آیا مردم ایل گوران به گویش گورانی تکلم دارند؟!

س.ژیار جهانفرد

بسیاری از زبانشناسان، زبان و گویش‌های زبان کُردی را بررسی و دسته‌بندی کرده‌اند. ولی بدلیل عدم زبان نوشتار و عدم نثر و سندهای تاریخی از زبان کُردی، تا به حال بصورت علمی، گویش‌های این زبان تقسیم‌بندی نشده‌اند. اگر زبان کُردی را طبق المان‌های زبانشناختی، از جمله  صرف فعل، نحو، فونتیک، دستگاه هجایی بررسی و دسته‌بندی کنیم، به دو گویش اصلی کرمانجی و گورانی تقسیم می‌شود. از ادغام این دو گویش، گویش‌ها و لهجه‌های زیادی بوجود آمده است. از جمله سورانی، کلهری، لکی و … که این گویش‌ها هم شاخه‌هایی از همان دو گویش کرمانجی و گورانی می‌باشند. در زبان شناسی بحثی بنام زبان مادر، زبان دختر و زبان دخترزاده وجود دارد که بیشتر زبان‌های دنیا را طبق این معیارها تقسیم ‌می‌کنند. زبان‌ها و گویش‌هایی که‌ به‌اسم زبان یا گویش مستقل به حساب می‌آیند، ریشه از زبانی اصلی به اسم زبان مادر دارند و در طول تاریخ به دلایل زیادی از جمله، تقسیم‌بندی سیاسی، عدم زبان دیوانی و رسمی، پراکندگی جغرافیایی و…  گویش‌ها و گونه‌های متفاوتی از همان زبان مادر بوجود آمده است، که هر کدام از این گویش‌های نوین طبق ساختار و دستگاه هجایی و… شروع به ساخت واژه‌های جدیدی بصورت فولکلور در گویش خود می‌کنند. 

ملموس‌ترین آن را می‌توان در زبان انگلیسی و گویش‌ها یا لهجه‌های آن دید . برای نمونه دو لهجه‌ی آمریکن و استرالیایی از این زبان در جهان وجود دارد .

زبان کُردی و گویش‌های آن هم شامل این تقسیم‌بندی‌ها می‌شود.  بعضی از کسانی که در زمینه‌ی زبان و ادبیات کُردی فعالیت دارند، با تعصبی کورکورانه به تقسیم بندی گویش و لهجه های زبان کردی می‌پردازند . برای مثال کسی که از ایل کلهر است، فقط ایل کلهر را قبول دارد؛ کسی که در استان ایلام ساکن است گویش ایلامی یا فیلی را به عنوان گویش اصلی مناطق کرمانشاه، ایلام، خانقین و… معرفی می‌کند؛ یا کسی که از ایل گوران است! هنوز تفاوت بین ایل و گویش را نمی‌داند!  در اینجا بیشتر بحث ما در رابطه با جمعیت \"ایل\" گوران و گویش گورانی است. آیا کسانی که از ایل گوران هستند با همان گویش گورانی \"هه‌ورامی\" تکلم دارند؟

 تعریف ما از گویش گورانی چیست؟  گویش گورانی، چه از نظر تقسیم‌بندی زبانی تاریخی و چه از نظر تقسیم‌بندی آکادمیک زبان کُردی همان گویش \"هورامی\" است.   برای کسانی که در زمینه‌ی زبان و ادبیات کُردی فعالیت دارند ، بدرستی روشن است که  هورامی در تقسیم‌بندی زبانی به گویش \"گورانی\" معروف است .  اما در استان کرمانشاه، ایلی به نام  گوران می‌باشد که فقط از نظر اسمی باهم اشترک دارند! ولی از نظر تقسیم‌بندی، دو گویش متفاوت هستند. بنابراین برای مخاطب این سئوال پیش می‌آید که آیا کسانی که در رسانه‌ها و تریبون‌های کُردی به بررسی گویش‌های زبان کُردی به ویژه گویش کرمانجی جنوبی می‌پردازند و آن را از دسته گویش گورانی\"هورامی\" معرفی و تقسیم‌بندی می‌کنند آیا می‌دانند به جز دو الی سه روستا به اسم  \"زه‌رده\" در سرپل زهاب و \"گه‌وره‌جو\" در گهواره کدام منطقه‌ی دیگر از این حوزه به گویش گورانی\"هورامی\" صحبت می‌کنند؟ کسانی که دارند این زبان را تقسیم و دسته‌بندی و گویش مناطق ایلام و کرمانشاه را به اسم گورانی معرفی می‌کنند حداقل باید فرق نوشته‌ی دفترهای آئین یاری را با زبانی که این مردم دارند صحبت می‌کنند، بدانند؟

قابل ذکر است بسیاری از فعالان عرصه‌ی فرهنگ و ادبیات کُردی آگاهند که گویش گورانی قرن‌های زیادی زبان ادبی بیشتر مناطق کُردستان بوده است .

حتی مناطقی که به گویشی دیگر از زبان کُردی تکلم کرده‌اند. تمامی دفترهای آئینی مردمان یارسان از جمله‌\"شاه خوشین لرستانی\" تا \"نوروز سورانی\" و شاه \"تیمور بانیارنی\" و… یا شاعرانی که شیعه یا سنی مذهب بوده‌اند، به همین گویش شعر سروده‌اند. از جمله \"مولوی کُرد، غلام رضاخان ارکوازی، سیدیعقوب مایدشتی\" و…    بنابراین بیشتر کسانی که گویش استان‌های ایلام و کرمانشاه را به اسم گورانی معرفی می‌کنند!  بدرستی نمی‌دانند که منظور از گوران، ایل گوران یا گویش گورانی است ؟ اگر ایل گوران باشد، بحثی جدا و عشیره‌ای است.   اما اگر منظور گویش گورانی باشد  یک تقسیم بندی کاملاً غیرعلمی و به دور از علم زبانشناسی می‌باشد زیرا زبان گورانی که از آن بحث می‌شود همان هورامی – زازاکی می‌باشد و بسیار متفاوت است با گویشی که اکنون ایل گوران با آن صحبت می‌کنند .

۱) بررسی گویش گورانی با لهجه‌ی ایل گوران:
گویش گورانی:
هه‌رکه‌س مه‌واچان فارسی شه‌که‌ره‌ن
کُردی جه‌فارسی به‌ل شیرین ته‌ره‌ن
لهجه‌ی ایل گوران:
هه‌رکه‌سێ ویشێ فارسی شه‌که‌ره‌
کُردی له‌فارسی به‌س شیرینتره‌

۲) تطبیق نمونه‌ای از واژه‌های گویش گورانی با لهجه ایل گوران:
گویش گورانی: په‌ی، په‌ری  = ایل گوران:  ئه‌ڕا
گ گورانی : لوانێ  == ایل گوران: چیمن
گ گورانی : بلمێ  = = ایل گوران: بچیمن
گ گورانی: چیش  = =   ایل گوران: چه‌
گ گورانی : مه‌واچان   ==  ایل گوران: ویشن، ئۊشن
گ گورانی: ئاما   ==    ایل گوران : هات
گ گورانی: وێش  ==   ایل گوران : خوه‌، من
گ گورانی:جه،چه،ژه‌، نه‌  =   ایل گوران: له‌
گ گورانی: که‌رده‌ن   ==   ایل گوران: کرد

۳) نمونه‌هایی از صرف افعال در گویش و لهجه‌های زبان کُردی:
کرمانجی شمالی:    ۱) من نان خوار/ ۲) ت چ کریه‌
کرمانجی جنوبی(کلهری):  من نان خواردم/ ت چه‌کردیه‌
کرمانجی میانه (سورانی) :  نانم خواردووه‌/ چیت کردووه‌
کُردی هه‌ورامی:  نانم وارد / چیشت که‌رده‌ن
کُردی له‌‌کی  : نانم هوارد/ چه‌ت کرد

از نظر صرف افعال؛ دو گویش کرمانجی شمالی و کرمانجی جنوبی – کلهری شبیه هم‌اند . فقط در کرمانجی شمالی شناسه را حذف می‌کنند و به جای آن ضمیر می‌آید، در کُردی کلهری هم شناسه و هم ضمیر می‌آید . در بقیه گویش و لهجه‌های زبان کُردی ارگاتیو دارند و فعل شناسه‌ای ندارد و شناسه را به آخر مفعول می‌چسبد.

۴) نحو‌هایی که در گویش کرمانجی جنوبی است بیشتر شبیه کرمانجی شمالی است تا گورانی، مانند:
/هاته گۆشما؛ هاته‌گوما، هاته‌وه‌شانن، هاتە چاپ، تێده‌ده‌ر، تێده‌سه‌رێ، تێده‌هۊرێ/ در کرمانجی جنوبی شاید به دلیل اینکه هم مرز با گویش گورانی (هورامی) بوده‌اند.

امروزه تا حدی از نظر دایره‌ی واژگانی شباهت‌های خیلی کمی هم با این گویش دارد، البته ناگفته نماند کرمانجی جنوبی از نظر نحو و صرف بعضی از افعال طبق دو گویش مادر کرمانجی و گورانی می‌باشد: ئه‌ژنه‌فتم \"ژنه‌فتم\"، گوم بی و… که این نوع صرف فعل یا نحو شاید به دلیل نزدیکی جغرافیایی با گویش گورانی بوده باشد. این یک روند طبیعی در زبان است. همان گونه که کرمانجی خراسان در اثر مهاجرت و مجاورت با زبان‌های دیگر تغییر یافته تا حدی که یک کرمانج خراسان در برقراری ارتباط با یک کرمانج دیاربکری تا حدی مشکلات خواهند داشت. هرچند که کوچ کُردهای خراسان شمالی خیلی از نظر تاریخی، زمان  دوری هم نیست و در زمان صفویه بوده است.  ما در این مبحث به طور مختصر با استفاده از تعداد محدودی از المان‌های زبانشناسی لهجه‌ی ایل گوران و گویش گورانی \"هورامی\"  را بررسی کردیم  و نتیجه‌ی حاصل این شد که لهجه‌ی ایل گوران، از نظر تقسیم‌بندی با گویش گورانی تفاوت فراوانی دارد و از جمله دسته‌بندی‌های کرمانجی جنوبی بشمار می‌رود.

 – اگر آن زبان هم قدرت سیاسی و آکادمی و… داشته باشد، جدا از ساخت فولکلور از طریق فرهنگستان شروع به واژه سازی می کند.