جنگ برسر آب خاورمیانه و تبعات آن ـ بخش نخست

مهدی هاشمی

به اعتقاد برخی جنگ برسرآب درخاورمیانه درحدود چند دهه است که آغاز شده است. سلیمان دمیرل نخست وزیر وقت ترکیه درسال ١٩٩٢ هنگام افتتاح سد آتاتورک اظهارداشته است: \"دجله و فرات آب‌های ترکیه هستند و منابع آبی این رودها ملک ترکیه است همانطوری که ملکیت نفت در دست عراق و سوریه است. ما از عراق و سوریه نخواسته‌ایم تا نفت خود را با ما قسمت کنند و آنها نیز حق ندارند از ما بخواهند تا آب‌های خود را با آنها قسمت کنیم. مسئله، مسئله حاکمیت ملی است. ترکیه سرزمین ماست و ماحق داریم هرآنچه بخواهیم درخاک خود انجام دهیم\". در اقدامی مشابه و براساس ابلاغ رهبری ایران، در سیاست‌های کلی برنامه‌ی چهارم توسعه برای تحقق سند چشم اندازه بیست ساله نظام دربند ٤٠، براهمیت نقش امنیتی آب تاکید شده و مهار آب‌های مرزی کشور و جلوگیری از خروج آنها به یک هدف تبدیل شده و در زمینه‌ی مصرف آب نیز اولویت به مصرف آب‌های مرزی داده شده است.

جنگ برسر آب درخاورمیانه تا اندازه‌ای تحت تاثیر جنگ‌های نظامی منطقه قرار گرفته و ازدیده عموم مخفی مانده است. آنچه که پرده از این جنگ بر می‌دارد تبعات و عواقبی هستند که دیگر برهیچکس مخفی نمانده است. طوفان‌های شن خاورمیانه آنچنان وسیع و شدید و خطرناک هستند که به گفته محققان ایرانی از طوفان زرد شرق آسیا نیز خطرناکتر است(١).

عراق سرزمین تالاب‌های سبز

عراق از نظر جغرافیایی به دو قسمت سبز و خشک تقسیم می‌شود. بخش غربی عراق که در مجاورت سوریه، اردن و پادشاهی عربی سعودی واقع است منطقه‌ای خشک و صحرایی است. بخش شرقی و میانی عراق منطقه‌ای سرسبز است که مهمترین اهوار(تالاب‌ها) خاورمیانه را دربر می‌گیرد. تمامی رودخانه‌های جاری در عراق از ترکیه و ایران سرچشمه می‌گیرند. از لحاظ تاریخی نیز گفته می‌شود که منطقه حاصلخیز بین النهرین از مهمترین مراکز تمدن بشری بوده است.

رودخانه‌های دجله و فرات دو رودخانه پرآب عراق هستند که از شمال و شمال غرب وارد خاک عراق شده و پس طی مسافتی در جنوب این کشور به هم می‌رسند. رودخانه دجله در طول مسیر خود در خاک عراق از چندین رودخانه غرب ایران نیز تغذیه می‌شود.

پوشش گیاهی وسرسبزی بخش شرقی و تاحدی بخش جنوبی عراق وابسته به آب رودخانه‌های کوچک و بزرگی است که از ارتفاعات غربی ایران سرچمشه می‌گیرند. این رودها پس از طی مسافت‌هایی متوسط و طولانی یا از مرز گذشته و درخاک عراق به مسیر خود ادامه می‌دهند(رودخانه‌های متوالی) و یا درطول مرز دو کشور جریان دارند (رودخانه‌های محاذی)(٤).

رودخانه‌های مرزی ایران و عراق

زاب کوچک و زاب بزرگ در آذربایجان غربی، قزلجه سو در کُردستان، کنگاگوش، الوند، قوره تو ، زیمکان و سیروان در کرمانشاه، چنگوله، تلخاب، کنجان چم، دویریج و میمه در ایلام، کرخه و کارون در اقلیم احواز (اهواز).

سرچشمه این رودخانه‌ها همگی در ارتفاعات غربی، جنوب غربی و شمال غربی ایران است. این رودخانه‌ها همگی درحوزه‌های آبریز فرعی مرزی غرب، حوزه آبریز فرعی کرخه و حوزه آبریز کارون واقع درغرب ایران هستند(٤).

این رودها ازشمال شرق تا جنوب شرق و جنوب عراق وارد خاک عراق شده و اکثر آنها به رودخانه دجله می‌ریزند. این رودها بخشی مهم ازحوزه آبریز دجله عراق را تشکل می‌دهند. آب جاری این رودخانه‌ها نقش مهمی درسرسبز بودن بخش واقع میان مرز ایران – عراق و شرق رودخانه دجله و حفظ پوشش سبز این منطقه دارد.

رود دجله و شاخه‌های فرعی آن درشرق عراق و مرز با ایران هور(تالاب) حویزه بامساحت ٣٥٠٠ کیلومتر مربع را سرسبز نگه داشته بودند. دربخش میانی عراق نیز رودهای دجله و فرات تالاب‌های میانی بامساحت ٣٠٠٠ کیلومتر مربع و درجنوب هور حمار با مساحت ٣٠٠٠ کیلومتر مربع را آبیاری می‌کنند(٥).

در طول سه دهه اخیر برای محیط زیست کشور عراق اتفاقات عدیده‌ای رخ داده است. بخشی از آن رخدادها داخلی بوده و بخش مهمی از آنها به ترکیه و ایران و تا اندازه‌ای به سوریه مربوط می‌شوند. بخش داخلی آن به تصمیم دولت وقت عراق برخشک کردن تالاب‌های این کشور به عنوان پناهگاه مخالفان مسلح آن که از سوی ایران حمایت می‌شدند، بر می‌گردد.

این امر درپی وقوع انتفاضه شیعیان عراق درسال ١٩٩١ میلادی که با حمایت دولت ایران بوده صورت گرفت. نظام وقت عراق با ممانعت از ورود آب رودخانه‌های دجله و فرات به تالاب‌ها سبب خشک شدن آنها شد. پس ازسقوط نظام بعث درسال ٢٠٠٣، مردم عراق به طور خود جوش تمامی موانع ایجاد شده در مسیر آبها را برداشته و توانستند دوباره حیات را به حدود نیمی از مساحت سابق تالاب‌ها بازگردانند. مدتی نگذشت که دوباره مساحت تالاب‌ها کمتر شده و درسال ٢٠٠٨ به ٣٠ درصد میزان اصلی آن رسید(٦). متخصصان عراقی علت بروز این مشکل را عملکرد کشورهای همسایه عراق بر حوزه‌های آبریز و مسیر آب می‌دانند(٧).

کاهش شدید میزان آب ورودی به کشور عراق از سوی همسایگان این کشور نظیر ترکیه، ایران و سوریه نقش مهمی درخشک شدن تالاب‌های این کشور داشته است(٨).

درقسمت آتی اقداماتی که همسایگان عراق برروی رودخانه‌های مشترک با این کشور انجام داده‌اند بررسی خواهد شد.

سدها وتاسیسات برق آبی ترکیه

چند دهه از آغاز سدسازی ترکیه می‌گذرد. ترکیه درسال ١٩٦٥ میلادی عملیات ساخت سد کبان برروی رودخانه‌ی فرات را آغاز کرد و این سد درسال ١٩٧٥ به بهره‌برداری رسید. در دهه‌های اخیر نیز ترکیه طرح سدسازی معروف به \"گاپ\" را آغاز کرده است. براساس این طرح ترکیه درحال ساخت ٢٢ سد و ١٩ نیروگاه برق آبی در جنوب و جنوب شرق این کشور است. این طرح عظیم درحوزه آبریز دو رودخانه بزرگ ترکیه، رودخانه‌های دجله و فرات صورت می‌گیرد. سد اتاتورک نیز در فاصله سال‌های ١٩٨٣ تا ١٩٩٢ تکمیل شده و به بهره‌برداری رسید. طرح گاپ یکی از بزرگترین طرحهای جهان است که قرار است آب مورد نیاز مساحتی به وسعیت هشت میلیون و پانصد هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی ترکیه را تامین کند(٩).

دیگر طرح‌های مهم سدسازی ترکیه سد اورفه است. این سد قادر است به مدت ٦٠٠ روز آب دورودخانه دجله و فرات را ذخیره کند. راه‌اندازی این سد خطری بزرگی برای کشور عراق محسوب می‌شود(٩).

علاوه بر این سدهای \"بیره جک\" و \"قرقامیش\" در مرزهای ترکیه با سوریه دردست ساخت هستند. ترکیه درصورت بهره‌برداری از این سدها، کنترل رودهای دجله و فرات را به شکل کامل دردست خواهد گرفت(٩).

ازدیگر سدهای مهم ترکیه که کار تاسیس آن در دوره ریاست جمهوری اردوغان آغاز شده است سد الیسوا در جنوب شرق این کشور است. این سد که برروی رود دجله دردست ساخت است با ممانعت از ورود آب این رود به کشور عراق تهدیدی بزرگ برای این کشور محسوب می‌شود. قرار است ترکیه پس از تکمیل سد الیسوا، بلافاصله سد الیسوا جزره که تکمیل کننده سد الیسوا بزرگ را بسازد.(٩)

از دیگر تاسیسات آبی ترکیه کانال‌ها و تونل‌های بزرگ انتقال آب هستند. ترکیه بواسطه تونل‌ها آب را به مناطق دیگر منتقل می‌کند و به واسطه کانال‌های بزرگ از دریاچه‌های پشت سد ها آب را به مناطق دورتر منتقل می‌کند. درحال حاضر ترکیه پنجمین تونل انتقال آب جهان را در دشت سوروج درشهر شانلی اورفا واقع درجنوب شرق این کشور دردست ساخت دارد. این تونل جهت تامین آب مورد نیاز کشاورزی در دشت سوروج آب را از سد آتاتورک به این دشت منتقل می‌کند.(١٠)

سوریه نیز درسال ١٩٦٨ کار تاسیس سدی بزرگ بررود فرات دراستان رقه را آغاز کرد. این سد پس از پنج سال به بهره‌برداری رسید. دریاچه بزرگ این سد که به دریاچه اسد معروف شده است ١١.٦ میلیارد مترمکعب آب را ذخیره می‌کند.

همزمان بابهره‌برداری از این سد میزان آب ورودی فرات به عراق به شدت کاهش یافت به گونه‌ای که عراق برای تامین آب مورد نیاز استان‌های حوزه فرات شاخه‌های انتقال آب از رود دجله به فرات تاسیس کرد. اختلافات سوریه و عراق برسرآب فرات تاکنون همواره ادامه داشته است(٨).

سدها و تاسیسات برق آبی ایران

براساس اعلام رسمی \"شرکت مدیریت منابع آب ایران، معاونت طرح و توسعه\" ایران تاکنون ٢٥ سد برروی حوزه آبریز کارون و ٧ سد برروی حوزه آبریز کرخه و ٨ سد برروی حوزه آبریز جراحی ساخته است. همچنین برروی این حوزه‌ها به ترتیب ١٩، ١٢ و ٥ سد دردست ساخت دارد. ده‌ها سد دیگر نیز دردست مطالعه هستند تا برروی این حوزه ساخته شوند. البته باید گفت که حوزه آبریز جراحی ارتباطی با کشور عراق ندارد اما از آنجائیکه که رودخانه جراحی به هور فلاحیه می‌ریزد و این هور نیز بسان اهوار عراق نقش مهمی درحفظ اقلیم جوی این منطقه دارد، بررسی حوزه جراحی نیز حائز اهمیت است.(١١)

رودخانه‌های مرزی دویریج و الطیب (میمه) وشاخه‌های چندگانه رودخانه کرخه (سابله، عمیاء، کرخه اصلی) از سمت غرب و شاخه‌هایی از رودخانه دجله با نام‌های الکحلاء، المشرح والمجریه از سمت شرق هور حویزه را آبیاری می‌کنند. هور حویزه با مساحت کلی ٣٥٠٠ کیلومتر مربع بزرگترین هور ایران و عراق است که دوسوم آن درعراق و یک سوم آن در ایران است(١٢).

درسال ١٩٥١ میلادی ایران کانالی را برروی رودخانه الوند در میان دو شهر قصرشیرین وخسروی ایجاد کرد. این کار سبب شد تا آب ورودی این رودخانه به عراق بیش از ٦٠ درصد کاهش یابد(٧).

در سال ١٩٣٢ میلادی ایران کانالی بررودخانه کنجان‌چم ایجاد کرد و آب این رودخانه رابه سوی شهر مهران منحرف ساخت. پس از آن نیز سدی خاکی برروی این رودخانه تاسیس کرد که منجر به خشکی کامل این رودخانه درخاک عراق شد(٧).

رودخانه دوریج و الطیب(میمه) هر دو پس از طی مسیری طولانی در استان ایلام در اطراف پایگاه مرزی فکه وارد عراق شده و هر دو به هور المشرح که بخش شمالی هور الحویزه است می‌ریزند. شاخه‌های مختلف رودخانه کرخه نیز هور العظیم و برکه العظیم که بخش میانی هور الحویزه است را آبیاری می‌کنند(٧).

ایران درمارس سال ١٩٦٦ میلادی سدی خاکی را بربستر رودخانه دویریج درپنج کیلومتری پایگاه مرزی فکه تاسیس کرد. این امر سبب قطع کلی آب رودخانه شد(٧). درحال حاضر نیز ایران سد خاکی دویریج در دهلران را دردست ساخت دارد که قادر خواهد بود ١٤٣ میلیون مترمکعب آب رودخانه دویریج را ذخیر کند.

رودخانه میمه (الطیب) نیز سرنوشتی مشابه داسته است. ایران سدی بر روی این رودخانه ساخته و در ١٥ کیلومتری شهر دهلران نیز سدی خاکی دردست ساخت دارد(٧).

سه سد برروی رودخانه کرخه ساخته شده‌اند که قادر هستند کل آب رودخانه کرخه را به مدت سه سال تمام ذخیره کنند و این رود را به کلی خشک کنند.

خشک شدن رودخانه‌های میمه، دویریج و کرخه به دلیل سدسازی بی رویه در غرب و جنوب غرب ایران، سبب شده است تاهور الحویزه تمامی منابع آبی تغذیه کننده‌اش از سمت ایران را ازدست بدهد. اهمیت این مشکل زمانی مشخص می‌شوند که نقش مهم اهوار عراق و ایران درپالایش هوای خاورمیانه مدنظر گرفته شود.

حداقل ٦ سد برروی رودخانه کارون ساخته شده‌اند. تونل‌های کوهرنگ ١، کوهرنگ ٢، کوهرنگ ٣ و سد و تونل چشمه لنگان سالانه بیش از یک میلیارد و صد میلیون مترمکعب آب را به فلات مرکزی ایران منتقل می‌کنند. اخیرا نیز آب منطقه‌ای اصفهان قصد دارد تا تونل بهشت آباد جهت انتقال سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب آب به فلات مرکزی را اجرایی نماید(١١).

سدهایی که بررودخانه کارون ساخته شده‌اند، سبب شده‌اند تا جریان آب (دبی) رودخانه کارون هموار در دو دهه اخیر کاهش یافته و میزان آلودگی آب همواره افزایش یابد. آلوده شدن آب این رودخانه مشکلات زیادی برای مردم شهرهای عرب نشین پایین دست رودخانه کارون بوجود آورده است. اخیرا زنجیره‌هایی انسانی برای حمایت ازکارون در احواز تشکیل شده است.

سدهایی که بررودخانه جراحی در استان کهگیلویه و بویراحمد و شرق اقلیم احواز بررودخانه جراحی ساخته شده‌اند، این رودخانه را کاملا خشک کرده است. این امر سبب شده تا تنها منبع آب شیرین هور فلاحیه قطع شود.

سدهای ایرانی که بنا به سیاست‌های دولت مرکزی بر رودهای اقلیم احواز تاسیس شده‌اند تامانع از خروج آب شیرین از کشور شوند، درحقیقت مرزهای آبی ایران محسوب می‌شوند. گرچه در ورای این مرز اعتباری طرح‌های آلود کننده محیط زیست نظیر توسعه نیشکر نیز وجود دارند اما عملا سیاست آبی دولت مرکزی ایران، مناطق عرب‌نشین احواز واقع در پایین دست سدها را در خارج مرزهای آبی مذکور قرار داده است و سیاست ممانعت از ریختن آب شیرین درخلیج منجر به محرومیت مناطق عرب نشین از آب شیرین شده است. آب جاری دربستر رودخانه‌های کارون و کرخه در مناطق عرب نشین آنچنان آلوده و شور است که عراق به شدت از ورود این همه آلودگی به آبهای مرزی خود معترض است.

مسئولان عراقی می‌گویند که ایران به جای آب شیرین، پساب‌های به شدت شور وآلوده خود را وارد خاک عراق می‌کند(٧).

خشک شدن شبه کامل رودخانه‌های کارون، کرخه و جراحی در مناطق جنوبی اقلیم احواز، خشک شدن هور العظیم و به راه افتادن طوفان‌های شن، خالی از سکنه شدن ده‌ها روستای عرب نشین و جهش شدید میزان حاشیه‌نشینی در دو دهه اخیر درشهر احواز و رسیدن آن به ٣٥درصد جمیعیت این شهر، همگی نشانی‌هایی هستند که عرب‌های احواز بواسطه آنها دولت مرکزی ایران را متهم می‌کنند که با کنترل آبهای ورودی به این اقلیم سعی در از هم پاشاندن ساختار اجتماعی آنها دارد.

ادامه دارد... .