بدون آزادی فردی نظم خودجوشی وجود ندارد
19:54 - 8 مهر 1392
Unknown Author
منصور بیطرف
هایک از نگاهی دیگر
متاسفانه یكی از مشكلات حوزه‌ی روشنفكری در ایران این است كه دیر به تفكرات تازه و نو پی می‌رسد و آنها را در حوزه‌ی اندیشه به كار می‌گیرد. شاید از همین رو است كه این حوزه فكری همواره دیر به مقصد می‌رسد. زمانی كه در غرب اندیشه‌های چپ و ماركسیسم به بازنگری خود مشغول بود و نئوماركسیسم و چپ نو داشت شكل می‌گرفت در ایران حمایت از اندیشه‌های قرن نوزدهمی ماركس آنقدر بی‌حد و حصر بود كه همه‌چیز را تحت‌الشعاع خود قرار داد و پیامدهایی هم داشت كه بهتر است در جای خود از آن سخن گفت.
در این چارچوب می‌توان به اندیشه‌های تازه لیبرالیسم محضی كه در ایران پا گرفته اشاره‌یی كرد. شروع این نوع اندیشه كه به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد با نوشته‌های افرادی مانند پوپر یا فون هایک به اوج خود می‌رسد. \"جامعه باز و دشمنان آن\" پوپر و \"راه بندگی\" فون هایک از جمله این نوشته‌ها است كه اندیشه‌های لیبرالیسم را در قرن بیستم اوج بخشید. ظهور این نوشته‌ها كه در اوج توتالیتاریسم و فاشیسم بود، توانست بنیان فكری این فلسفه را تحكیم بخشد.
اما متاسفانه \"جامعه باز و دشمنان آن\" پوپر و \"راه بندگی\" هایک كه در اوایل دهه ١٩٤٠ و در اوج رشد نازیسم نوشته شدند و طبق وظیفه‌یی كه برای خود قایل بودند تا \"جامعه آزاد\"اندیش غرب را از این خطر بر حذر دارند بعد از ٦٠ و ٧٠ سال به ایران راه پیدا كردند و همراه با خود اندیشه‌های این دو متفكر را هم آوردند و در این مسیر شاید دیرتر از همه \"هایک\" شناخته شده است.
\"فون هایک\" را بیشتر به عنوان یک فیلسوف لیبرال می‌شناسند تا اقتصاددان لیبرال. او كه برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ١٩٧٤ شد آنقدر در اندیشه‌های لیبرالی شهرت به هم زده بود كه میردال، اقتصاددان نئو چپ سوئدی كه شریک وی در جایزه نوبل شده بود در اعتراض به كمیته نوبل از دریافت جایزه خودداری كرد.
اندیشه‌های فون هایک بیشتر حول دو نظریه‌ی \"نظم خود سازمان یافته\"(spontaneous order ) كه هر از گاهی \"نظم خود به خودی\" هم گفته می‌شود و \"قواعد سلوک درست» (rules of just conduct) می‌چرخد و این دو محور را هم به نوعی در حوزه اقتصاد به كار می‌گیرد. به نظر می‌آید كه هایک برآیند این دو را قانونی می‌داند كه بهینه‌ترین قانون می‌تواند باشد كه در حاكمیت قانون (rule of law) تجلی می‌كند و معتقد است نظم و قانونی كه برآیند این دو نباشد لنگی دارد و دچار كاستی‌هایی خواهد شد كه نخستین آن در آزادی‌های بشری نمود می‌یابد.
نظریه \"نظم خود سازمان یافته\" چه می‌گوید؟ این نظریه پیش‌تر در علوم فیزیک و طبیعی رایج بود تا در اقتصاد و فلسفه. بر اساس این نظریه، نظم خود سازمان یافته نظمی است كه به طور خود به خودی و در خارج از هرج و مرج پدیدار می‌شود. این فرآیند را می‌توان در فیزیک، زیست‌شناسی و حتی شبكه‌های اجتماعی یافت. هایک در این خصوص مثال فوتبال را می‌زند. بازی فوتبال یكسری قواعد و قوانینی دارد كه در فرآیند زمانی و براساس توافقات جمعی كه خارج از توافقات دستوری یا سازمانی بوده پدیدار شده است. همچنین زبان گفت‌وگو نیز تحت یک دستور سازمانی درست نشده بلكه در طول زمان تكامل یافته است.
در اقتصاد این \"نظم خود سازمان یافته\" هم تقریبا در همان دستان نامرئی آدام اسمیت ظهور می‌كند با این تفاوت كه در \"نظم خود سازمان یافته\" یک قاعده یا همان rule درست می‌شود كه در طول زمان جاری خواهد بود. این قاعده یا rule بعدا خود را در همان \"قاعده سلوک درست\" نشان می‌دهد كه رویه رو به تكامل جامعه را می‌ریزد. در این دو رویداد آنچه مهم است \"آزادی\" فرد است. بدون آزادی فردی نه نظم خود سازمان یافته‌یی وجود دارد و نه قاعده سلوک درست.
در اقتصاد نظم خود سازمان‌یافته چگونه عمل می‌كند؟ بازار آزاد، نمونه‌یی از این نظم خود سازمان یافته است. عناصر این بازار همانند یک موجود زنده عمل می‌كنند كه در مقابل كنش‌های درست یا نادرست، واكنش‌های مناسب از خود نشان می‌دهند و فرآیند این حركت به یک قاعده تبدیل می‌شود. اگر دولت بخواهد دستوری وارد این بازار شود همه پیوندهای آن را به هم می‌زند و آن را از قاعده سلوک درست خارج می‌كند. از همین رو است كه هایک و در كل پیروان او دولت را از دخالت در هر امری پرهیز می‌دهند و معتقدند كه این دخالت باعث می‌شود نظمی را كه می‌رود خود سازمان یافته باشد، از بین می‌برد. هایک معتقد به نظارت دولت بود نه دخالت دولت و وظیفه دولت این است كه مانع ورود دخالت‌های سازمان یافته در جامعه شود تا نظم خود سازمان یافته از هم نپاشد.
سوالی كه در اینجا پیش می‌آید این است كه آیا این نوع اندیشه را می‌توان در جامعه‌یی مانند ایران پیاده كرد؟ شكی نیست برای پیاده كردن چنین اندیشه‌یی در جامعه ایران، پیش‌نیازهایی را بهتر است تعریف كرد. این پیش‌نیازها باز هم نمی‌تواند به معنای دخالت دولت در همه امور باشد بلكه تعریف چارچوب جدیدی برای دولت است.
*روزنامه‌ی اعتماد شماره ٢٧٩٠ ـ هشتم مهرماه ٩٢
هایک از نگاهی دیگر
متاسفانه یكی از مشكلات حوزه‌ی روشنفكری در ایران این است كه دیر به تفكرات تازه و نو پی می‌رسد و آنها را در حوزه‌ی اندیشه به كار می‌گیرد. شاید از همین رو است كه این حوزه فكری همواره دیر به مقصد می‌رسد. زمانی كه در غرب اندیشه‌های چپ و ماركسیسم به بازنگری خود مشغول بود و نئوماركسیسم و چپ نو داشت شكل می‌گرفت در ایران حمایت از اندیشه‌های قرن نوزدهمی ماركس آنقدر بی‌حد و حصر بود كه همه‌چیز را تحت‌الشعاع خود قرار داد و پیامدهایی هم داشت كه بهتر است در جای خود از آن سخن گفت.
در این چارچوب می‌توان به اندیشه‌های تازه لیبرالیسم محضی كه در ایران پا گرفته اشاره‌یی كرد. شروع این نوع اندیشه كه به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد با نوشته‌های افرادی مانند پوپر یا فون هایک به اوج خود می‌رسد. \"جامعه باز و دشمنان آن\" پوپر و \"راه بندگی\" فون هایک از جمله این نوشته‌ها است كه اندیشه‌های لیبرالیسم را در قرن بیستم اوج بخشید. ظهور این نوشته‌ها كه در اوج توتالیتاریسم و فاشیسم بود، توانست بنیان فكری این فلسفه را تحكیم بخشد.
اما متاسفانه \"جامعه باز و دشمنان آن\" پوپر و \"راه بندگی\" هایک كه در اوایل دهه ١٩٤٠ و در اوج رشد نازیسم نوشته شدند و طبق وظیفه‌یی كه برای خود قایل بودند تا \"جامعه آزاد\"اندیش غرب را از این خطر بر حذر دارند بعد از ٦٠ و ٧٠ سال به ایران راه پیدا كردند و همراه با خود اندیشه‌های این دو متفكر را هم آوردند و در این مسیر شاید دیرتر از همه \"هایک\" شناخته شده است.
\"فون هایک\" را بیشتر به عنوان یک فیلسوف لیبرال می‌شناسند تا اقتصاددان لیبرال. او كه برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ١٩٧٤ شد آنقدر در اندیشه‌های لیبرالی شهرت به هم زده بود كه میردال، اقتصاددان نئو چپ سوئدی كه شریک وی در جایزه نوبل شده بود در اعتراض به كمیته نوبل از دریافت جایزه خودداری كرد.
اندیشه‌های فون هایک بیشتر حول دو نظریه‌ی \"نظم خود سازمان یافته\"(spontaneous order ) كه هر از گاهی \"نظم خود به خودی\" هم گفته می‌شود و \"قواعد سلوک درست» (rules of just conduct) می‌چرخد و این دو محور را هم به نوعی در حوزه اقتصاد به كار می‌گیرد. به نظر می‌آید كه هایک برآیند این دو را قانونی می‌داند كه بهینه‌ترین قانون می‌تواند باشد كه در حاكمیت قانون (rule of law) تجلی می‌كند و معتقد است نظم و قانونی كه برآیند این دو نباشد لنگی دارد و دچار كاستی‌هایی خواهد شد كه نخستین آن در آزادی‌های بشری نمود می‌یابد.
نظریه \"نظم خود سازمان یافته\" چه می‌گوید؟ این نظریه پیش‌تر در علوم فیزیک و طبیعی رایج بود تا در اقتصاد و فلسفه. بر اساس این نظریه، نظم خود سازمان یافته نظمی است كه به طور خود به خودی و در خارج از هرج و مرج پدیدار می‌شود. این فرآیند را می‌توان در فیزیک، زیست‌شناسی و حتی شبكه‌های اجتماعی یافت. هایک در این خصوص مثال فوتبال را می‌زند. بازی فوتبال یكسری قواعد و قوانینی دارد كه در فرآیند زمانی و براساس توافقات جمعی كه خارج از توافقات دستوری یا سازمانی بوده پدیدار شده است. همچنین زبان گفت‌وگو نیز تحت یک دستور سازمانی درست نشده بلكه در طول زمان تكامل یافته است.
در اقتصاد این \"نظم خود سازمان یافته\" هم تقریبا در همان دستان نامرئی آدام اسمیت ظهور می‌كند با این تفاوت كه در \"نظم خود سازمان یافته\" یک قاعده یا همان rule درست می‌شود كه در طول زمان جاری خواهد بود. این قاعده یا rule بعدا خود را در همان \"قاعده سلوک درست\" نشان می‌دهد كه رویه رو به تكامل جامعه را می‌ریزد. در این دو رویداد آنچه مهم است \"آزادی\" فرد است. بدون آزادی فردی نه نظم خود سازمان یافته‌یی وجود دارد و نه قاعده سلوک درست.
در اقتصاد نظم خود سازمان‌یافته چگونه عمل می‌كند؟ بازار آزاد، نمونه‌یی از این نظم خود سازمان یافته است. عناصر این بازار همانند یک موجود زنده عمل می‌كنند كه در مقابل كنش‌های درست یا نادرست، واكنش‌های مناسب از خود نشان می‌دهند و فرآیند این حركت به یک قاعده تبدیل می‌شود. اگر دولت بخواهد دستوری وارد این بازار شود همه پیوندهای آن را به هم می‌زند و آن را از قاعده سلوک درست خارج می‌كند. از همین رو است كه هایک و در كل پیروان او دولت را از دخالت در هر امری پرهیز می‌دهند و معتقدند كه این دخالت باعث می‌شود نظمی را كه می‌رود خود سازمان یافته باشد، از بین می‌برد. هایک معتقد به نظارت دولت بود نه دخالت دولت و وظیفه دولت این است كه مانع ورود دخالت‌های سازمان یافته در جامعه شود تا نظم خود سازمان یافته از هم نپاشد.
سوالی كه در اینجا پیش می‌آید این است كه آیا این نوع اندیشه را می‌توان در جامعه‌یی مانند ایران پیاده كرد؟ شكی نیست برای پیاده كردن چنین اندیشه‌یی در جامعه ایران، پیش‌نیازهایی را بهتر است تعریف كرد. این پیش‌نیازها باز هم نمی‌تواند به معنای دخالت دولت در همه امور باشد بلكه تعریف چارچوب جدیدی برای دولت است.
*روزنامه‌ی اعتماد شماره ٢٧٩٠ ـ هشتم مهرماه ٩٢
