نگاهی به حق زبان مادری براساس قوانین بین‌المللی و عملکرد جمهوری اسلامی ایران
روز جهانی زبان مادری
۲۱ فوریه از سال ۱٩۹۹ توسط یونسکو به عنوان #روز_جهانی_زبان_مادری نام‌گذاری شده است.
در اعم پیمان‌نامه و میثاق‌های بین‌المللی بر حق آموزش زبان مادری یا آموزش به زبان مادری تاکید شده است.
این حق توسط جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته نشده است و گروه‌های ملی و زبانی نه تنها از آن محروم هستند، بلکه به‌دليل تلاش‌های دواطلبانه، غیررسمی و خارج ار برنامه‌های حکومت، هدف بازداشت، سرکوب و ممانعتهای قضایی و اجتماعی قرار می‌گیرند.
قوانین بین‌المللی در مورد حق زبان مادری چه می‌گویند؟
حقوق زبان مادری در قوانین بین‌المللی بر اساس اصول حقوق بشر و حمایت از تنوع فرهنگی و زبانی تعیین شده‌اند و تاکید دارد دولت‌ها نباید مانع از استفاده افراد از زبان مادری‌شان شوند.
ماده ۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر؛ هیچ فردی نباید به دلیل زبان خود مورد تبعیض قرار گیرد.
ماده ۲۷میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی؛ اقلیت‌های زبانی حق دارند بدون مداخله، زبان خود را حفظ و از آن استفاده کنند.
ماده ۱۳ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؛ حق آموزش باید برای همه فراهم باشد و زبان و فرهنگ افراد باید مورد احترام قرار گیرد.
ماده ۳۰ کنوانسیون حقوق کودک؛ به کودکان اقلیت‌های زبانی حق استفاده از زبان مادری‌شان را می‌دهد و دولت‌ها را موظف به حمایت از این حق می‌کند.
اعلامیه حقوق افراد متعلق به اقلیت‌های ملی، قومی، مذهبی و زبانی؛ افراد اقلیت‌ها حق دارند زبان مادری خود را حفظ و گسترش دهند.
اعلامیه جهانی یونسکو درباره تنوع فرهنگی؛ بر حفظ و گسترش زبان‌های بومی و مادری تأکید دارد.
اعلامیه فقط یک توصیه است و الزام‌آور نیست. اما کنوانسیون و میثاقین، قراردادهای بین‌المللی الزام‌آور هستند که کشورها پس از تصویب، باید از آن‌ها پیروی کنند.
وضعیت جمهوری اسلامی در پیوستن به قوانین بین‌المللی حقوق زبان مادری؛
جمهوری اسلامی ایران به برخی از معاهدات و اسناد بین‌المللی زیر در ارتباط با حقوق زبان مادری پیوسته است و علی‌رغم اصل ۱۵ قانون اساسی در عمل آموزش به زبان‌های مادری با محدودیت‌های زیادی مواجه است و به‌طور گسترده در نظام آموزشی رسمی اجرا نمی‌شود.
پیوستن به اعلامیه جهانی حقوق بشر به عنوان عضوی از سازمان ملل
تصویب میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی در سال ۱۳۵۴
تصویب میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در سال ۱۳۵۴
تصویب کنوانسیون حقوق کودک در سال ١٣٧٣ با حق شرط مطابقت با قوانین اسلامی
عدم امضای اعلامیه حقوق افراد متعلق به اقلیت‌های ملی، قومی، مذهبی و زبانی
حمایت جمهوری اسلامی از اعلامیه جهانی یونسکو درباره تنوع فرهنگی به‌عنوان عضوی از یونسکو
وظایف کشورها بر اساس این قوانین:
در مجموع، کشورها براساس قوانین بین‌المللی موظف‌اند به آموزش به زبان مادری احترام بگذارند و آن را در سیاست‌های آموزشی خود بگنجانند.
ایجاد بستر قانونی برای آموزش به زبان مادری در کنار زبان رسمی
حمایت از اقلیت‌های زبانی و فراهم کردن فرصت‌های آموزشی برای آن‌ها
اجتناب از تبعیض و تضمین دسترسی برابر به امکانات آموزشی برای همه گروه‌های زبانی
حفظ و ترویج تنوع فرهنگی و زبانی در سیستم آموزشی
تربیت معلمان و تأمین منابع آموزشی به زبان‌های مختلف
عملکرد جمهوری اسلامی در رابطه با حقوق زبان مادری؛
جمهوری اسلامی ایران از نظر حقوقی، در قانون اساسی به حق استفاده از زبان مادری اشاره کرده است، اما در عمل، سیاست‌های اجرایی محدودکننده بوده‌اند. در مقایسه با استانداردهای بین‌المللی، ایران هنوز در اجرای آموزش به زبان مادری عقب‌تر از بسیاری از کشورها قرار دارد.
محدودیت در آموزش رسمی به زبان‌های غیرفارسی: برخلاف اصل 15، آموزش به زبان مادری در مدارس دولتی ایران تاکنون به‌صورت گسترده اجرا نشده و نظام آموزشی کشور کاملاً به زبان فارسی است.
فعالیت‌های محدود دانشگاهی: برخی دانشگاه‌ها مانند دانشگاه تبریز و دانشگاه کردستان، برنامه‌هایی برای آموزش زبان و ادبیات ترکی و کُردی دارند، اما این برنامه‌ها به آموزش زبان محدود می‌شوند و شامل سایر دروس به زبان مادری نیستند.
محدودیت در تأسیس مدارس به زبان‌های غیرفارسی: مدارس خصوصی یا دولتی که دروس را به زبان‌های غیرفارسی تدریس کنند، در ایران وجود ندارند.
فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای: در برخی استان‌ها، برنامه‌های تلویزیونی و نشریات به زبان‌های محلی (ترکی، کردی، عربی، بلوچی و ترکمنی) وجود دارند، اما این فعالیت‌ها تحت نظارت شدید حکومت انجام می‌شود.
برخورد امنیتی و قضایی با آموزش دواطلبانه و غیررسمی زبان مادری؛ جمهوری اسلامی در موارد بسیاری با بازداشت، صدور حکم و زندان، لغو مجوز انجمن‌های فرهنگی و فشارهای امنیتی با فعالین این حوزه برخورد کرده است.
