دەستلەكاركێشانەوەی زەریف: پەیام و ململانێیەك لە قەیرانی ناوخۆیی و دەرەكیدا
15:23 - 9 رەشەمه 2718
Unknown Author
د. پەرویز ڕەحیم قادر
پێشەكی:
یەكێك لە پرس و بابەتە گرنگەكانی پەیوەندییە نێونەتەوەییەكان، سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانە، كە بە تیۆر و ڕوانگەی جۆراوجۆر خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. لە لایەكی تـرەوە سیاسەتی دەرەوەی هەر وڵاتێكیش ئامرازێكە بۆ پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتان یان ئەكتەرەكانی تـری نێونەتەوەیی بە مەبەستی بەدیهێنانی ئامانجەكانی ئەم دەوڵەتە كە لەسەر بنەمای ستـراتیژیەتێكی تایبەت بەڕێوە دەچێت. ئەم ڕەفتار و ستـراتیژیەتە دەرەكییەش دەرهاویشتەی كۆمەڵێك ڕەگەز و فاكتەری ناوخۆیی و نێونەتەوەییە، بەم مانایە كە سیاسەتی دەرەوەی هەر دەوڵەتێك لە لایەك دەرهاویشتەی كارلێكی نێوان فاكتەر و ڕەگەزەكانی مادی و مانایی ناوخۆیی و دەرەوەیە و لە لایەكی تـریشەوە دەرئەنجامی هەوڵدانە بۆ بەرجەستەكردن و جێبەجێ كردنی كۆمەڵێك لە فاكتەر و ڕەگەزەكانی هزری، ئایدۆلۆژی، كولتووری، كۆمەڵایەتی، مێژوویی و بەگشتی ناسنامەییە، كە لە سیاسەتی دەرەوەدا بەرجەستە دەبێت. بەڵام بە پێی فاكتەر و ڕەگەزەكانی پێكهێنەری ناسنامەی وڵاتێك ئەم كارلێكە جیاوازە و ڕۆڵی پێكهاتە یان بكەرەكە بەرجەستە یان بەرز و نزم دەبێتەوە.
سیستمی سیاسی و سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی
كۆماری ئیسلامی ئێرانیش وەك ئەكتەرێكی گرنگی ناوچەیی و بە هۆی تایبەتمەندی سیستمە سیاسییە ئایدولۆژیك و شۆڕشگێرانەكەی، خاوەن سیاسەتێكی دەرەوەی تایبەتە، كە هەوڵەكان بۆ خوێندنەوە و شیكردنەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە، تەنیا بە تیۆر یان ڕوانگەیەك ناتوانێت هەموو ڕەهەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران ڕوون بكاتەوە. لەڕوانگەی كۆماری ئیسلامییەوە سنوورە بڕوایی و ئایدۆلۆژیكەكان جێگەی سنوورە جوگرافیاییەكان دەگرێتەوە و ناسنامەی كۆماری ئیسلامی لە ڕەگەزەكانی ناسنامەی ئیسلامی، ناسنامەی شۆڕشی ئیسلامی و ناسنامەی ئێرانی پێكدێت، ئەوانەش پێكەوە گرێدراو و تێكئاڵاون و لە كاتە جیاوازەكاندا لەوانەیە ڕەگەزێكیان بەهێزتـر بێت. كاریگەری ناسنامەی نەتەوەیی لە كۆماری ئیسلامی لە سەر سیاسەتی دەرەوەدا لە ڕێگەی پێناسە كردن و دەستنیشان كردنی ڕۆڵە جیاوازەكاندا دەبێت و چونكە پێكهاتەكانی ناسنامەی كۆماری ئیسلامی جیاواز و فرەن، ئەوە ئەم دەوڵەتە ڕۆڵی فرە و جیاوازی دەبێت لە سیاسەتی دەرەوەدا، بۆ نموونە ڕۆڵەكانی: دەوڵەتی دادپەروەرتەوەر و دژی زوڵم، بكەری دژە دەسەڵاتی زاڵی ناوچەیی و نێونەتەوەیی، دژی ئیمپریالیزم و سەهیۆنیزم، دژی ئیستكبار، سەنگەری شۆڕشی رزگاركەرانە، بەرگریكاری ئیسلام و شیعە، پشتیوانی موستەزعەفین، ئیلهامبەخشی لە جیهانی ئیسلامدا، ناوەندی جیهانی ئیسلام، دەوڵەتی نموونە و سەرمەشق، یارمەتیدەری یەكێتی و یەكگرتوویی جیهانی ئیسلام، دەوڵەتی پێداچوونەوەخواز و پێكهاتەشكێن، دەوڵەتی سەربەخۆ، پشتیوانی بزوتنەوە رزگاریخوازەكان، هاوپەیمانی وەفادار و...هتد.
دروستكردنی بڕیاری سیاسەتی دەرەوە لە لایەن بەرپرسانی حكومەت لە ژێر كاریگەری كۆمەڵێك ڕەگەز و فاكتەری جۆراوجۆردایە، وەكو ڕۆڵی تاك، ژینگەی ناوخۆیی (حكومی و كۆمەڵایەتی)، ژینگەی ناوچەیی و نێونەتەوەیی و هەروەها كارلێكی ئەم دوو ئاستە پێكەوە و هەر فاكتەرێكیش دەبێتە هۆی دروستبوونی تێگەیشتن و ژینگەیەكی تایبەت بۆ ئەكتەر یان بكەرەكە، بۆ ئەوەی بڕیارێكی تایبەت بدات. لە كۆماری ئیسلامی ئێرانیشدا، بە گوێرەی جۆری روانینی نوخبەكان و پێكهاتە و بەها و پێوەر یان نۆرمە زاڵەكانی نێونەتەوەیی, سیاسەتی دەرەوە ئاڵوگۆڕی بە سەردا هاتووە، هەرچەندە زۆر سنوورداریش بێت، كە ئەویش بە هۆی گوشاری پێكهاتەی سیستمی نێونەتەوەیی و تێگەیشتنی نوخبە دەسەڵاتدارەكان لە ئیسلام، نەتەوە، بەرژەوەندی نەتەوەیی، شۆڕش، ڕۆژئاوا و...هتد، بووە. گۆڕانكارییەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران، گۆڕانكاری ریشەیی و پێكهاتەیی یان گۆڕانكاری لە ئامانجەكان و بەرژەوەندییەكانی ئێران نەبووە، بەڵكوو هەوڵدان بووە بۆ دروستكردنی جۆرە هاوسەنگییەك لە نێوان بەها، پێوەر و بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ گۆڕانكارییەكان لە ژینگەی نێونەتەوەیی و ناوچەیی، هەروەها خوڵقاندنی جۆرە هاوسەنگییەكی نوێ لە ناوخۆ و دەرەوەدا. بۆ نموونە، سیاسەتی حكومەتەكانی رەفسەنجانی، خاتەمی، ئەحمەدی‌نژاد و ڕۆحانی، كە هەر یەكێكیان بە شێوازی تایبەتی خۆی لە سەر بنەمای هاوكێشە ناوخۆییەكان و هەروەها بەها باڵاكان و ناسنامەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەلایەك و بەستێن و سیستمی نێودەوڵەتی و گوشار و رەفتار و كاردانەوەی ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكان، هەوڵی دروستكردنی هاوسەنگییەكی نوێی داوە.
\"گەری سیك\"، شارەزا لە بواری سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بڕوای وایە كە گۆڕانكاری لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران، خۆگونجاندن بووە لەگەڵ گۆڕانكارییەكان نەك هەڵبژاردنێك بێت لە سیاسەتی دەرەوەدا، بەڵكوو بە هۆی گۆڕانكاریی ناوخۆیی و دەرەكییەكان بووە و كاتێك كۆماری ئیسلامی ئێران سیاسەتی دەرەوەی سەركەوتووی دەبێت كە چەمكەكانی سیاسی لە سیاسەتی دەرەوەدا وەك خۆی بەكار بێنێت، وەكوو: نەتەوە لە جێگەی ئۆمەت، ئامانج و بەرژەوەندی لە جێگەی دروشم و بەها باڵاكان، دۆكتۆرینی سیاسەتی دەرەوە لە جێگەی ئایدۆلۆژیای سیاسی و...هتد.
بە ئایدۆلۆژیاكردنی سیاسەت لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا و ڕەنگدانەوەی لە سیاسەتی دەرەوەدا، دەگەڕێتەوە بۆ بە بنەماكردنی ئیسلام بۆ كاردانەوە بەرامبەر ژینگەی گۆڕاوەی دەوروبەری خۆی كە بە ئامرازی ئایدۆلۆژیا ئەم بۆشاییە پڕ دەكاتەوە. لە لایەكی تـرەوە بە ئایدۆلۆژیایی كردنی بارودۆخی ناوخۆ و دەرەوە، هەوڵی شۆڕشگێری و بەهێزكردنی دەوڵەت بۆ ئامانجەكانی دەدات.
بەگشتی كۆماری ئیسلامی ئێران لە سیاسەتی دەرەوەدا هەوڵ دەدات، بنەما ئایدۆلۆژیاییەكانی بۆ دروستكردنی بەرهەڵستكاری لە هەمبەر سیستمی ڕۆژئاوا پێناسە بكات، بۆ نموونە:
١ـ جەختكردنەوە لە سەر ئیسلام وەكوو شێوازی ژیانی گشتگیر و هەمەلایەن.
٢ـ بڵاوكردنەوەی ئەو بڕوایەی كە دەڵێت: قبوڵ كردنی شێوەی ژیانی نائایینی و ڕۆژئاوایی و جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت سەرچاوەی هەموو كێشە كۆمەڵایەتی، ئابووری، سەربازی و سیاسییەكانی كۆمەڵگەكانی موسوڵمانانە.
٣ـ بڵاوكردنەوەی ئەو بیرۆكەیەی كە دەڵێت: تەنیا لە ڕێگەی گەڕاندنەوەی هێز و شكۆی موسوڵمانان، گەڕانەوەیە بۆ ئیسلام و سەروەری ئایینی ئیلاهی لە جێگەی سەرمایەداری ڕۆژئاوایی و ماركسیزم و سۆسیالیزم و...هتد.
٤ـ ناساندنی دووبارەی شەریعەتی ئیسلامی-شیعی وەك شێوازێكی كۆمەڵگەیی نموونەیی و كۆمەڵگەیەكی دادپەروەرانە و ئەخلاقی.
٥ـ بانگەشەكردن و بڵاوكردنەوەی بیرۆكەی جیهاد لە دژی ناڕاستییەكان و نادادپەروەرییەكان و قبوڵ كردنی هەموو ئازارەكانی ئەم ڕێگەیە و تەنانەت شەهید بوون لە ڕێگەی خوا.
هەرچەندە ئایدۆلۆژیای شۆڕشگێرانە لە سەر سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرزی و نزمی تێدا بووە، ئەمەش بە هۆی ئەم هۆكارانە:
١ـ زاڵبوونی نەریتگەرایی نوێ لە پێكهاتەی سیاسی ئێران و ڕۆڵی لە سیاسەتی دەرەوەدا.
٢ـ هەڵسەنگاندنی ئایدۆلۆژیكی تواناكان و ڕۆڵی لە سەر ویست و داواكاری نەگونجاو و ناواقعی لە ئاستی نێونەتەوەییدا.
٣- كاردانەوەی وڵاتانی تـر و دامەزراوە نێونەتەوەییەكان لە هەمبەر ئایدۆلۆژیای شۆڕشگێرانەی كۆماری ئیسلامی و كۆنتـڕۆڵ كردنی، هەروەها سزا و ئابلۆقە ئابوورییەكان.
٤ـ گۆڕانكارییە ناوخۆییەكان و گۆڕانكارییەكانی دەرەوەی ئێران و ڕووداوەكان و جۆری كاردانەوەكان لە هەمبەر ئەم گۆڕانكارییانە.
زەریف بریكاری بڕیاردەرەی سیاسەتی دەرەكی
دەست لەكاركێشانەوەی زەریف لە پۆستی وەزیری دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەم كاتە هەستیارەدا كە كۆماری ئیسلامی ڕووبەرووی رۆژانێكی ئەستەم لە ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی، هەروەها لە هەموو بوارەكانی ئابووری و سیاسی و دیپلۆماسی و ئاسایشی و...هتد بۆتەوە، دەربڕی چەندین كێشە و گرفتی قووڵی پێكهاتەیی و بنەڕەتییە لە ناسنامە و ئایدیۆلۆژیا و بەم پێیە خودی سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامی ئێران. بۆیە سەرەڕای ئەوەی كە ئەم دەستلەكارهەڵگرتنە پەسند دەكرێت یاخود نا(خامنەیی بە ڕەچاوكردنی كاردانەوە ناوخۆیی و دەرەكییەكان ئەوە دیاری دەكات)، لێرەدا هەوڵدەدەین گرنگترین ئاماژە و هۆكار و پاڵنەرەكانی ئەم پرسە بخەینەڕوو.
١- بەپێی دابەشبوون و واقعی هێز و بەم پێیە پێكهاتەی سیستمی سیاسی و تەنانەت دەستوری كۆماری ئیسلامی بڕیاردەری سەرەكی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی لە كۆماری ئیسلامی لە پرسە هەستیار و چارەنووسسازەكان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێرانە نەك سەركۆمار و بەم پێیە لە كاروباری دەرەوەدا وەزیری دەرەوە بڕیاردەر بێت.
٢- بێجگە لەوەی كە ناراستەوخۆ سەركۆماری لەلایەن رێبەرەوە بڕیاری سەرۆكایەتییەكەی پەسند دەكرێت و ناڕاستەوخۆ لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستوورەوە شیاوەتی دیاری دەكرێت بۆ پاڵێوراوەكان، وەزیرانی دەرەوە و نەوت و ئیتلاعات و بەرگری و ناوخۆ و تەنانەت ئیرشادی ئیسلامیش بە ڕاسپاردە و رەزامەندیی رێبەری شۆڕشی ئیسلامی دەستنیشان دەكرێت.
٣- بێجگە لە سەركۆمار و وەزیری دەرەوە، ئەنجومەنی شۆرای ئیسلامی و پاشان ئەنجومەنی پاراستنی دەستوور و پاشان كۆمەڵەی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی سیستم و ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی بە شێوەی فەرمی دەستنیشانی هێڵ و ئاراستەكانی سیاسەتی دەرەوە دەكەن.
تەنانەت پێگەی یاسایی و سیاسییان لە سەرووی بڕیارەكانی سەركۆمار و پاشان وەزیری دەرەوەیە. كۆی ئەم دامەزراوانەش بەپێی رێنمایی و بڕیار و تەنانەت لێدوانەكانی ناوەبەناوەی ئاشكرا و نهێنی رێبەری كۆماری ئیسلامی كار و چالاكی دەكەن.
٤- پاراستنی دەسەڵاتی بێسنووری وەلی فەقیە لە كۆماری ئیسلامیدا لەلایەك و هەر گۆڕانكارییەك لەرێگەی ئاساییبوونەوی پەیوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ جیهانی دەرەوە وایكردووە كە هێزە چەكدارەكانی ژێر فەرمانی رێبەری شۆڕشی ئیسلامی بەتایبەتی سوپای پاسداران (سوپاس قودس) رەهەندی ئایدیۆلۆژیك و شۆڕشگێرانە-ئیسلامی سیستمی سیاسیی ئێران بۆ دەستەبەركردنی هێژمۆنی رێبەر لە كاروبارە ناوخۆیی و دەرەكییەكاندا بپارێزن و بەم پێیەش رۆڵیان لە رەنگڕێژكردنی سیاسەتی دەرەكی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەسەرووی حكومەت و وەزارەتی دەرەوە بێت.
بەپێی ئەو خاڵانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە دەستلەكاركێشانەوەی زەریف بۆ چەند هۆكار و پاڵنەرێكی ناوخۆیی و دەرەكی دەگەڕێتەوە:
١- گوشار بۆ باڵی توندڕەوتر و سوپای پاسداران بەمەبەستی پێدانی دەسەڵاتی زیاتر بە زەریف و تیمی رۆحانی لە سیاسەتی دەرەوە و ناوخۆییدا، بەتایبەتی لە پەسندكردنی FATF بۆ مانۆڕی زیاتر لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا.
٢- هەناردنی پەیامێك بۆ جیهانی دەرەوە كە لە ئەگەری مامەڵەنەكردن لەگەڵ تیمی رۆحانی و زەریف ئەوە لایەن و كەسایەتییە توندڕەوەكان جێگەی دەگرنەوە و ئەو كاتە مەترسی ئاسایشی رووبەڕوویان دەبێتەوە.
٣- گوشار بۆ یەكیەتی ئەورووپا كە بۆ بەهێزكردنی پێگەی رۆحانی و زەریف لە ئاستی ناوخۆیی پێویستە دەسكەوتی بەرجەستەی ئابووری پێشكەشی ئێران بكەن و لە ئەمریكا زیاتر دوور بكەونەوە. بەو پێیەی كە یەكیەتی ئەورووپا پێداگرە لەسەر پاراستنی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران ناسراو بە بەرجام.
٤- وەرگرتنی ئیمتیاز(جیاوك) لە باڵی بناژۆخواز و تەنانەت خودی رێبەری كۆماری ئیسلامی لە ئاستی ناوخۆیی، بەو پێیەی كە گوشارەكانیان بەهۆی قەیرانی دارایی و ئابووریی و سزاكانی ئەمریكا بۆسەر رۆحانی و بەناو-ریفۆرمخوازەكان بەرز بۆتەوە و دەرچوونی ئەمریكا لە بەرجام(رێككەوتنی ئەتۆمی) و سەپاندنی سزا بەسەر كۆماری ئیسلامی بە شكستی تیمی رۆحانی و زەریف دەزانن.
٥- پەیام بۆ خەڵكی ئێران كە توندڕەوەكان هۆكاری شكستی پەیوەندیی دەرەكی و كێشە و قەیرانە ناوخۆییە سیاسی و ئابوورییەكانن.
٦- گرنگترین خاڵی ئەم دەستلەكاركێشانەوەیە گواستنەوەی یاریی سیاسیی ناوخۆیی ریفۆرمخوازی- بناژۆخوازی بۆ سیاسەتی دەرەوەیە. بەم واتایە ئەگەر پێشتر زیاتر ئەم یارییە سیاسییە لە ئاستی ناوخۆیی و بۆ رای گشتی بەرێوەدەچوو، ئەم رووداوە نیشان دەدات كە یارییەكە بەهۆی بارودۆخی نالەباری دەرەكی و ناوخۆی و گوشارەكان گواستراوەتەوە بۆ ئاستی سیاسەتی دەرەكی.
بۆیە بە شێوەیەكی گشتی جیاوازییەكانی نێوان رۆحانی و توندڕەوەكان لە بواری سیاسەتی دەرەكی دا تەنها لە میكانزیمی جێبەجێكردن و چۆنییەتی پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی ئەو سیستەمە سیاسییە. لە روانگەیەكی ترەوە، رۆحانی و زەریف و بەگشتی ریفۆرمخوازەكان لە سیاسەتی دەرەوەدا لایەنگری رەفتاری كۆماری ئیسلامی لە چوارچێوەی نۆرم و بەها و یاسا نێودەوڵەتییە قبووڵكراوەكانن لە رێگەی سرینەوەی بارگرژییەكان و پەیوەندی لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و جیهانی دەرەوە بەتایبەتی ئەورووپییەكان، بۆ بەردەوامی و پاراستنی سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامی، بەڵام توندڕەوەكان سیاسەتی هێرشبەرانە و جەنگی بەنوێنەرایەتی و دروستكردنی بەرەی بەرگری بۆ هەناردەكردنی شۆڕش لە جیهانی ئیسلامی و لە ناوچەكە و تەنانەت هەموو جیهانن بۆ پاراستنی كۆماری ئیسلامی و دەستەبەركردنی ئاسایشی ناسنامەیی ئەو سیستمە. هەروەها دەستەی یەكەم بۆ دەستەبەركردنی بەرژەوەندی و ئاسایشی كۆماری ئیسلامی لایەنگری پەیوەندی توندوتۆڵتر لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوایین(تەنانەت ئەمریكا) و دەستەی دووەم لایەنگری پەیوەندی توندوتۆڵ لەگەڵ چین و ڕووسیا و وڵاتانی رۆژهەڵات بۆ دژایەتی رۆژاواییەكان. بەم پێیە ئەم یارییە سیاسییە بەمەبەستی دەسەڵاتی زیاتر لە ئاستی ناوخۆییە. واتە، لەلایەك نیشاندانی بەهێزی ناوخۆیی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ جیهانی دەرەوە و لەلایەكی تریشەوە گواستنەوەی هێز و قورسایی دەرەكی لە هاوكێشە سیاسییەكانی ناوخۆیی. بۆیە ئەم دەستلەكاركێشانەوەیە لەم چوارچێوەیەدا و لەم بەستێنە ناسنامەییەدا دەخویندرێتەوە و واتادار دەبێت.
ناوەرۆکی ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
پێشەكی:
یەكێك لە پرس و بابەتە گرنگەكانی پەیوەندییە نێونەتەوەییەكان، سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانە، كە بە تیۆر و ڕوانگەی جۆراوجۆر خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. لە لایەكی تـرەوە سیاسەتی دەرەوەی هەر وڵاتێكیش ئامرازێكە بۆ پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتان یان ئەكتەرەكانی تـری نێونەتەوەیی بە مەبەستی بەدیهێنانی ئامانجەكانی ئەم دەوڵەتە كە لەسەر بنەمای ستـراتیژیەتێكی تایبەت بەڕێوە دەچێت. ئەم ڕەفتار و ستـراتیژیەتە دەرەكییەش دەرهاویشتەی كۆمەڵێك ڕەگەز و فاكتەری ناوخۆیی و نێونەتەوەییە، بەم مانایە كە سیاسەتی دەرەوەی هەر دەوڵەتێك لە لایەك دەرهاویشتەی كارلێكی نێوان فاكتەر و ڕەگەزەكانی مادی و مانایی ناوخۆیی و دەرەوەیە و لە لایەكی تـریشەوە دەرئەنجامی هەوڵدانە بۆ بەرجەستەكردن و جێبەجێ كردنی كۆمەڵێك لە فاكتەر و ڕەگەزەكانی هزری، ئایدۆلۆژی، كولتووری، كۆمەڵایەتی، مێژوویی و بەگشتی ناسنامەییە، كە لە سیاسەتی دەرەوەدا بەرجەستە دەبێت. بەڵام بە پێی فاكتەر و ڕەگەزەكانی پێكهێنەری ناسنامەی وڵاتێك ئەم كارلێكە جیاوازە و ڕۆڵی پێكهاتە یان بكەرەكە بەرجەستە یان بەرز و نزم دەبێتەوە.
سیستمی سیاسی و سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی
كۆماری ئیسلامی ئێرانیش وەك ئەكتەرێكی گرنگی ناوچەیی و بە هۆی تایبەتمەندی سیستمە سیاسییە ئایدولۆژیك و شۆڕشگێرانەكەی، خاوەن سیاسەتێكی دەرەوەی تایبەتە، كە هەوڵەكان بۆ خوێندنەوە و شیكردنەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتە، تەنیا بە تیۆر یان ڕوانگەیەك ناتوانێت هەموو ڕەهەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران ڕوون بكاتەوە. لەڕوانگەی كۆماری ئیسلامییەوە سنوورە بڕوایی و ئایدۆلۆژیكەكان جێگەی سنوورە جوگرافیاییەكان دەگرێتەوە و ناسنامەی كۆماری ئیسلامی لە ڕەگەزەكانی ناسنامەی ئیسلامی، ناسنامەی شۆڕشی ئیسلامی و ناسنامەی ئێرانی پێكدێت، ئەوانەش پێكەوە گرێدراو و تێكئاڵاون و لە كاتە جیاوازەكاندا لەوانەیە ڕەگەزێكیان بەهێزتـر بێت. كاریگەری ناسنامەی نەتەوەیی لە كۆماری ئیسلامی لە سەر سیاسەتی دەرەوەدا لە ڕێگەی پێناسە كردن و دەستنیشان كردنی ڕۆڵە جیاوازەكاندا دەبێت و چونكە پێكهاتەكانی ناسنامەی كۆماری ئیسلامی جیاواز و فرەن، ئەوە ئەم دەوڵەتە ڕۆڵی فرە و جیاوازی دەبێت لە سیاسەتی دەرەوەدا، بۆ نموونە ڕۆڵەكانی: دەوڵەتی دادپەروەرتەوەر و دژی زوڵم، بكەری دژە دەسەڵاتی زاڵی ناوچەیی و نێونەتەوەیی، دژی ئیمپریالیزم و سەهیۆنیزم، دژی ئیستكبار، سەنگەری شۆڕشی رزگاركەرانە، بەرگریكاری ئیسلام و شیعە، پشتیوانی موستەزعەفین، ئیلهامبەخشی لە جیهانی ئیسلامدا، ناوەندی جیهانی ئیسلام، دەوڵەتی نموونە و سەرمەشق، یارمەتیدەری یەكێتی و یەكگرتوویی جیهانی ئیسلام، دەوڵەتی پێداچوونەوەخواز و پێكهاتەشكێن، دەوڵەتی سەربەخۆ، پشتیوانی بزوتنەوە رزگاریخوازەكان، هاوپەیمانی وەفادار و...هتد.
دروستكردنی بڕیاری سیاسەتی دەرەوە لە لایەن بەرپرسانی حكومەت لە ژێر كاریگەری كۆمەڵێك ڕەگەز و فاكتەری جۆراوجۆردایە، وەكو ڕۆڵی تاك، ژینگەی ناوخۆیی (حكومی و كۆمەڵایەتی)، ژینگەی ناوچەیی و نێونەتەوەیی و هەروەها كارلێكی ئەم دوو ئاستە پێكەوە و هەر فاكتەرێكیش دەبێتە هۆی دروستبوونی تێگەیشتن و ژینگەیەكی تایبەت بۆ ئەكتەر یان بكەرەكە، بۆ ئەوەی بڕیارێكی تایبەت بدات. لە كۆماری ئیسلامی ئێرانیشدا، بە گوێرەی جۆری روانینی نوخبەكان و پێكهاتە و بەها و پێوەر یان نۆرمە زاڵەكانی نێونەتەوەیی, سیاسەتی دەرەوە ئاڵوگۆڕی بە سەردا هاتووە، هەرچەندە زۆر سنوورداریش بێت، كە ئەویش بە هۆی گوشاری پێكهاتەی سیستمی نێونەتەوەیی و تێگەیشتنی نوخبە دەسەڵاتدارەكان لە ئیسلام، نەتەوە، بەرژەوەندی نەتەوەیی، شۆڕش، ڕۆژئاوا و...هتد، بووە. گۆڕانكارییەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئێران، گۆڕانكاری ریشەیی و پێكهاتەیی یان گۆڕانكاری لە ئامانجەكان و بەرژەوەندییەكانی ئێران نەبووە، بەڵكوو هەوڵدان بووە بۆ دروستكردنی جۆرە هاوسەنگییەك لە نێوان بەها، پێوەر و بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ گۆڕانكارییەكان لە ژینگەی نێونەتەوەیی و ناوچەیی، هەروەها خوڵقاندنی جۆرە هاوسەنگییەكی نوێ لە ناوخۆ و دەرەوەدا. بۆ نموونە، سیاسەتی حكومەتەكانی رەفسەنجانی، خاتەمی، ئەحمەدی‌نژاد و ڕۆحانی، كە هەر یەكێكیان بە شێوازی تایبەتی خۆی لە سەر بنەمای هاوكێشە ناوخۆییەكان و هەروەها بەها باڵاكان و ناسنامەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەلایەك و بەستێن و سیستمی نێودەوڵەتی و گوشار و رەفتار و كاردانەوەی ئەكتەرە نێودەوڵەتییەكان، هەوڵی دروستكردنی هاوسەنگییەكی نوێی داوە.
\"گەری سیك\"، شارەزا لە بواری سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بڕوای وایە كە گۆڕانكاری لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران، خۆگونجاندن بووە لەگەڵ گۆڕانكارییەكان نەك هەڵبژاردنێك بێت لە سیاسەتی دەرەوەدا، بەڵكوو بە هۆی گۆڕانكاریی ناوخۆیی و دەرەكییەكان بووە و كاتێك كۆماری ئیسلامی ئێران سیاسەتی دەرەوەی سەركەوتووی دەبێت كە چەمكەكانی سیاسی لە سیاسەتی دەرەوەدا وەك خۆی بەكار بێنێت، وەكوو: نەتەوە لە جێگەی ئۆمەت، ئامانج و بەرژەوەندی لە جێگەی دروشم و بەها باڵاكان، دۆكتۆرینی سیاسەتی دەرەوە لە جێگەی ئایدۆلۆژیای سیاسی و...هتد.
بە ئایدۆلۆژیاكردنی سیاسەت لە كۆماری ئیسلامی ئێراندا و ڕەنگدانەوەی لە سیاسەتی دەرەوەدا، دەگەڕێتەوە بۆ بە بنەماكردنی ئیسلام بۆ كاردانەوە بەرامبەر ژینگەی گۆڕاوەی دەوروبەری خۆی كە بە ئامرازی ئایدۆلۆژیا ئەم بۆشاییە پڕ دەكاتەوە. لە لایەكی تـرەوە بە ئایدۆلۆژیایی كردنی بارودۆخی ناوخۆ و دەرەوە، هەوڵی شۆڕشگێری و بەهێزكردنی دەوڵەت بۆ ئامانجەكانی دەدات.
بەگشتی كۆماری ئیسلامی ئێران لە سیاسەتی دەرەوەدا هەوڵ دەدات، بنەما ئایدۆلۆژیاییەكانی بۆ دروستكردنی بەرهەڵستكاری لە هەمبەر سیستمی ڕۆژئاوا پێناسە بكات، بۆ نموونە:
١ـ جەختكردنەوە لە سەر ئیسلام وەكوو شێوازی ژیانی گشتگیر و هەمەلایەن.
٢ـ بڵاوكردنەوەی ئەو بڕوایەی كە دەڵێت: قبوڵ كردنی شێوەی ژیانی نائایینی و ڕۆژئاوایی و جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت سەرچاوەی هەموو كێشە كۆمەڵایەتی، ئابووری، سەربازی و سیاسییەكانی كۆمەڵگەكانی موسوڵمانانە.
٣ـ بڵاوكردنەوەی ئەو بیرۆكەیەی كە دەڵێت: تەنیا لە ڕێگەی گەڕاندنەوەی هێز و شكۆی موسوڵمانان، گەڕانەوەیە بۆ ئیسلام و سەروەری ئایینی ئیلاهی لە جێگەی سەرمایەداری ڕۆژئاوایی و ماركسیزم و سۆسیالیزم و...هتد.
٤ـ ناساندنی دووبارەی شەریعەتی ئیسلامی-شیعی وەك شێوازێكی كۆمەڵگەیی نموونەیی و كۆمەڵگەیەكی دادپەروەرانە و ئەخلاقی.
٥ـ بانگەشەكردن و بڵاوكردنەوەی بیرۆكەی جیهاد لە دژی ناڕاستییەكان و نادادپەروەرییەكان و قبوڵ كردنی هەموو ئازارەكانی ئەم ڕێگەیە و تەنانەت شەهید بوون لە ڕێگەی خوا.
هەرچەندە ئایدۆلۆژیای شۆڕشگێرانە لە سەر سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرزی و نزمی تێدا بووە، ئەمەش بە هۆی ئەم هۆكارانە:
١ـ زاڵبوونی نەریتگەرایی نوێ لە پێكهاتەی سیاسی ئێران و ڕۆڵی لە سیاسەتی دەرەوەدا.
٢ـ هەڵسەنگاندنی ئایدۆلۆژیكی تواناكان و ڕۆڵی لە سەر ویست و داواكاری نەگونجاو و ناواقعی لە ئاستی نێونەتەوەییدا.
٣- كاردانەوەی وڵاتانی تـر و دامەزراوە نێونەتەوەییەكان لە هەمبەر ئایدۆلۆژیای شۆڕشگێرانەی كۆماری ئیسلامی و كۆنتـڕۆڵ كردنی، هەروەها سزا و ئابلۆقە ئابوورییەكان.
٤ـ گۆڕانكارییە ناوخۆییەكان و گۆڕانكارییەكانی دەرەوەی ئێران و ڕووداوەكان و جۆری كاردانەوەكان لە هەمبەر ئەم گۆڕانكارییانە.
زەریف بریكاری بڕیاردەرەی سیاسەتی دەرەكی
دەست لەكاركێشانەوەی زەریف لە پۆستی وەزیری دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەم كاتە هەستیارەدا كە كۆماری ئیسلامی ڕووبەرووی رۆژانێكی ئەستەم لە ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی، هەروەها لە هەموو بوارەكانی ئابووری و سیاسی و دیپلۆماسی و ئاسایشی و...هتد بۆتەوە، دەربڕی چەندین كێشە و گرفتی قووڵی پێكهاتەیی و بنەڕەتییە لە ناسنامە و ئایدیۆلۆژیا و بەم پێیە خودی سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامی ئێران. بۆیە سەرەڕای ئەوەی كە ئەم دەستلەكارهەڵگرتنە پەسند دەكرێت یاخود نا(خامنەیی بە ڕەچاوكردنی كاردانەوە ناوخۆیی و دەرەكییەكان ئەوە دیاری دەكات)، لێرەدا هەوڵدەدەین گرنگترین ئاماژە و هۆكار و پاڵنەرەكانی ئەم پرسە بخەینەڕوو.
١- بەپێی دابەشبوون و واقعی هێز و بەم پێیە پێكهاتەی سیستمی سیاسی و تەنانەت دەستوری كۆماری ئیسلامی بڕیاردەری سەرەكی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی لە كۆماری ئیسلامی لە پرسە هەستیار و چارەنووسسازەكان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێرانە نەك سەركۆمار و بەم پێیە لە كاروباری دەرەوەدا وەزیری دەرەوە بڕیاردەر بێت.
٢- بێجگە لەوەی كە ناراستەوخۆ سەركۆماری لەلایەن رێبەرەوە بڕیاری سەرۆكایەتییەكەی پەسند دەكرێت و ناڕاستەوخۆ لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستوورەوە شیاوەتی دیاری دەكرێت بۆ پاڵێوراوەكان، وەزیرانی دەرەوە و نەوت و ئیتلاعات و بەرگری و ناوخۆ و تەنانەت ئیرشادی ئیسلامیش بە ڕاسپاردە و رەزامەندیی رێبەری شۆڕشی ئیسلامی دەستنیشان دەكرێت.
٣- بێجگە لە سەركۆمار و وەزیری دەرەوە، ئەنجومەنی شۆرای ئیسلامی و پاشان ئەنجومەنی پاراستنی دەستوور و پاشان كۆمەڵەی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی سیستم و ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی بە شێوەی فەرمی دەستنیشانی هێڵ و ئاراستەكانی سیاسەتی دەرەوە دەكەن.
تەنانەت پێگەی یاسایی و سیاسییان لە سەرووی بڕیارەكانی سەركۆمار و پاشان وەزیری دەرەوەیە. كۆی ئەم دامەزراوانەش بەپێی رێنمایی و بڕیار و تەنانەت لێدوانەكانی ناوەبەناوەی ئاشكرا و نهێنی رێبەری كۆماری ئیسلامی كار و چالاكی دەكەن.
٤- پاراستنی دەسەڵاتی بێسنووری وەلی فەقیە لە كۆماری ئیسلامیدا لەلایەك و هەر گۆڕانكارییەك لەرێگەی ئاساییبوونەوی پەیوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ جیهانی دەرەوە وایكردووە كە هێزە چەكدارەكانی ژێر فەرمانی رێبەری شۆڕشی ئیسلامی بەتایبەتی سوپای پاسداران (سوپاس قودس) رەهەندی ئایدیۆلۆژیك و شۆڕشگێرانە-ئیسلامی سیستمی سیاسیی ئێران بۆ دەستەبەركردنی هێژمۆنی رێبەر لە كاروبارە ناوخۆیی و دەرەكییەكاندا بپارێزن و بەم پێیەش رۆڵیان لە رەنگڕێژكردنی سیاسەتی دەرەكی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەسەرووی حكومەت و وەزارەتی دەرەوە بێت.
بەپێی ئەو خاڵانەی سەرەوە دەتوانین بڵێین كە دەستلەكاركێشانەوەی زەریف بۆ چەند هۆكار و پاڵنەرێكی ناوخۆیی و دەرەكی دەگەڕێتەوە:
١- گوشار بۆ باڵی توندڕەوتر و سوپای پاسداران بەمەبەستی پێدانی دەسەڵاتی زیاتر بە زەریف و تیمی رۆحانی لە سیاسەتی دەرەوە و ناوخۆییدا، بەتایبەتی لە پەسندكردنی FATF بۆ مانۆڕی زیاتر لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا.
٢- هەناردنی پەیامێك بۆ جیهانی دەرەوە كە لە ئەگەری مامەڵەنەكردن لەگەڵ تیمی رۆحانی و زەریف ئەوە لایەن و كەسایەتییە توندڕەوەكان جێگەی دەگرنەوە و ئەو كاتە مەترسی ئاسایشی رووبەڕوویان دەبێتەوە.
٣- گوشار بۆ یەكیەتی ئەورووپا كە بۆ بەهێزكردنی پێگەی رۆحانی و زەریف لە ئاستی ناوخۆیی پێویستە دەسكەوتی بەرجەستەی ئابووری پێشكەشی ئێران بكەن و لە ئەمریكا زیاتر دوور بكەونەوە. بەو پێیەی كە یەكیەتی ئەورووپا پێداگرە لەسەر پاراستنی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێران ناسراو بە بەرجام.
٤- وەرگرتنی ئیمتیاز(جیاوك) لە باڵی بناژۆخواز و تەنانەت خودی رێبەری كۆماری ئیسلامی لە ئاستی ناوخۆیی، بەو پێیەی كە گوشارەكانیان بەهۆی قەیرانی دارایی و ئابووریی و سزاكانی ئەمریكا بۆسەر رۆحانی و بەناو-ریفۆرمخوازەكان بەرز بۆتەوە و دەرچوونی ئەمریكا لە بەرجام(رێككەوتنی ئەتۆمی) و سەپاندنی سزا بەسەر كۆماری ئیسلامی بە شكستی تیمی رۆحانی و زەریف دەزانن.
٥- پەیام بۆ خەڵكی ئێران كە توندڕەوەكان هۆكاری شكستی پەیوەندیی دەرەكی و كێشە و قەیرانە ناوخۆییە سیاسی و ئابوورییەكانن.
٦- گرنگترین خاڵی ئەم دەستلەكاركێشانەوەیە گواستنەوەی یاریی سیاسیی ناوخۆیی ریفۆرمخوازی- بناژۆخوازی بۆ سیاسەتی دەرەوەیە. بەم واتایە ئەگەر پێشتر زیاتر ئەم یارییە سیاسییە لە ئاستی ناوخۆیی و بۆ رای گشتی بەرێوەدەچوو، ئەم رووداوە نیشان دەدات كە یارییەكە بەهۆی بارودۆخی نالەباری دەرەكی و ناوخۆی و گوشارەكان گواستراوەتەوە بۆ ئاستی سیاسەتی دەرەكی.
بۆیە بە شێوەیەكی گشتی جیاوازییەكانی نێوان رۆحانی و توندڕەوەكان لە بواری سیاسەتی دەرەكی دا تەنها لە میكانزیمی جێبەجێكردن و چۆنییەتی پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی ئەو سیستەمە سیاسییە. لە روانگەیەكی ترەوە، رۆحانی و زەریف و بەگشتی ریفۆرمخوازەكان لە سیاسەتی دەرەوەدا لایەنگری رەفتاری كۆماری ئیسلامی لە چوارچێوەی نۆرم و بەها و یاسا نێودەوڵەتییە قبووڵكراوەكانن لە رێگەی سرینەوەی بارگرژییەكان و پەیوەندی لەگەڵ رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و جیهانی دەرەوە بەتایبەتی ئەورووپییەكان، بۆ بەردەوامی و پاراستنی سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامی، بەڵام توندڕەوەكان سیاسەتی هێرشبەرانە و جەنگی بەنوێنەرایەتی و دروستكردنی بەرەی بەرگری بۆ هەناردەكردنی شۆڕش لە جیهانی ئیسلامی و لە ناوچەكە و تەنانەت هەموو جیهانن بۆ پاراستنی كۆماری ئیسلامی و دەستەبەركردنی ئاسایشی ناسنامەیی ئەو سیستمە. هەروەها دەستەی یەكەم بۆ دەستەبەركردنی بەرژەوەندی و ئاسایشی كۆماری ئیسلامی لایەنگری پەیوەندی توندوتۆڵتر لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوایین(تەنانەت ئەمریكا) و دەستەی دووەم لایەنگری پەیوەندی توندوتۆڵ لەگەڵ چین و ڕووسیا و وڵاتانی رۆژهەڵات بۆ دژایەتی رۆژاواییەكان. بەم پێیە ئەم یارییە سیاسییە بەمەبەستی دەسەڵاتی زیاتر لە ئاستی ناوخۆییە. واتە، لەلایەك نیشاندانی بەهێزی ناوخۆیی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ جیهانی دەرەوە و لەلایەكی تریشەوە گواستنەوەی هێز و قورسایی دەرەكی لە هاوكێشە سیاسییەكانی ناوخۆیی. بۆیە ئەم دەستلەكاركێشانەوەیە لەم چوارچێوەیەدا و لەم بەستێنە ناسنامەییەدا دەخویندرێتەوە و واتادار دەبێت.
ناوەرۆکی ئەم بابەتە روانگەی نووسەرەکەیەتی و ئاژانسی کوردپا لێی بەرپرسیار نییە.
