و ٢٠٣٥٩٥ رای به ٢٤ کاندیدا
قائمه جبهه الترکمان، رای به لیست اصلی ٧١٩٤٢ رای، و ٦٨٧٨٧ رای به ٢٢ کاندیدا
حزب دموکرات کردستان عراق: ٦٣٠٧٦ رای به لیست و ٦٠٠٧٢ رای به ٢٤ کاندیدا
ائتلاف العربیه: ٥٣٧٩٦ به لیست و ٥١٧٠٠ رای به ٢٤ کاندیدا
ائتلاف عرب کرکوک: ٣٨٣٢٨ رای به لیست و ٣٦٤٧٧ رای از ٢٤ کاندیدا
جبهه العربیه الانقاذ: ٢٩٢٧٤ رای از ٢٢ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
تحالف ترکمان کرکوک: ٢٥٨٩٠ رای از ٢٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
گوران (تغییر): ١٧٩٤٤ رای از ٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
ائتلاف الوطنیه: ١٢٦٥٢ رای از ٢٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
جبهه العراق العربیه فی کرکوک: ٩٣٩١ رای از ٢٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
ائتلاف العراق: ٨٩٠٠ رای از ٢٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
اتحاد اسلامی کردستان (یه کگرتوی ئیسلامی کوردستان): ٦٢٧١ رای از ٨ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
جماعت اسلامی کردستان (کومه ل ئیسلامیه کوردستان العراق): ٤٣٧٤ رای از ٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
لیست همپیمانی دموکراتیک کردستانی: ٣٩٨٧ رای از ١٧ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
التحالف مدنی دموکراسی: ٢١٨٢ رای از ٨ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
حرکه الشمس: ٨٧٧ رای از ٨ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
حزب اسلامی عراقی: ٦٠٢ رای از ٣ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
تیار النخب: ٣٧٠ رای از ٤ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
ملتقی القبائل نخوه العراق: ٣٨٩ رای از ٣ کاندیدا (آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)
جنبش اسلامی کردستان (بزووتنه وی ئیسلامی کوردستان): ٢٩٦ رای از ٤ کاندیدا(آرای کلی به لیست ائتلاف منتشر نشده است)

وضعیت کلی آرای کُردها، اعراب و ترکمانهای کرکوک

همانگونه که اشاره شد کل آرای داده شده در کرکوک ٥٧٠٧٥٩ رای بوده است و کل آرای داده شده به افراد (منهای لیست) بیش از ٥٤٤ هزار رای بوده است اما چون جدول آرای داده شده به احزاب ششم تا بیستم در استان کرکوک هنوز منتشر نشده است و تنها لیست تعداد رای نفرات آنها موجود است لذا در اعلام دقیق تعداد آرای ائتلاف ها و گروههای دیگر و نیز گروههای قومی و مذهبی در کرکوک می بایست جانب احتیاط را حفظ کرد. با این حال چینش کلی و تقریبی آرا در کرکوک به شرح زیر است: احزاب کرد بیش از ٣١٠ هزار رای برابر با ٥٤.٥% کل آرا را بدست آورده اند؛ احزاب و ائتلاف های اعراب با بیش از ١٦٣ هزار رای تنها ٢٨.٥ % کل آرا را از آن خود کرده کرده اند و اقلیت ترکمان نیز با کسب بیش از ٩٦ هزار رای برابر با ١٧% آرا در مکان سوم ایستاده اند.

چشم‌انداز پیش‌رو

اینک سال‌های چندی است که کردها در شهر کرکوک دست بالاتری نسبت به دیگر گروه ها دارند، حتی استاندار این استان نیز یک کرد است، نیروهای پیشمرگ در مناطق مختلف آن مشاهده می شوند و طی ١١ سال اخیر تلاش برای تقویت هویت کردی و نیز بازگرداندن ساکنان اصلی آن که در اثر سیاست های تعریب (عربی سازی مناطق کردنشین)، ترحیل (کوچ اجباری کردها به مناطق عرب نشین) و زمین سوخته دو چندان شده است. در قانون اساسی ماده ای گنجانده شده است که به صراحت از وظیفه دولت برای زمینه سازی برگزاری رفراندوم در مناطق مورد مناقشه از جمله کرکوک صحبت می کند و ... اما هیچیک از این مسائل باعث نشده است تا کرکوک به کردستان ملحق شود. کرکوکی که برای کردهای عراق و رهبران مختلف سابق و فعلی آن از جمله ملامصطفی بارزانی، مسعود بارزانی و جلال طالبانی بطور خاص و برای اکثریت مردم کرد عراق بطور عام، الحاق آن به کردستان همچون یک آرمان به شمار رفته و می رود و حتی برخی این شهر را به بیت المقدس کردها تشبیه می کنند که سرانجام می بایست روزی بطور رسمی به سایر مناطق کردنشین تحت عنوان حکومت اقلیم کردستان عراق بپیوندد. اما ناگفته پیداست مسیر تحقق این رویای کردها هنوز بسیار طولانی و پرمانع است و همچنان نمی توان چشم انداز روشن و محدوده زمانی خاصی را برای آن تعیین کرد چرا که اجرای ماده ١٤٠ قانون اساسی نیاز به انجام سه مرحله مختلف با مکانیسم های متفاوت دارد که با آهنگ و روند فعلی و عدم وجود اراده ای جدی از سوی دولت و یا حتی بعضاً دولتمردان کُرد شاید انجام همان مرحله نخست آن به سالها زمان نیاز داشته باشد. اما با این حال نمی توان این حقیقت را هم نادیده گرفت که پیروزی کردها در انتخابات ٢٠١٤ در کرکوک یک پیروزی بزرگ و تاریخی به شمار می رود کهه می تواند رویای شیرین اما دور الحاق کرکوک را برای آنان دست یافتنی تر جلوه کند.

* مرکز بین المللی مطالعات صلح - IPSC