ایلام؛ نوای غم‌بار «چَمَر» در سوگ درختان بلوط زاگروس
روز چهارشنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۴، جمعی از فعالان محیط‌زیست در ایلام با برگزاری مراسم آیینی «چَمَر» و نوای سرنا و دهل، در حرکتی نمادین با شعار «فریاد بلوط – هاوار بەڕوو» برای درختان بلوط سوگواری کردند.
این آیین که ریشه‌ای عمیق در فرهنگ کُردی دارد و سنتا در سوگ جوانان ناکام و بزرگان عشیره برگزار می‌شود، این بار به یاد بلوط‌هایی اجرا شد که در اثر آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌های زاگرس نابود شده‌اند.
چَمَر، نوای اندوه و اعتراضی جمعی است؛ هنگامی که سرنا و دهل طنین می‌گیرد، صف عزاداران با مرثیه‌خوانی و حرکت هماهنگ، سوگ خود را فریاد می‌زنند. انتخاب این آیین برای جنگل‌های بلوط، نشان‌دهنده‌ی جایگاه این درختان در زندگی مردم زاگرس است؛ درختانی که همچون عزیزان ازدست‌رفته، سوگشان در دل‌ها می‌ماند.
فعالان محیط‌زیست ایلام در این حرکت نمادین، نابودی بلوط‌ها را نه صرفا یک فاجعه زیست‌محیطی، بلکه ضایعه‌ای فرهنگی و اجتماعی دانستند و تأکید کردند: «نجات زاگرس و بلوط‌هایش، نجات زندگی ماست.»
آتش‌سوزی گسترده در جنگل‌های بلوط ایلام؛
جنگل‌های بلوط زاگرس، شُش‌ها و میراث هزاران‌ساله‌ی مردم این سرزمین، در سال ۱۴۰۴ بیش از هر زمان دیگری در آتش سوخته‌اند. تنها در استان ایلام، تاکنون بیش از ۵۰ مورد آتش‌سوزی رخ داده که به نابودی بیش از ۵۰۰ هکتار عرصه طبیعی انجامیده است. گزارش‌های محلی اما آمار بالاتری را نشان می‌دهند: در برخی برآوردها، بیش از ۱۲۰۰ هکتار جنگل و مرتع فقط در همین سال در شعله‌ها خاکستر شده است.
در این آتش‌سوزی‌ها، هزاران اصله درخت بلوط به همراه گونه‌های ارزشمند دیگری مانند گز، شن، تاک، جوز هندی و بادام کوهی نابود شدند. هر هکتار جنگل سوخته، خسارتی بیش از یک میلیارد تومان بر جای می‌گذارد؛ اما آنچه از دست می‌رود، بسیار فراتر از پول است:
- بلوط‌ها سد طبیعی در برابر گرد و غبار و فرسایش خاک‌اند.
- ریشه‌های عمیقشان منابع آب زیرزمینی را حفظ می‌کنند.
- زیستگاه صدها گونه جانوری و گیاهی وابسته به همین درختان است.
امروز بیش از ۶۴۰ هزار هکتار جنگل زاگرسی در ایلام و میلیون‌ها هکتار در سراسر زاگرس با تهدید نابودی تدریجی روبه‌رو هستند. اگرچه شعله‌های آتش هر بار به‌سختی مهار می‌شود، اما زخمی که بر پیکر جنگل‌های بلوط می‌ماند، جبران‌ناپذیر است.
آمار آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها و مراتع ایلام سال ۱۴۰۴؛ (طبق آمار رسمی)
- از ابتدای سال تاکنون بیش از ۵۰ فقره آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع ایلام رخ داده است.
- بیش از ۵۰۰ هکتار عرصه طبیعی نابود شده است.
- برآورد کارشناسان: زیان مستقیم سوختن هر هکتار جنگل بیش از یک میلیارد تومان است؛ در نتیجه، خسارت امسال ایلام تاکنون به بیش از ۵۰۰ میلیارد تومان رسیده است.
- در مقیاس سراسری تا نیمه مرداد ۱۴۰۴، ۲۵۶ آتش‌سوزی جنگل و مرتع ثبت شده است؛ بیشترین تمرکز در استان‌های غربی از جمله ایلام.
- تنها در دو ماه نخست ۱۴۰۴، رشد آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس بیش از ۷۰۰ درصد گزارش شده است.
برخی از سوابق آتش‌سوزی‌های ایلام در سال ۱۴۰۴؛
- ۲۷ تیر: آتش‌سوزی کوه‌های گچان در مانشت و قلارنگ، بار دیگر ضعف امکانات مقابله را آشکار کرد.
- ۲۲ مرداد: آتش‌سوزی منطقه گاوز در مانشت و قلارنگ، ناشی از آتش‌زدن پس‌چرای مزارع توسط کشاورزان.
- ۲۷ مرداد: آتش‌سوزی در کوه چرمین چرداول، پس از چهار روز و با اعزام بالگرد آب‌پاش هلال‌احمر خاموش شد.
- در هفته منتهی به ۲۶ مرداد: شش رخداد آتش‌سوزی پی‌درپی در نقاط مختلف جنگل‌های بلوط استان.
- ۹ شهریور: آتش‌سوزی کوهستان سیه‌چل هانیوان، آغاز از نیمه‌شب شنبه، مهار موقت اما ادامه حریق به دلیل شرایط منطقه.
این وقایع نشان می‌دهد که جنگل‌های بلوط ایلام در سال ۱۴۰۴ به شکل مداوم و گسترده در معرض حریق قرار گرفته‌اند.
جنگل‌های زاگرس ایلام؛ ظرفیت‌ها و تهدیدها؛
استان ایلام با بیش از ۶۴۰ هزار هکتار جنگل زاگرسی و حدود ۷۸۴ هزار هکتار مرتع طبیعی، یکی از مهم‌ترین رویشگاه‌های غرب کشور است. بلوط‌های زاگرس، به‌عنوان سپر طبیعی در برابر گرد و غبار و فرسایش خاک، نقشی حیاتی در ذخیره آب، جذب کربن و پشتیبانی از تنوع زیستی دارند.
با این حال، تغییرات اقلیمی، خشکسالی و به‌ویژه عوامل انسانی بیش از ۹۵ درصد آتش‌سوزی‌ها را شکل می‌دهد. نبود تجهیزات تخصصی مانند بالگرد آب‌پاش و کمبود امکانات انفرادی، مهار سریع حریق را غیرممکن کرده است.
کارشناسان هشدار می‌دهند ادامه این روند، جنگل‌های بلوط ایلام و زاگرس را در مسیر نابودی تدریجی قرار می‌دهد؛ خطری که نه‌تنها زیست‌بوم، بلکه زندگی جوامع محلی را به‌شدت تحت تاثیر خواهد گذاشت.
تاریخچه‌ای کوتاه از آیین «چَمَر»
«چَمَر» یکی از آیین‌های کهن سوگواری در فرهنگ کُردی است که بیشتر در استان‌های ایلام، کرمانشاه و لرستان رواج داشته است. این آیین با نوای سرنا و دهل و شعرهای مرثیه‌ای اجرا می‌شود و نشانه‌ای از اندوه جمعی و همبستگی اجتماعی در سوگ عزیزان است.
چَمَر معمولا برای جوانان ناکام و بزرگان عشیره برگزار می‌شد. در این مراسم، خانواده و مردم منطقه در «چمرگاه» گرد می‌آمدند، صف‌های منظم تشکیل می‌دادند و با نوای سازها و هم‌سرایی مرثیه‌خوانان، اندوه خود را به شکلی آیینی بیان می‌کردند. حضور اسب سیاه با یال شانه‌شده و نمادهای عزاداری مانند علم و کُتَل، از ویژگی‌های شاخص این آیین بود.
چَمَر تنها یک مراسم سوگواری نبود؛ بلکه بیان هویت جمعی، احترام به از دست‌رفتگان و اعتراض نمادین به مرگ و فقدان به شمار می‌آمد. به همین دلیل است که امروز، فعالان محیط‌زیست ایلام این آیین را برای سوگ درختان بلوط برگزیده‌اند؛ چراکه نابودی بلوط‌ها برای مردم زاگرس چیزی کمتر از داغ عزیزان نیست.
در سال ۱۳۹۷ آیین چَمَر به نام کرمانشاه در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شد.
تنظیم؛ اوین مصطفی‌زاده
